85
Bảo tn và phát huy giá trị làng nghề truyền thống Tiền Giang
Võ Văn Sơn, Nguyễn Thị Như Thoa
Tóm tắt
Thời gian qua, bên cạnh những loại hình du lịch vốn là thế mạnh của Tiền Giang như du
lịch văn hóa - lịch sử, du lịch tâm linh, du lịch sinh thái... du lịch làng nghề cũng trở thành một
hướng đia triển vọng để thu hút du khách. Thực tế cũng cho thấy, khi các địa phương biết khéo
léo kết hợp và phát triển thì du lịch làng nghề sẽ mang lại hiệu quả kinh tế cao, giúp “đánh
thức” các tiềm năng nội tại. Tuy nhiên hiện nay, du lịch làng nghề Tiền Giang đang gặp nhiều
khó khăn và thách thức. Do đó, Tiền Giang cn có những giải pháp thiết thực để khai thác tiềm
năng của các làng nghề truyền thống trở thành điểm đến hấp dẫn du khách.
Từ khóa: Bảo tồn, du lịch, làng nghề, truyền thống, Tiền Giang.
1. Đặt vấn đề
Tính đến năm 2022, cả nước có hơn 5.000 làng nghề hoạt động, thu hút hơn 10 triệu lao
động. Các làng nghề truyền thống đã và đang trở thành nguồn lực quan trọng cho phát triển du
lịch. Mỗi di sản, làng nghề đều chứa đựng những thông tin hấp dẫn, mới lạ với du khách. Khi
tham quan các làng nghề, du khách có thể biết một số nét đặc trưng về văn hóa, tín ngưỡng,
lịch sử và hình dung ra sinh hoạt của cộng đồng dân cư. Tháng 7/2022, Thủ tướng Chính phủ
đã ban hành Quyết định số 801/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình bảo tồn và phát triển làng
nghề Việt Nam giai đoạn 2021-2030.
Hu hết, các làng nghề truyền thống của tỉnh Tiền Giang được hình thành từ rất lâu đời.
Sự phát triển làng nghề và các làng nghề truyền thống trong thời gian qua đã góp phn thúc đẩy
chuyển dịch cơ cấu nông thôn theo hướng giảm nhanh tỷ trọng giá trị sản xuất nông nghiệp,
tăng giá trị sản xuất công nghiệp và dịch vụ nông thôn, góp phn giải quyết việc làm cho nhiều
người lao động. Sản xuất tại các làng nghề đã tạo ra nhiều mặt hàng có giá trị kinh tế, góp phn
đưa kim ngạch xuất khẩu của tỉnh liên tục tăng năm sau cao hơn năm trước.
Tuy nhiên trong quá trình đô thị hóa và hội nhập quốc tế, sự phát triển các làng nghề
truyền thống Tiền Giang vẫn còn gặp nhiều khó khăn, thách thức, quy mô các làng nghề nhỏ
bé, kỹ thuật sản xuất thủ công, năng suất lao động thấp, năng lực cạnh tranh sản phẩm làng
nghề chưa cao, do đó thị trường tiêu thụ nhỏ hp. Đặc biệt, môi trường tại các làng nghề còn ô
nhiễm nặng, việc khai thác tài nguyên cho sản xuất còn kém hiệu quả, một số làng nghề đã
không tìm được thị trường đu ra cho sản phẩm, bị mai một dn dẫn đến bản sắc văn hóa của
địa phương cũng bị mai một theo.
Do đó, việc bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống Tiền Giang là nhiệm vụ quan
trọng trong chiến lược phát triển kinh tế; đồng thời duy trì, bảo tồn, phát triển các giá trị văn
hóa của địa phương, tạo việc làm và tăng thu nhập cho nông hộ, góp phn chuyển dịch cơ cấu
kinh tế, cơ cấu lao động trong nông thôn, đẩy nhanh sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa
và xây dựng nông thôn mới tại địa phương. Đặc biệt, mô hình phát triển làng nghề thủ công
truyền thống đang trở thành hướng đi mới trong quá trình phát triển du lịch Việt Nam nói chung
và Tiền Giang nói riêng.
