Bài giảng Chương 2: KỸ THUẬT PHÒNG THÍ NGHIỆM NUÔI CẤY MÔ TẾ BÀO THỰC VẬT

Ch

ng 2:

ươ

Ỹ

Ậ

Ệ K THU T PHÒNG THÍ NGHI M NUÔI C Y MÔ T BÀO Ế Ấ TH C V T Ự Ậ

KHÁI NI MỆ

ấ

ế

Nuôi c y mô (tissue culture) là m t nhánh c a sinh ủ ộ bào mô hay t h c, trong đó, đ c nuôi c y nhân t o trong ạ ng có ki m soát. m t môi tr ể ọ ượ ộ ấ ườ

t h c ự

t h ö ù c

ậ

ñ ie à u

kie ä n ằ n h a n h

Nh a â n g io á n g in vitro t h c v t ậ h a y v i n h a â n ự g io á n g ậ v t ( m ic ro p ro p a g a t io n ) la ø p h ö ô n g n u o â i c a á y t ế bào, c q u a n t ro n g o á n g t h c v t ự n g h ie ä m , b ìn h n u ô i c yấ , ô û v o â ụ đích t ru ø n g , n h m m c , n h a â n g i n gố la ïi h ie ä u q u a û m a n g

kin h t e á c a o .

Ư

Ể

ƯƠ

Ủ

U ĐI M C A PH VI NHÂN GI NG TH C V T

NG PHÁP Ự

Ố

Ậ

G m 05 đi m n i b t: ể ổ ậ ồ

ố ệ ố ố

ự ồ ấ

ố ề ặ

ạ ạ ệ ố ỏ

- Nhân nhanh các gi ng cây: h s nhân gi ng cao. - Cây gi ng sau khi nuôi c y có s đ ng nh t v ấ ề m t di truy n. - Lo i s ch b nh cây, đ m b o các cây gi ng kh e ả ả ng nhanh. m nh, có s c tăng tr ưở ứ ạ

- Ch đ ng ngu n gi ng cây tr ng cho s n xu t. ấ ủ ộ ả ồ ố ồ

- Tr hóa v t li u gi ng. ậ ệ ẻ ố

NH

C ĐI M C A PH

NG PHÁP

Ể

Ủ ƯỢ VI NHÂN GI NG TH C V T Ố

ƯƠ Ự

Ậ

G m 03 đi m n i b t: ể ổ ậ ồ

- H n ch v ch ng lo i s n ph m. ế ề ủ ạ ả ạ ẩ

ả ấ ố ỏ

- Chi phí s n xu t cao: Vi nhân gi ng đòi h i ạ nhi u lao đ ng k thu t thành th o. ỹ ề ậ ộ

ệ ượ ng s n ph m b bi n đ i ki u hình: ị ế ể ả ổ

- Hi n t ẩ t là các bi n d di truy n. ề ế ị ệ đ c bi ặ

đ m b o s thành công trong

ả ự

nuôi c y mô th c v t là gì?

Các y u t ế ố ả ấ

ự ậ

2.1 B o đ m đi u ki n vô trùng ề

ả ả

ệ

2.2 Ch n đúng môi tr

ườ

ng và chu n b ị

ẩ

ọ môi tr

ng đúng cách

ườ

ọ

ấ

2.3 Ch n mô c y thích h p, x lý mô ử ợ c y thích h p tr c và sau ấ

ướ

ợ

khi c yấ

2.1 B O Đ M ĐI U KI N VÔ TRÙNG

Ả

Ề

Ệ

Ủ

Ý NGHĨA C A VÔ TRÙNG TRONG VI NHÂN GI NG TH C V T

Ố

Ự

Ậ

ườ ứ ự ấ

ng nuôi c y mô th c v t có ch a ng thích ố

Môi tr ậ ng, mu i khoáng và vitamin, là môi tr đ ườ ườ h p cho các loài n m, vi khu n phát tri n. ợ ể ấ ẩ

ẩ

ề

ị

ặ ộ ề ặ ộ

ấ ấ

T c đ phân chia t bào c a n m và vi khu n ế ộ ố ủ ấ l n h n r t nhi u so v i t bào th c v t. ậ N u môi ớ ế ớ ự ơ ấ ế ng nuôi c y b nhi m vài bào t tr n m ho c vi ễ ử ấ ấ ườ ầ , toàn b b m t sau vài ngày đ n m t tu n khu n thì ế ẩ ng nuôi c y và m u c y s ph đ y n m, môi tr ẫ ủ ầ ẽ ấ ườ ắn ph i lo i b . khu n, ẩ thí nghi m ch c ch ạ ỏ ả ệ ắ

