Trung tâm Nghiên cứu – Tư vấn CTXH & PTCĐ
Dự án “Nâng cao năng lực cho Nhân viên Xã hội Cơ sở ở TP.HCM”
NĂNG ĐỘNG NHÓM
Chân thành cảm ơn Tổ chức Dịch vụ Gia đình và Cộng đồng
Quốc tế (CFSI) đã hỗ trợ Dự án “Nâng cao năng lực cho
NVXH cơ sở ở TP.HCM” ấn hành tập tài liệu này.
Trung tâm Nghiên cứu - Tư vấn CTXH & PTCĐ
Dự án “Nâng cao năng lực cho Nhân viên Xã hội Cơ sở ở TP.HCM”
TỰ NHẬN THỨC
[Type text]
Dự án “Nâng cao năng lực cho NVXH cơ sở ở Tp.HCM” – tháng 6/2012 Trang 1
Tự nhận thức
SDRC - CFSI
MỤC LỤC
MỤC LỤC …………………………………………………………………………. 1
Bài 1: TỔNG QUAN VỀ TỰ NHẬN THỨC ……………………………………… 2
I. KHÁI NIỆM CƠ BẢN ………………………………………………………….. 2
II. Ý NGHĨA CỦA TỰ NHẬN THỨC ……………………………………………. 3
III. ĐẶC ĐIỂM CỦA TỰ NHẬN THỨC …………………………………………. 3
Bài 2: NHÂN VIÊN CTXH VỚI VIỆC THỰC HÀNH VÀ PHÁT TRIỂN KỸ NĂNG
TỰ NHẬN THỨC …………………………………………………………………. 5
I. TẦM QUAN TRỌNG CỦA TỰ NHẬN THỨC ĐỐI VỚI NHÂN VIÊN CTXH .. 5
II. TỰ NHẬN THỨC ĐỐI VỚI BẢN THÂN NHÂN VIÊN CTXH ……………….. 6
III. NỘI DUNG TỰ NHẬN THỨC TRONG MỐI QUAN HỆ VỚI THÂN CHỦ …. 7
PHỤ LỤC ……………………………………………………………………………. 8
[Type text]
Dự án “Nâng cao năng lực cho NVXH cơ sở ở Tp.HCM” – tháng 6/2012 Trang 2
Tự nhận thức
SDRC - CFSI
Bài 1: TỔNG QUAN VỀ TỰ NHẬN THỨC
I. KHÁI NIỆM CƠ BẢN
1. Tự nhận thức
Tự nhận thức (Self-awareness) là cách mà chúng ta khám tính cách cá nhân, niềm
tin, hệ thống giá trị, khuynh hướng tự nhiên của mình1. Thông thường, tự nhận thức
là khởi điểm cho việc làm chủ bản thân và tạo ra những gì ta muốn.
Tự nhận thức là một khả năng hiểu biết mạnh mặt, mặt yếu, giá trị, quan điểm,
tính khí, nhu cầu, ước vọng, cảm xúc, sợ hãi2. Những suy nghĩ về chính mình (tôi
thông minh, tôi tháo vát, tôi là người chậm chạp, tôi là trụ cột trong gia đình, tôi là
nhân viên công tác xã hội, tôi ân cần, tôi không kỳ thị và phân biệt người có H…)
nhằm vẽ nên một bức chân dung về chính họ. Bức tranh này không chỉ mô tả hình
dáng bên ngoài mà còn mô tả cảm xúc, năng lực, vai trò, trách nhiệm của họ đối với
người khác.
Tóm lại, tự nhận thức là một kỹ năng mà qua đó mỗi cá nhân hình dung, khám
phá chính mình là người như thế nào và thường soi theo đó để hành động.
2. Hình ảnh bản thân
Hình ảnh bản thân là cách mà chúng ta nghĩ và đánh giá về bản thân. Hình ảnh
này là những nhận thức tương đối ổn định của một người về chính họ và, những
nhận thức này ảnh hưởng mạnh tới hành động và cách chúng ta quan hệ với người
khác. Nói cách khác, hình ảnh bản thân là cách mỗi cá nhân hình dung, khái quát
chính mình như thế nào và thường soi đó mà hành động.
Ví dụ: Chị A được xem là một NVCTXH giỏi giữ bình tĩnh. Có lần tức giận một
người và chị nghĩ “Tức quá! Phải cho nó một trận cho nó biết tay, nhưng dù sao
mình cũng là người biết giữ bình tĩnh, sử xự vậy cũng không hay cho lắm!” Như
vậy chị A đã chiếu theo hình ảnh bản thân mà cư xử cho thích hợp.
Khái niệm hình ảnh bản thân hình thành qua cách người thân nhìn và tỏ thái độ,
đánh giá chúng ta. Đôi khi nó cũng xuất phát từ một khiếm khuyết nội tại nào đó mà
ta không được người thân động viên khắc phục.