86
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Thu thập thông tin, số liệu: Chúng tôi thu thập thông tin, số liệu thứ cấp (thông tin,
số liệu đã công bố) của các ngành chức năng tỉnh Tiền Giang. Để đánh giá thực trạng hoạt động
của các làng nghề truyền thống tỉnh Tiền Giang, chúng tôi chọn nghiên cứu 03 làng nghề: làng
nghề đóng tủ thờ (huyện Gò Công Đông) đại diện cho khu vực giáp biển, làng nghề làm bánh,
bún, hủ tiếu (thành phố Mỹ Tho) đại diện cho khu vực trung tâm, làng nghề làm bánh tráng rế,
bánh phồng sữa (huyện Cái Bè) đại diện cho khu vực song nước miệt vườn.
2.2. Phương pháp thu thập số liệu thứ cấp: Thông tin thứ cấp được thu thập từ các
nguồn tài liệu như: sách, báo, tạp chí chuyên ngành, các báo cáo tổng kết và kỷ yếu hội thảo và
các công trình khoa học có liên quan. Qua đó, phân tích, đánh giá hoạt động sản xuất và bảo
tồn các làng nghề truyền thống tỉnh Tiền Giang. Để nghiên cứu sự hình thành và phát triển của
các làng nghề truyền thống tỉnh Tiền Giang, chúng tôi còn sử dụng các phương pháp liên ngành
khác như: phân tích, đánh giá tổng hợp, thống kê, điền dã, nghiên cứu di sản văn hóa… để thực
hiện nghiên cứu này.
3. Thực trạng hoạt động của các làng nghề truyền thống Tiền Giang
Tiền Giang một tỉnh thuộc đồng bằng sông Cửu Long được đánh giá cao về tiềm năng
phát triển du lịch sinh thái và cộng đồng. Bên cạnh tiềm năng đó, các làng nghề truyền thống ở
Tiền Giang cũng đa dạng và phong phú. Đây chính là nơi lưu truyền nét văn hóa đặc sắc của
vùng đất, con người. Theo thống kê đến hiện nay, Tiền Giang có 13 làng nghề lớn nhỏ hoạt
động đa lĩnh vực, trong đó có 8 làng nghề và 5 làng nghề truyền thống, tập trung vào các nhóm
ngành nghề chính như: Chế biến, bảo quản nông, lâm, thủy sản; sản xuất hàng thủ công mỹ
nghệ, đồ gỗ, mây tre đan, gốm sứ, thủy tinh, dệt may, sợi, thêu ren, đan lát, cơ khí nhỏ. Các
làng nghề trên địa bàn tỉnh hiện thu hút hơn 15.000 lao động, trong đó có 13.000 lao động
thường xuyên với mức thu nhập cao và ổn định khoảng 7 - 12 triệu đồng/người/tháng.
Trải qua thời gian, những người thợ tài hoa của các làng nghề đã làm ra những sản phẩm
tinh xảo, mang đậm văn hóa địa phương. Điển hình, làng nghề truyền thống tủ thờ Gò Công
(xã Tân Trung, thị xã Gò Công) đã hình thành và phát triển hơn 100 năm. Làng nghề có gn
380 hộ, với khoảng 2.000 lao động thường xuyên và thời vụ tham gia. Sản phẩm được tiêu thụ
trong nước và xuất khẩu hơn hai triệu tủ/năm. Tương tự, làng nghề dệt chiếu Long Ðịnh ở xã
Long Ðịnh (huyện Châu Thành) có lịch sử hình thành gn 70 năm. Sản phẩm đặc trưng này
được cư dân vùng chiếu nổi tiếng ở Kim Sơn (Ninh Bình) di cư vào đây năm 1954 làm ra. Hiện,
toàn xã có 100 hộ tham gia, với 200 lao động thường xuyên. Sản phẩm làm ra đạt chất lượng
tốt, mẫu mã đp nên được thị trường trong nước và ngoài nước ưa chuộng.