ả

ệ

ể ả

ệ

Đ đ m b o đi u ki n vô trùng ề trong quá trình nuôi c yấ , đòi h i ỏ chúng ta ph i th c hi n các yêu ả ự c u:ầ

- Vô trùng mô c y.ấ - Vô trùng d ng c th y tinh, môi tr

ụ ủ

ụ

ườ

và nút đ y.ậ

ầ

n m, khu n lên b m t môi tr

ng.

- Trong thao tác nuôi c y c n tránh làm r i ấ ề ặ

ườ

ấ

ẩ

VÔ TRÙNG MÔ C YẤ

ấ các b ph n khác nhau ậ ộ

ậ ự ườ

c a ủ ng bên ch a nhi u hay ít vi khu n, ẩ ớ ề ứ ậ ộ

Mô c y có th là ể th c v t, tùy theo s ti p xúc v i môi tr ự ế ngoài mà các b ph n này n m.ấ

ẫ ấ

ng pháp vô trùng m u c y ph bi n Ph ươ ổ ế là dùng các ch t hóa h c có ho t tính di t hi n nay ấ ệ ạ ọ ệ ẩ Hi u l c di t khu n. t khu n c a n m, di t n m, di ệ ự ẩ ủ ệ ệ ấ ệ ấ các ch t này ph thu c vào th i gian x lý, n ng đ ử ờ ộ ồ ộ ụ ấ và kh năng xâm nh p trên b m t mô c y. ấ ề ặ ả ậ

N ng đ và th i gian s d ng m t s ch t di

ộ

ồ

ộ ố ấ

ử ụ

ờ

n m, di

ể ử

ệ

ể

ấ

ẩ

t ệ ấ t khu n có th dùng đ x lý mô c y:

Tác nhân vô trùng N ng đ (%)

Th i gian x lý (phút)

ồ

ộ

ử

ờ

Hi u quệ

ả

9 – 10

5 – 30

R t t

t ấ ố

R t t

t ấ ố

10 – 12 1 – 2 0,1 – 1

5 – 15 2 – 10 2 – 10 4 – 50 (mg/l) 30 – 60

Hypochlorite canxi Hypochlorite natri 2 5 – 30 Hydroperoxid (H2O2) N c Brom ướ HgCl2 Ch t kháng sinh ấ

T tố R t t Trung bình tố Khá t

L u ý:ư

Trong quá trình x lý ử mô c y ph i ng p hoàn ậ ả ấ

toàn trong dung d ch di t n m, khu n. ị ệ ấ ẩ

c khi ớ ụ ướ ề

V i các b ph n có bám nhi u cát, b i tr c máy. x lý c n r a s ch b ng xà phòng và n ử ộ ầ ử ạ ậ ằ ướ

ử ấ ượ ử ạ ề

c r a s ch nhi u c c t vô trùng và lo i b nh ng ph n b ị ầ

ạ ỏ ướ ấ c khi đ t mô c y lên môi tr ữ ng. Sau khi x lý xong, mô c y đ l n b ng n ằ ầ tr ho i t ạ ử ướ ườ ấ ặ

Quy trình kh trùng m u ử ẫ th c sinh: ự

M u th c sinh ự

ẫ

R a kĩ b ng xà phòng và n

c máy

ử

ằ

ướ

Cho vào bình tam giác

0C (kho ng 30 giây)

Ngâm trong c n 70ồ

ả

R a b ng n

c c t vô trùng 3 l n

ử ằ

ướ ấ

ầ

Ti p t c ngâm trong dung d ch di

t khu n (kho ng

t Tween

ế ụ

ị

ệ

ả 15 - 20 phút) v i 05 gi

ớ

ọ

ẩ 80

R a b ng n

c c t vô trùng 3 l n

ử ằ

ướ ấ

ầ

C t b nh ng ph n mô b tác nhân vô trùng làm ho i t

(tr ng)