3. Ý thức về giá trị bản thân (Lòng quý trọng bản thân)
Ý thức về giá trị bản thân (Self-Esstem) hay còn gọi là sự tự quý trọng bản thân là
một phần của khái niệm bản thân mà nó liên quan đến những đánh giá về chính giá
trị của bản thân và là động lực thúc đẩy cá nhân tự vươn lên, là yếu tố cốt lõi để một
nhân cách phát triển bình thường.
Ví dụ: hình ảnh bản thân của một người nào đó về chính họ có thể là ít nói, hoặc
thích tranh luận, hoặc nghiêm nghị. Sự ý thức giá trị bản thân của người đó là cách
người đó đánh giá như thế nào về những thuộc tính này của mình. Người đó có thể
cảm thấy “hài lòng vì mình ít nói”, hoặc “xấu hổ vì tính hay tranh luận của mình”,
hoặc “cảm thấy chán vì mình nghiêm nghị, không hài hước được như người khác”.
1 http://www.canyons.edu/committees/leap/team1/15tips/tip13.asp
2 Nguyễn Thị Oanh
[Type text]
Dự án “Nâng cao năng lực cho NVXH cơ sở ở Tp.HCM” – tháng 6/2012 Trang 3
Tự nhận thức
SDRC - CFSI
Người có ý thức về giá trị bản thân cao không phải là người tự đề cao vì tài giỏi
hay đức hạnh. Đó là người tự tin rằng mình xứng đáng để được hạnh phúc và thành
công. Giá trị đơn giản ở chỗ họ biết quý trọng bản thân. Họ không phải lúc nào cũng
thành công vang dội, họ là người bình thường nhưng khi vấp ngã thì họ biết cách trỗi
dậy. Người có ý thức giá trị bản thân thấp có thể là người tài giỏi, thành đạt nhưng
khi vấp ngã họ khó vươn lên và dễ có xu hướng hủy hoại bản thân và, sa vào rượu
chè, ma túy, mại dâm và dễ bỏ bỏ cuộc.
Ý thức về giá trị bản thân thấp thường do lớn lên trong gia đình có vấn đề, hay có
sự đối xử thiếu tế nhị của phụ huynh: so sánh trẻ em hàng xóm, mắng nhiếc nặng nề
“suốt đời mày chẳng làm được tích sự gì. Sao không bắt chước em mày để học thật
giỏi cho tao nhờ !”
Tuy nhiên, ý thức bản thân tuy hình thành chủ yếu khi còn nhỏ nhưng không cố
định mà có thể thay đổi tùy hoàn cảnh, môi trường ở các thời điểm khác nhau, có thể
được điều chỉnh qua tham vấn, trị liệu tâm lý.
II. Ý NGHĨA CỦA TỰ NHẬN THỨC
Tự nhận thức là cảm nhận rõ ràng về nhân cách, điểm mạnh, điểm yếu, tư duy, niềm
tin, động lực và cảm xúc. Tự nhận thức cũng cho phép bạn hiểu về người khác, cách họ
cảm nhận về bạn cũng như thái độ và phản hồi của bạn. Sự tự nhận thức là cơ sở/ nền
tảng/ nền móng hỗ trợ tất cả các năng lực tư duy cảm xúc. Nó phải có trước, bởi nếu
không hiểu bản thân và cảm xúc của mình, làm sao chúng ta có thể biết và hiểu cảm xúc
của người khác.
Sự tự nhận thức giúp chúng ta biết được cái gì thúc đẩy mình và mình say mê cái gì.
Điều này hướng chúng ta đến những công việc yêu thích, khiến chúng ta làm việc vui vẻ,
hiệu quả. Nó dẫn tới những mối quan hệ, cả trong công việc lẫn quan hệ cá nhân, ở đó,
chúng ta sẽ đóng góp có tính xây dựng và tích cực hơn. Và nó cũng dẫn đến cuộc sống
chân thật hơn cũng như làm cho chúng ta hài lòng hơn.
Càng hiểu rõ bản thân, chúng ta càng có thể kiểm soát và lựa chọn hành vi muốn biểu
hiện. Sự tự nhận thức giúp chúng ta hiểu mình đang ở đâu, muốn đi đâu để sẵn sàng thay
đổi nhằm đến được nơi cần đến. Không có sự tự nhận thức, các cảm xúc có thể che mắt
chúng ta, khiến ta trở thành người mà mình không muốn. Nếu hiểu cảm xúc và suy nghĩ
của mình, chúng ta có thể lựa chọn cách hành động, hoặc phản ứng trong một tình huống
nào đó, hoặc với một người nào đó. Sự lựa chọn này trở thành sức mạnh, một sức mạnh
nội tại không ai có thể lấy đi. Mặt khác, tự nhận thức cũng giúp cá nhân nhận rõ mình có
những điểm yếu nào để có thể khắc phục kịp thời. Đồng thời, cá nhân không tự mình đẩy
bản thân vào những thế yếu, theo đuổi những cái viển vông, không thực tế và không phù
hợp với năng lực hiện có của mình.