Để bảo tồn và phát triển nghề truyền thống, những năm qua, tỉnh Tiền Giang luôn quan
tâm, ban hành nhiều chính sách hỗ trợ, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp, cơ sở, hộ kinh doanh
ngành nghề nông thôn. Theo quy hoạch phát triển du lịch Tiền Giang đến năm 2025, định hướng
đến năm 2030, lãnh đạo tỉnh Tiền Giang cũng xác định du lịch làng nghề là một hướng đi chính.
Trong những năm qua, Tiền Giang đã quan tâm đu tư nâng cấp hạ tng giao thông, lưới điện,
nước sạch, cải thiện cảnh quan, xây dựng thương hiệu, quảng bá, giới thiệu sản phẩm, xử lý
vấn đề ô nhiễm môi trường, xây dựng bãi đỗ xe… tại các làng nghề.
Khách du lịch đến thăm các làng nghề tại các điểm được chọn khảo sát: làng nghề đóng tủ
thờ (huyện Gò Công Đông), làng nghề làm bánh, bún, hủ tiếu (thành phố Mỹ Tho), làng làm bánh
tráng rế, bánh phồng sữa (huyện Cái Bè)… tăng mạnh trong những năm gn đây. Năm 2021, làng
87
nghề đóng tủ thờ (huyện Gò Công Đông) đón 1.000 lượt khách, số lượt khách tới làng nghề làm
bánh, bún, hủ tiếu (thành phố Mỹ Tho) là 1.500 người và làng làm bánh tráng rế, bánh phồng sữa
(huyện Cái Bè) là 2.000 người. Năm 2022, con số này tăng lên ln lượt là 1.500, 2.000 và 3.000
lượt khách. Điều này chứng tỏ làng nghề truyền thống là điểm đến tham quan hấp dẫn đối với du
khách trong nước và quốc tế. Tuy nhiên, thống kê cho thấy, khách du lịch đến làng nghề chủ yếu
là khách nội địa, chiếm trên 70%, việc thu hút khách quốc tế còn hạn chế.
Thời gian qua, du lịch làng nghề truyền thống trên địa bàn Tiền Giang đã có sự phát triển
mạnh mẽ. Tuy nhiên, sự phát triển đó vẫn chưa xứng với tiềm năng của làng nghề. Tỷ lệ khách
đến làng nghề so với khách du lịch của cả Tiền Giang vẫn thấp. Doanh thu chủ yếu từ việc bán
các sản phẩm thủ công truyền thống, chi tiêu của khách du lịch cho các dịch vụ phục vụ du
khách rất hạn chế. Các hoạt động giúp du khách có được các trải nghiệm cũng chưa thực sự
phong phú. Qua khảo sát thực trạng hoạt động tại các làng nghề từ năm 2021-2022, chúng tôi
nhận thấy các yếu tố chính ảnh hưởng đến phát triển du lịch làng nghề trên địa bàn Tiền Giang
hiện nay: Quy mô sản xuất còn nhỏ lẻ, manh mún; Công nghệ sản xuất chưa hiện đại; Doanh
nghiệp, cơ sở sản xuất chưa được hưởng chế độ, chính sách ưu đãi trong việc tiếp cận nguồn
vốn, mở rộng quy hoạch sản xuất; Sự phối hợp thực hiện giữa các bên trong phát triển du lịch
làng nghề chưa chặt chẽ; Ý thức và kỹ năng làm du lịch của người dân còn hạn chế, một số làng
nghề vẫn còn hiện tượng chèn ép giá; Nguồn vốn đu tư cho xây dựng cơ sở hạ tng phục vụ
du lịch còn hạn hp, chủ yếu là từ các cơ sở sản xuất, kinh doanh...