ắ ỏ ữ

ạ ử ắ

ầ

ị

ng nuôi

ặ

ườ

Đ t lên môi tr c yấ

VÔ TRÙNG D NG C TH Y TINH,

Ụ

Ủ

MÔI TR

NG VÀ NÚT Đ Y

Ậ

Ụ ƯỜ

ụ ụ

ủ ườ

nhi

D ng c th y tinh, môi ủ ng và nút đ y c a chai l tr ọ ậ hay d ng c th y tinh đ c vô ượ ụ ủ ụ h p kh trùng trùng b ng cách ử ấ ằ 0C, áp su t 1atm t đ 121 ở ấ ệ ộ trong thời gian 15 – 20 phút.

oF

Taùc ñoäng ñeán vi sinh vaät

oC

121

250

N h ie ä t h ô i n ö ô ù c t ie â u d ie ä t h o a ø n t o a ø n v i s in h v a ä t v a ø b a ø o t ö û ( 1 5 – 2 0 p h u ù t )

116

240

Nhieät hôi nöôùc tieâu dieät hoaøn toaøn vi sinh vaät vaø baøo töû (30 – 40 phuùt)

110

230

Nhieät hôi nöôùc tieâu dieät hoaøn toaøn vi sinh vaät vaø baøo töû (60 – 80 phuùt)

100

212

Nhieät ñoä soâi cuûa nöôùc coù khaû naêng tieâu dieät teá baøo dinh döôõng nhöng kh o â n g t ie â u d ie ä t ñ ö ô ïc b a ø o t ö û

179 – 200

Tieâu dieät hoaøn toaøn teá baøo ñang phaùt trieån vi khuaån, naám men, naám moác

82 – 93

151 – 180 Caùc vi sinh vaät öa nhieät vaãn phaùt trieån ñöôïc

62 – 82

140 – 171

Pasteur hoùa, tieâu dieät phaàn lôùn vi sinh vaät gaây beänh trong söõa, nöôùc quaû, tröø baøo töû cuûa chuùng

60 – 77

61 – 100

Caùc loaøi naám men, naám sôïi, vi khuaån phaùt trieån maïnh

16 – 38

50 – 61

Caùc loaøi öa laïnh phaùt trieån maïnh

10 – 16

Ca ù c lo a ø i v i s in h v a ä t n g ö ø n g p h a ù t t rie å n

Vi khuaån ôû traïng thaùi cheát

– 420

– 18 – 251

Raát nhieàu loaøi vi sinh vaät khoâng bò cheát trong hydrogen loûng

KỸ THUẬT CẤY VÔ TRÙNG

Buoàng caáy: laø buoàng coù dieän tích nhỏ, coù hai lôùp cöûa. Buoàng caáy caàn laùt gaïch traùng men, töôøng sôn coù theå lau röûa được. Tröôùc mỗi lần söû duïng, buoàng caáy caàn ñöôïc xöû lyù vô trùng sơ bộ.

Caùc duïng cuï mang vaøo buoàng caáy ñeàu cần phaûi ñöôïc khöû truøng: aùo choàng, muõ, khaåu trang, dao keùo, keïp, giaáy boïc, boâng, oáng nghieäm, v.v...

Tuû caáy: laø loaïi tuû coù thieát bò thoåi khoâng

khí voâ truøng vaøo v trí thao ị taùc caáy.

KỸ THUẬT CẤY VÔ TRÙNG

ụ

c khi c y ữ ướ ấ

ồ

• Vô trùng d ng c trong nuôi c y ấ ụ • R a tay b ng xà phòng và n c tr ướ ằ • Lau c n m t bàn t c y vô trùng ặ • Dùng ng n l a đèn c n đ vô trùng pince, dao c y, ọ ử ủ ấ ồ ể ấ

kéo,...

• Tránh qu tay ngang qua các d ng c vô trùng trong ụ ụ ơ

c y. t ủ ấ

ng vô trùng sau m i thao • Đ yậ các d ng c và môi tr ụ ụ ườ ỗ

tác ạ • H n ch nói chuy n trong phòng c y. ệ ế ấ

2.2 CH N ĐÚNG MÔI TR

NG VÀ

ƯỜ

NG ĐÚNG CÁCH

Ọ CHU NẨ B MÔI TR Ị

ƯỜ

MÔI TR

NG NUÔI C Y

ƯỜ

Ấ

ầ ủ ổ

Thành ph n c a môi tr ạ ế ự ậ ng nuôi c y thay đ i ấ ườ bào, mô và c quan nuôi ơ

tùy theo loài th c v t, lo i t c yấ .