Ngoài ra, tự nhận thức cũng cho phép cá nhân hiểu về người khác, cách họ cảm nhận
về mình cũng như những thái độ và phản hồi của mình đối với người khác. Thông qua
“tấm gương” là những cá nhân khác để mỗi người hiểu sâu sắc hơn về mình và có lối
hành xử phù hợp với những cá nhân khác.
III. ĐẶC ĐIỂM CỦA TỰ NHẬN THỨC
1. Tự nhận thức mang tính nhiều chiều
Có nhiều chiều, hoặc nhiều khía cạnh khi nhìn về bản thân của con người. Các
khía cạnh này bao gồm:
- Thể lý: là cách mà ta nghĩ về cơ thể của ta, như ốm, mập, cao, lùn…
[Type text]
Dự án “Nâng cao năng lực cho NVXH cơ sở ở Tp.HCM” – tháng 6/2012 Trang 4
Tự nhận thức
SDRC - CFSI
- Năng lực trí tuệ bản thân: là cách ta nhận thức về sự thông minh, năng
khiếu, khả năng suy nghĩ logic, mặt mạnh và mặt yếu, vai trò của bản thân (là
con trai, con gái, con trưởng, NVCTXH…)
- Giá trị: là những suy nghĩ về bản thân liên quan tới những chuẩn mực đạo
đức, là thái độ, niềm tin, hành vi và những điều mà ta quý trọng và những điều
này định hướng cho ta hành động. Ví dụ: yêu thương, cao thượng, chung thủy,
giản dị…
- Tính khí/tính cách: là cách chúng ta nghĩ về bản thân là người nóng nảy, dễ
xúc động, lạc quan hay hoài nghi, yếm thế, hướng nội hay hướng ngoại, thích
lãnh đạo hay khống chế người khác…
Lưu ý: Ngoài ra, còn có niềm tin, ước mơ…
2. Tự nhận thức là một quá trình thay đổi liên tục
Tự nhận thức không có sẵn ngay khi chúng ta được sinh ra mà đây là một quá
trình thu nhận, gìn giữ hay thay đổi nó. Ngay trong những năm đầu đời khi đứa trẻ
bắt đầu phát triển thì chúng đã bắt đầu quá trình tìm hiểu mình là ai, và cứ thế suốt
cuộc đời chúng ta tiếp tục xác định và thể hiện bản sắc cá nhân của mình. Và cách
nhận thức về bản thân cũng thay đổi ở mỗi giai đoạn, thời kỳ khác nhau.
Ví dụ: khi còn nhỏ có thể ta cho rằng ta thông minh vì mọi người quanh ta đều
nâng niu, cưng chiều và khen ngợi ta thông minh. Khi đi học ta lại nghĩ ta là người
ngu đần vì thầy giáo ta luôn cho rằng ta không thông minh. Như vậy, tự nhận thức
bản thân ta cũng có thay đổi chứ không giữ nguyên như vậy hoài.
3. Tự nhận thức chịu ảnh hưởng những đánh giá từ bên ngoài
Ta thường biết mình qua sự phản ảnh của những người khác xung quanh như gia
đình, bạn bè, họ hàng, thầy cô… Qua đó, ta có được hình ảnh của bản thân. Những
cách nhìn nhận và đánh giá từ bên ngoài này phụ thuộc vào quan điểm riêng của họ.
Từ khi sinh ra và lớn lên, ta luôn tương tác với mọi người khác. Qua đó, ta học cách
người khác nhìn ta như thế nào và ta mang những quan niệm của họ vào trong chính
bản thân ta. Quá trình này thường bắt đầu từ trong gia đình khi ta học cách cha mẹ
ta, anh em ta, người thân họ hàng của ta nhìn ta, quan niệm về ta như thế nào. Khi
lớn lên, đi học, ta tương tác với các bạn cùng học, thầy cô giáo ta lại có thêm những
quan niệm khác về ta là ai. Rồi về sau khi ta đi làm, ta lại biết thêm cách thức người
lãnh đạo ta, đồng nghiệp ta nhìn ta ra sao. Ta tiếp thu tất cả những cách nhìn này và
chúng trở thành một phần của cái gọi là ta là ai và ta hình dung, khái quát về ta như
thế nào.
Những cách nhìn về ta mà ta tiếp thu được không chỉ bị ảnh hưởng bởi những
người mà ta tương tác mà còn bị ảnh hưởng bởi những quan niệm xã hội và nền văn
hóa của thời mà ta đang sống.