Cảm hứng phê phán trong Di cảo thơ của Chế Lan Viên

CẢM HỨNG PHÊ PHÁN<br /> TRONG DI CẢO THƠ CỦA CHẾ LAN VIÊN<br /> NGUYỄN DIỆU LINH (*)<br /> <br /> Vào những năm 80 của thế kỷ XX, nhất là khi cả nước bước vào thời kỳ đổi<br /> mới toàn diện và sâu sắc, nhà thơ Chế Lan Viên (23/10/1920 - 19/6/1989) có viết<br /> nhiều bài thơ mang cảm hứng phê phán rõ nét.<br /> 1. Trước hết là sự nhìn nhận và phê phán về chính mình. Điều này không dễ<br /> mấy ai dám nhìn thẳng vào những khiếm khuyết của mình mà rút ra bài học cần<br /> thiết. Chẳng hạn, tu chỉnh về ý nghĩ để hành động cho đúng hướng, có ích cho cuộc<br /> sống và cho chính bản thân mình... Thực ra, không phải đến thời điểm này Chế Lan<br /> Viên mới có ý thức về vấn đề đó. Trước đây, thời chiến tranh và xây dựng cuộc<br /> sống mới, Chế Lan Viên từng dũng cảm đưa con người cá nhân của mình ra để mổ<br /> xẻ, để thấy rõ cái đớn hèn, bé nhỏ của mình và rộng ra là một lớp người thuộc thế<br /> hệ mình để mà đau xót và hối hận. Phê phán mình xa rời cuộc đấu tranh của quần<br /> chúng Chế Lan Viên từng viết: “Nhân dân ở quanh ta mà ta chẳng thấy / Thơ xuôi<br /> tay như nước chảy xuôi dòng!” (Người thay đổi đời tôi, Người thay đổi thơ tôi) (1).<br /> Để nêu bật sự hy sinh lớn lao của lãnh tụ, Chế Lan Viên đã chua xót nói về thế<br /> hệ mình: “Lũ chúng ta ngủ trong giường chiếu hẹp / Giấc mơ con đè nát cuộc đời<br /> con / Hạnh phúc đựng trong một tà áo đẹp / Một mái nhà yên rủ bóng xuống tâm<br /> hồn” (Người đi tìm hình của Nước) (2).<br /> Trong các bài nghĩ về thơ và nghề thơ, Chế Lan Viên đã có những câu mang<br /> cảm hứng phê phán về bản thân mình. Cuộc đấu tranh tự phê bình và phê bình bao<br /> giờ vế đầu cũng đáng trân trọng.<br /> Đến Di cảo thơ, ý thức tự phê bình và phê bình càng được đẩy lên cao. Hoàn<br /> cảnh đất nước lúc này đã thống nhất, không còn phải e dè những “khu vực cấm”<br /> nữa. Song song với đó, ý thức dân chủ trong xã hội và trong văn học được đề cao,<br /> con người có thể sống trung thực với mình, nói những suy nghĩ, chiêm nghiệm của<br /> mình về đời sống xã hội và về con người. Chính vì vậy, cảm hứng phê phán trong<br /> thơ Chế Lan Viên ở tầm cao hơn, sâu sắc hơn giai đoạn trước. Nhìn nhận lại bản<br /> thân mình – không hiểu có quá mức cần thiết không – Chế Lan Viên viết: “… anh<br /> <br /> 1<br /> <br /> tội lỗi, dại khờ, ngu si, bướng bỉnh / Làm sao? Làm sao anh có đủ khôn ngoan để<br /> gặp tai ương mà né tránh / Anh là kẻ rất thấp mà, là chổi thôi mà, sao lại bắt anh<br /> quét trời như những chùm sao / Ở tận trên cao?”(Làm sao?) (3).<br /> Phê phán bản thân không lường được sức mình, thậm chí không thấy cả nhân<br /> loại vô cùng to lớn, trong đó có nhiều người tài hơn mình, còn bản thân mình thật là<br /> nhỏ nhoi tội nghiệp, Chế Lan Viên viết: “Sau anh còn mênh mông nhân loại / Đừng<br /> nghĩ mình là người đi cuối / Phải để lại dấu chân, nhành cây, viên sỏi…/ Cho người<br /> theo sau không cô đơn / Khi gặp dấu chân anh, người đi trước / Họ lại để một cành<br /> hoa tiếp tục bên đường” (Sau anh) (4).<br /> Sự thực thì có lúc nhà thơ cười mình tốn công lớn mà hiệu quả thu về thật nhỏ<br /> nhoi: “Cười mình vung lưới rộng / Thu về con tép con / Nhặt bốn câu bé bỏng / Sải<br /> cánh cả tâm hồn” (Tuổi già làm thơ tứ tuyệt) (5). Cũng có lúc Chế Lan Viên vươn<br /> tới mức độ cao của sự phê phán là nhận ra đã đến lúc phải thay đổi con người mình.