Đ i v i ạ ộ

ơ , môi tr ố ớ cùng m t lo i mô, c quan ố nh ng ư m c ụ ng s ử ườ

đích nuôi c y không gi ng nhau ấ d ng cũng khác nhau. ụ

giai

ườ ng và phát tri n đo n sinh tr Môi tr ưở ng nuôi c y còn thay đ i theo ủ ấ ể c a m u c y. ổ ẫ ấ ạ

NG NUÔI C Y

PHÂN LO I Ạ MÔI TR

ƯỜ

Ấ

Trong nuoâi caáy moâ teá baøo thöïc vaät coù haøng traêm loaïi moâi tröôøng khaùc nhau. Tuy nhieân coù theå chia chuùng thaønh 3 nhoùm:

- Moâi tröôøng ngheøo dinh döôõng: ñieån hình laø moâi tröôøng Knop, moâi tröôøng Knudson C;

- Moâi tröôøng trung bình: ñieån hình laø moâi tröôøng moâi tröôøng White; moâi tröôønng B5 cuûa Gamborg;

- Moâi tröôøng giaøu dinh döôõng: ñieån hình laø moâi tröôøng Murashige – Skoog (moâi tröôøng MS).

MÔI TR

NG NUÔI C Y

ƯỜ

Ấ

Các thành ph n c b n c a môi tr ng nuôi ầ ơ ả ủ ườ c yấ :

• Khoáng đa l ng và vi l ng. ượ ượ

• Ngu n cacbon. ồ

• Các vitamin.

• Ch t kích thích sinh tr ng. ấ ưở

ấ ổ

ng,… • Các ch t b sung, các amino làm thay đ i tr ng thái môi tr ổ ạ acid và các ch t ấ ườ

KHOÁNG ĐA L

NGƯỢ

Nguoàn nitô: gồm các dạng: amon, nitrat và amino acid (canxi nitrat, kali nitrat, natri nitrat hay amon nitrat (NH4NO3), amon sulphat).

Nguoàn phospho: thöôøng duøng nhaát laø NaH2PO4 .7H2O vaø KH2PO4. Noàng ñoä phospho trong moâi tröôøng bieán thieân töø 0,15 ñeán 4,00mM, thöôøng duøng khoaûng 1,00mM.

Nguoàn kali: kali nitrat, kali chlorua, kali phosphat. Noàng ñoä K+ trong moâi tröôøng bieán thieân töø 2 ñeán 25 mM, trung bình khoaûng 10mM.

KHOÁNG ĐA L

NGƯỢ

Nguoàn canxi: muoái canxi nitrat, canxi chlorua. Noàng ñoä Ca2+ trong moâi tröôøng từ 1,0 ñeán 3,5mM, trung bình laø 2,0mM.

Nguoàn magieâ: magieâ sunphat, vôùi noàng

ñoä trong moâi tröôøng khoaûng 0,5 – 3,0mM.

Nguoàn saét: Nhöõng moâi tröôøng coå ñieån duøng saét ôû daïng chlorua saét FeCl2 sulphat saét, citrat saét Fe(C4H4O6). Hieän nay haàu heát caùc phoøng thí nghieäm ñeàu duøng saét ôû daïng chelat keát hôïp vôùi Na2-ethylen diamintetraacetat (EDTA).

KHOÁNG VI L

NGƯỢ

Noàng

Teân vi löôïng Daïng söû duïng ñoä (µm)

15 – 100 6 – 100 H3BO3

15 – 30 0,04 – 0,08 0,007 – 1,0 Mangan (Mn) MnSO4 .4H2O Bo (B) Keõm (Zn) Ñoàng (Cu) Molypden (Mo)

ZnSO4.7H2O CuSO4.5H2O (NH4)6Mo7O24.4H2O NaMoO4.2H2O CoCl2.6H2O KI Coban (Co) Ioát (I) 0,1 – 0,4 2,5 – 20,0

NGU NỒ CACBON – Đ

NGƯỜ

Hai daïng ñöôøng thöôøng söû duïng nhaát laø

saccharose vaø glucose.

Tuøy theo muïc ñích nuoâi caáy, lo i m u c y

ạ ng c a m u c y ưở ẫ

ẫ ấ và giai đo n sinh tr ấ , noàng ñoä ủ ạ saccharose bieán ñoåi töø 1-6% (w/v), thoâng duïng nhaát laø 2%, töông öùng vôùi 58,4mM.