Thực tế cho thấy, hiện nay người lao động chưa nhận thức được ý nghĩa của việc giữ gìn,
bảo tồn và phát triển nghề, làng nghề truyền thống. Sản xuất với quy mô nhỏ, manh mún, tự
phát, tự cung, tự cấp, độc lập, không có sự liên kết giữa các nhóm hộ nên chưa quan tâm tới
việc xét công nhận nghề và làng nghề truyền thống. Bên cạnh đó, chính quyền địa phương chưa
thực sự quan tâm tới việc bảo tồn, duy trì phát triển các ngành nghề truyền thống, làng nghề
truyền thống của địa phương. Thêm nữa, nguồn ngân sách nhà nước hỗ trợ còn thấp, chính sách
còn nhiều bất cập, các thủ tục vay vốn còn phức tạp nên người dân ở các làng nghề khó tiếp cận
vay vốn để đu tư và phát triển ngành nghề nông thôn. Chính vì thế, nhiều ngành nghề truyền
thống đang dn bị thu hp và mai một do thu nhập thấp, khó khăn trong tìm kiếm thị trường
tiêu thụ nên không truyền nghề và con cháu không muốn kế nghiệp nghề cha ông.
Ngày 5/1/2023, UBND Tiền Giang đã ban hành kế hoạch về việc bảo tồn và phát triển
làng nghề tỉnh Tiền Giang giai đoạn 2023 - 2030. Trong đó, tỉnh sẽ tập trung phát huy vai trò
của nghệ nhân, thợ giỏi và đào tạo nâng cao năng lực nghệ nhân, thợ giỏi và nguồn nhân lực
phục vụ phát triển làng nghề. Ðối với những nghề, làng nghề đang bị mai một thì địa phương
xác định bảo tồn bằng việc hỗ trợ duy trì các hộ hoặc nhóm hộ nghề, nghệ nhân hoạt động “trình
diễn” để lưu giữ, truyền nghề và phục vụ nhu cu du lịch, văn hóa. Những nghề, làng nghề đang
gặp khó khăn thì tỉnh hỗ trợ và tạo điều kiện cho các nghệ nhân, thợ có tay nghề cao và các cơ
sở trong làng nghề duy trì ổn định sản xuất các sản phẩm độc đáo phục vụ cho nhu cu sinh
hoạt, các lễ hội của cộng đồng, từng bước phát triển các sản phẩm có giá trị kinh tế cao, đáp
ứng nhu cu, thị hiếu của người tiêu dùng trong nước và xuất khẩu. Cụ thể:
- Đến năm 2025: Bảo tồn và phát triển 13 làng nghề được công nhận trên địa bàn tỉnh;
Xây dựng 01 - 02 làng nghề gắn với du lịch; Trên 70% làng nghề hoạt động có hiệu quả; 80%
người lao động trong làng nghề được đào tạo, đào tạo lại, đào tạo nâng cao kỹ năng nghề, kỹ
năng vệ sinh an toàn lao động; Có ít nhất 50% làng nghề có sản phẩm được phân hạng theo
Chương trình mỗi xã một sản phẩm (OCOP); Thu nhập bình quân của lao động tăng ít nhất 1,5
88
ln so với năm 2020; 100% cơ sở, hộ gia đình sản xuất trong làng nghề đáp ứng các quy định
về bảo vệ môi trường.
- Đến năm 2030: Tiếp tục bảo tồn và phát triển các làng nghề được công nhận trên địa
bàn tỉnh; Xây dựng 02 - 03 làng nghề gắn với du lịch; Trên 80% làng nghề, làng nghề truyền
thống hoạt động có hiệu quả; 100% người lao động trong làng nghề được đào tạo, đào tạo lại,
đào tạo nâng cao kỹ năng nghề, kỹ năng vệ sinh an toàn lao động và kiến thức công nghệ thông
tin cơ bản; Có ít nhất 50% số làng nghề có sản phẩm được bảo hộ sở hữu thương hiệu; 100%
cơ sở, hộ gia đình sản xuất trong làng nghề đáp ứng các quy định về bảo vệ môi trường.