CÁC VITAMIN

Noàng ñoä söû duïng

Teân vitamin (mg/l)

100 Myo-inozitol 0,5 – 1,0 Acid nicotinic (vitamin PP) Pyridoxine HCl (vitamin B6) 0,05 – 0,5 Thiamine HCl (vitamin B1) 10 - 50 Panthotenat canxi 1 – 5 1 – 5 Riboflavine (vitamin B2) 0,1 – 1,0 Biotin 0,1 – 1,0 Acid folic

CH T KÍCH THÍCH SINH TR

NG

Ấ

ƯỞ

Noàng ñoä söû duïng

Teân phytohormone (mg/l)

0,1 – 2,0 2,4D (Dichlorophenoxyacetic acid 0,2 – 5,0 α- NAA (α- Naphtylacetic acid) 0,1 - 5,0 β-IAA (β-Indolacetic acid) 5 – 20 IBA (Indolbutyric acid) 1 – 5 Kinetin (6-Furfurylaminopurine) 0,1 – 2,0 BA (6-BAP) (6-Benzylaminopurine) 0,1 – 2,0 2-iP (N6γ,γ-Dimethylallylaminopurine) 0,1 – 2,0 GA3 (Gibberellic acid)

CÁC CH T B SUNG Ấ Ổ

Nöôùc döøa: trong nöôùc döøa ñaõ có ch aứ myo-inozitol vaø moät soá amino acid. Löôïng nöôùc döøa duøng trong moâi tröôøng nuoâi caáy thöôøng töø 5 - 20% theå tích moâi tröôøng.

c chi Nöôùc chieát: n ế ấ

t n m men, malt,... ướ laø caùc cheá phaåm thöôøng duøng trong nuoâi caáy vi sinh vaät, moâ teá baøo ñoäng vaät, ñaõ ñöôïc tieâu chuaån hoùa vaø baùn döôùi daïng thöông phaåm, thöôøng duøng laø 1 gam cho 1 lít moâi tröôøng.

TÁC NHÂN LÀM THAY Đ I TR NG

THÁI V T LÝ MÔI TR

Ạ NG

Ậ

Ổ ƯỜ

ạ

Tác nhân t o gel quy t đ nh ế ị ng nuôi ườ ạ ủ

tr ng thái v t lý c a môi tr ậ c yấ (agar, phytagel,...)

ng, đ ượ

Agar là polysaccharide có c ườ ể , hòa tan hình thành c và h p ớ ướ ấ

kh năng làm đông môi tr ả rong bi n l y t ấ ừ ch t keo k t dính v i n ế ấ th hóa ch t. ấ ụ Hàm l ử ụ

ấ ượ

ng s d ng agar là ng ng nuôi ườ ạ

ượ 0,5 – 10% (w/v) tùy theo ch t l c a chúng và lo i môi tr ủ c yấ .

Môi tr ng MS ườ

N ng đ (mg/l) ộ

ồ

Hóa ch tấ

Khoáng đa l

ngượ

1650

NH4NO3

1900

KNO3

440

CaCl2 .2H2O

370

MgSO4 .7H2O

170

KH2PO4

Khoáng vi l

ngượ

27,8

FeSO4.7H2O

37,3

Na2EDTA

6,2

H3BO3

22,3

MnSO4.4H2O

8,6

ZnSO4.7H2O

0,025

CuSO4.5H2O

0,025

CoCl2.6H2O

0,25

Na2MoO4.2H2O

0,83

Vitamin

Glycine

Nicotinic acid

0,5

Pyridoxine_HCl

0,5

Thiamin HCl

0,1

Myo_Inositol

100

PH

NG PHÁP PHA CH MÔI TR

NG

ƯƠ

Ế

ƯỜ

ấ ầ

ng nuôi c y mô th c v t có thành ph n ự ậ ứ ạ có s hi n di n c a r t nhi u lo i hoá ủ ấ ệ ề ạ

Môi tr ườ r t ph c t p, ấ ch t v i hàm l ấ ớ ự ệ ng r t nh . ỏ ấ ượ

Các môi tr ườ ườ ệ

X10 – X100 ặ ừ

ớ ộ ậ ). ng làm vi c ng nuôi c y hay môi tr ấ ẽ ượ pha tröôùc caùc dung dòch ñaäm ñaëc (cân hoá c s đ - ch t m i l n pha v i đ đ m đ c t ỗ ầ ấ dung d ch m (stock) ẹ ị