4. Giải pháp phát triển làng nghề truyền thống gắn với du lịch của Tiền Giang trong
giai đoạn hiện nay
Bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống tỉnh Tiền Giang sẽ thúc đẩy phát triển sản
xuất, nâng cao năng lực cạnh tranh, giá trị gia tăng cho các sản phẩm làng nghề; tạo việc làm,
tăng thu nhập cho người dân; bảo vệ cảnh quan, không gian và môi trường, xây dựng các khu
dân cư, làng văn hóa, góp phn thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội nông thôn tỉnh Tiền Giang.
Vì vậy, để phát triển làng nghề trên địa bàn tỉnh theo hướng ổn định và bền vững, các sở, ban,
ngành, đơn vị của tỉnh Tiền Giang cn tổ chức triển khai thực hiện kịp thời, có hiệu quả một số
vấn đề cơ bản như sau:
Thứ nhất, tuyên truyền, tập huấn nâng cao năng lực quản lý nhà nước đối với công tác
bảo tồn phát triển làng nghề:
- Đẩy mạnh thực hiện tuyên truyền, nâng cao nhận thức của các cấp ủy Ðảng, chính quyền
và các tổ chức cá nhân và xã hội về vai trò, vị trí và tm quan trọng của việc bảo tồn và phát
triển nghề, làng nghề, làng nghề truyền thống, đa dạng hóa sản xuất ở nông thôn đối với quá
trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nâng cao thu nhập cho người dân nông thôn và giữ gìn bản
sắc văn hóa dân tộc;
- Tập trung tuyên truyền trên báo, đài phát thanh và truyền hình (xây dựng các mục phóng
sự giới thiệu về lịch sử hình thành, phát triển của nghề, làng nghề, tinh hoa của sản phẩm làng
nghề). Xuất bản các ấn phẩm về làng nghề, nghề truyền thống làng nghề truyền thống dưới các
hình thức sách, báo, tờ gấp, ... để quảng bá những sản phẩm với cộng đồng và khách du lịch;
- Đồng thời, tập huấn bồi dưỡng kiến thức về quản lý bảo tồn phát triển nghề truyền thống,
làng nghề truyền thống cho cán bộ quản lý làng nghề, chủ cơ sở sản xuất kinh doanh sản phẩm
ngành nghề, làng nghề, Hợp tác xã, tổ hợp tác ... Mở các lớp đào tạo, truyền nghề cho hộ sản
xuất ngành nghề nông thôn.
Thứ hai, bảo tồn và phát triển các nghề và các làng nghề đã được công nhận:
- Rà soát, thống kê, đánh giá, phân loại nghề, làng nghề: Các nghề, làng nghề cn khôi
phục, bảo tồn và có nguy cơ mai một, thất truyền; Các nghề, làng nghề đủ tiêu chí công nhận
mới; Làng nghề gắn với du lịch. Đánh giá hiệu quả hoạt động của các làng nghề, làng nghề
truyền thống. Đánh giá tình hình bảo hộ sở hữu thương hiệu làng nghề, làng nghề gắn chương
trình OCOP, tốc độ tăng giá trị sản xuất, thu nhập;
- Xây dựng cơ sở dữ liệu và số hóa hệ thống cơ sở dữ liệu phục vụ công tác bảo tồn phát
triển làng nghề;
89
- Xây dựng và triển khai các mô hình/dự án hỗ trợ phát triển ngành nghề nông thôn, góp
phn hình thành các mô hình sản xuất có hiệu quả trong làng nghề để phát triển và nhân rộng.
Khuyến khích các hộ gia đình, cơ sở sản xuất thuộc làng nghề phát triển sản xuất theo hướng
hàng hóa phát huy thế mạnh của mỗi làng nghề; hình thành các chuỗi liên kết giá trị từ sản xuất
đến tiêu thụ sản phẩm; chú trọng hỗ trợ nâng cao hiệu quả hoạt động các hình thức tổ chức sản
xuất trong các làng nghề theo hướng đẩy mạnh các hình thức liên kết, hợp tác, trọng tâm là phát
triển các doanh nghiệp, tổ hợp tác, hợp tác xã trong làng nghề tham gia chuỗi giá trị sản phẩm;
- Triển khai xây dựng các mô hình/dự án hỗ trợ, khôi phục sản xuất tại những làng nghề
đã và đang bị mai một nhưng trên thị trường có nhu cu (mây tre đan…); chú trọng một sô nghề
truyền thống trên địa bàn tỉnh Tiền Giang đã có từ lâu đời, mang đạm bản sắc văn hóa của địa
phương.
Thứ ba, phát triển làng nghề gắn với du lịch và xây dựng nông thôn mới
- Phục hồi, tôn tạo các di tích liên quan đến giá trị văn hóa nghề, làng nghề truyền thống
(nhà thờ tổ nghề, không gian làm nghề, cảnh quan làng nghề...); khôi phục, tổ chức các lễ hội,
hoạt động văn hóa dân gian, phát huy các giá trị văn hóa của nghề và làng nghề trong xây dựng
môi trường du lịch văn hóa;
- Gắn kết chương trình phát triển làng nghề với chương trình phát triển du lịch đặc trưng như
du lịch cộng đồng, nông nghiệp nông thôn gắn với văn hoá trà; dụ lịch khám phá hang động mạo
hiểm, thể thao với văn hoá trà; tăng cường mở các tour, tuyến du lịch làng nghề, vừa phục vụ du
lịch, vừa trình diễn nghề và bán sản phẩm làng nghề để các sản phẩm làng nghề được tiếp cận với
khách du lịch trong và ngoài nước.
Thứ tư, chuyển giao khoa học công nghệ, ứng dụng công nghệ số vào sản xuất, đáp ứng
các tiêu chuẩn theo quy định
- Áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, chuyển giao các ứng dụng công nghệ cải tiến có
chọn lọc kết hợp kỹ thuật, công nghệ truyền thống để nâng cao hiệu quả sản xuất nhưng không,
làm mất đi giá trị hay ảnh hưởng đến giá trị nghệ thuật, thẩm mỹ và giá trị truyền thống của sản
phẩm;
- Ứng dụng công nghệ số, chuyển đổi số để nâng cao năng lực sản xuất kinh doanh, xúc
tiến thương mại và phát triển du lịch làng nghề;
- Hỗ trợ các cơ sở sản xuất, doanh nghiệp cải thiện điều kiện sản xuất, áp dụng hệ thống
quản lý chất lượng tiên tiến đáp ứng các tiêu chuẩn, quy chuẩn quy định.
Thứ năm, phát huy vai trò của nghệ nhân thợ giỏi:
- Duy trì và phát triển đội ngũ nghệ nhân, thợ giỏi, tạo nòng cốt thúc đẩy công tác đào tạo,
truyền nghề, thực hành nghề thủ công truyền thống, lan tỏa các giá trị của di sản văn hóa nghề
truyền thống trong cộng đồng, đặc biệt đối với thế hệ trẻ; bảo tồn, phát triển kỹ năng nghề truyền
thống, sáng tạo thêm nhiều sản phẩm, tác phẩm mới có giá trị;
- Sưu tm, lưu giữ và tổ chức trưng bày các tác phẩm tiêu biểu, đặc sắc của các nghệ
nhân, thợ giỏi, nghệ nhân tiêu biểu các cấp;
- Tổ chức tham gia các Hội chợ làng nghề, Hội thi các sản phẩm thủ công truyền thống, thủ
công mỹ nghệ... để tôn vinh, khơi dậy và khuyến khích các nghệ nhân, để duy trì, bảo tồn phát
triển nghề, sáng tạo thêm nhiều sản phẩm, tác phẩm mới có giá trị.