Dung dòch ñaäm ñaëc sau ñoù sẽ đ

cượ pha loaõng khi söû duïng. Caùc dung dòch ñaäm ñaëc ñöôïc baûo quaûn daøi ngaøy trong tuû laïnh thöôøng hoaëc tuû laïnh saâu.

t khác. Thông th ườ l ng, stock vi l ượ stock ch t sinh tr ấ ng pha các dung d ch m : ượ ưở ẹ stock đa ị ng, Fe – EDTA, stock vitamin, ng, và các stock c n thi ầ ế

ng MS

có công

ườ

Ví Dụ: Pha 1 lít môi tr th c: ứ MS + Suc (30g/l) + Agar (8g/l), pH=5,8

ọ ng c n pha ầ

B B c 1: c 2: ướ ướ ấ

B c 3: ướ

ng n ng đ đ m đ c ườ ị ể t b - d ng c ế ị ụ Pha ch các dung d ch m (stock) ị 3.1. Pha stock khoáng đa l ồ Ch n môi tr Chu n b , ki m tra đ y đ hóa ch t – trang ầ ủ ẩ thi ụ ẹ ế ượ ộ ậ ặ

20 l n (x20) ầ

3.2. Pha stock khoáng vi l ng n ng đ đ m đ c ộ ậ ặ ồ

ượ 100 l n (x100) ầ

3.3. Pha stock vitamin n ng đ đ m đ c 100 l n ồ ộ ậ ầ ặ

(x100)

3.4. Pha stock Fe-EDTA n ng đ đ m đ c 100 ộ ậ ặ ồ

l n (x100) ầ

3.5. Pha stock các hormon đi u hòa sinh tr ng ề ưở

th c v t ự ậ

c c t vào becher

ố

ướ ấ

kho ng ả

ấ ấ ấ

ị ị ị ị

ổ ổ ổ ổ ổ

đi u hòa sinh tr

ng tùy

ổ

ng th c v t ự

ưở

ụ

c c t

ướ ấ

ứ

ị

ấ t c dung d ch vào bình đ nh m c, dùng n ủ

ủ

ằ

ị

ỗ ợ

ng vào ườ 0C, 1atm,

ấ

B c 4: Pha môi tr ng làm vi c ướ ườ ệ : ti n hành tu n t ầ ự ế

b ng autoclave ằ c b o qu n

ng sau khi h p đ

ấ ượ ả

ấ ườ

ả ở

- Dùng ng đong, đong 500 ml n ng sucrose vào, khu y tan hoàn toàn - B sung 30 g đ ấ ườ ng x20, khu y đ u. - B sung 50 ml dung d ch stock đa l ượ ề ng x100, khu y đ u. - B sung 10 ml dung d ch stock vi l ề ượ - B sung 10 ml dung d ch stock Fe-EDTA x100, khu y đ u. ề ề . khu y đ u - B sung 10 ml dung d ch stock vitamin x100, ấ - B sung stock ậ v i l ớ ượ ề m c đích nuôi c y. - Chuy n t ể ấ ả i cho đ 1000 ml. chu n l ẩ ạ - Ch nh pH c a dung d ch b ng NaOH 1N hay HCl 1N v ề ỉ pH=5,8. - B sung 8g agar. ổ - Đun sôi cho tan agar, khu y đ u. Chia h n h p môi tr ề ấ 121 các bình nuôi c y. H p kh trùng ở ử 0C. 25 30phút. Môi tr

2.3 CH N MÔ C Y VÀ X LÝ MÔ C Y

Ọ

Ử

Ấ

CH N MÔ C Y VÀ X LÝ MÔ C Y

Ọ

Ử

Ấ

ọ

ố

ng đ ễ th ượ ườ

Các mô có s c phát tri n ể ứ ng mô phân sinh ng n, t m nh: ượ ạ t ng, đ u r , lá non, cu ng hoa, ầ ầ c dùng làm ch i bên,..., ồ mô c y.ấ Caùc moâ khaùc nhau treân cuøng moät caây coù theå cho caùc loại moâ seïo hoaøn toaøn khaùc nhau vôùi khaû naêng taùi sinh raát khaùc nhau.

ấ

ườ ệ ổ ấ ề

ng Sau khi c y, mô c y th c đ t trong các đi u ki n n ộ ánh sáng, m ẩ t đ , ệ ặ ề

đ ượ đ nh v nhi ị đ ,...,. ộ