<br /> Sự “đổi đời ” cũng có nghĩa là phải thay đổi cách suy nghĩ, cách hành động. Phải<br /> đắm mình vào trong cuộc sống bình dị hàng ngày, biến con người mình cũng bình<br /> thường như bao người bình thường khác thì mới mong “đổi Lời”: “Ngồi giữa cá<br /> tôm, trong xe buýt, xe lam đầy bụi / Ra khỏi sức hút của danh vọng, bản thân, tên<br /> tuổi / Trộn hạt giống anh vào trăm giống cao sang hay hèn hạ của đời / Ăn miếng<br /> ngọt ngon, giờ ăn nhục tủi / Đang là ngọc, tự vùi mình là hạt sỏi / Nghĩ sâu vào<br /> trong cái đang sống bên ngoài / Rồi từ đấy anh mới đẻ ra thơ như Đức Chúa Lời /<br /> Đẻ Đức Chúa Con của Người trong chuồng cừu bên máng cỏ / Hôi hám thế mới<br /> thực tình là Chúa / Muối đổi Lời ư? Anh phải đổi Đời” (Đổi Đời) (6).<br /> 2. Sau khi tự phê phán mình, Chế Lan Viên mở rộng cảm hứng ấy sang những<br /> vấn đề chung của xã hội và những người xung quanh mà nhà thơ nhận thấy. Trước<br /> hết, đó là việc phê phán sự quên quá khứ, sự nhìn nhận không đúng về quá khứ ở<br /> một số người. Có sự vật rất có ích cho cuộc sống, thậm chí nếu không có nó thì<br /> cũng chấm dứt sự tồn tại của sự sống. Nhưng vì ta quá quen, quá nhờn có khi tưởng<br /> không có nó thì ta vẫn là ta cho nên tưởng nó chưa từng tồn tại: “Cái mặt trời quá<br /> quen / Loài người dùng hằng bữa / Quên phứt nó là hoa / Chẳng ai ca tụng nữa”<br /> (Quá quen) (7).<br /> Đánh giá về quá khứ, rất cần có sự xem xét hoàn cảnh cụ thể về yếu tố khách quan, từ đó<br /> ta nhìn nhận yếu tố chủ quan một cách có lý có tình hơn. Chế Lan Viên đã viện đến lịch sử để<br /> <br /> 2<br /> <br /> nhắn nhủ những điều rất thời sự: “Vua Hùng, vua Lê, cả dân tộc sống trong Châu Á đói nghèo<br /> / Dẫm chân trong bùn, dẫm chân tại chỗ / Có làm vua cũng là vua thứ quèn / Mũ triều thiên<br /> lẫn cùng rổ rá / Áo long bào lắm khi phải vá / Suốt đời lo miếng ăn cho dân tộc không xong! /<br /> Không phải thứ vua lục viện, tam cung / Có ba nghìn con em vườn lê múa hát / Do đó ta có<br /> chửi vua nước mình cũng chửi cho chừng mực” (Vua) (8).<br /> Nhìn nhận về đất nước, về truyền thống lịch sử như vậy là rất khách quan. Ta<br /> có thể phê phán trước đây nhiều thứ nhưng đừng quên rằng lịch sử nước ta mấy<br /> nghìn năm phải chống giặc ngoại xâm và chống chọi với thiên nhiên. Ngay trong 61<br /> năm dưới chế độ mới thì đã có 30 năm chiến tranh chống hai tên đế quốc đầu sỏ và<br /> 16 năm chống chiến tranh biên giới. Thực sự chúng ta có 15 năm sống trong hoà<br /> bình. Nhưng hoà bình cũng chỉ là tương đối. Bao thế lực còn chống phá ta. Vả lại,<br /> đến từng thời điểm lịch sử, chúng ta có sức bấy nhiêu thôi, chúng ta đành chấp nhận<br /> cách giải quyết của cha ông ta là đến chừng mực ấy. Nhìn thẳng vào thực trạng của<br /> đất nước một cách đúng đắn thiết tưởng cũng là cách phê phán những cái nhìn phi<br /> thực tế: “Việt Nam chỉ giàu chiến công thôi / Còn nghèo vô kể / Chả lẽ lại đổ cho<br /> Nhật, cho Tây,cho Tàu, cho Mỹ / Hay lãnh đạo về kinh tế / Khi trái tim ta tồi / Mà<br /> cuộc đời như rệp như bọ chét / Suốt đêm cắn xé / Đánh ta liên hồi” (Đôi giầy chật)<br /> (9).<br /> Trong thời hậu chiến, bên cạnh cái lo toan của cuộc sống hiện tại, chúng ta còn lo chu<br /> đáo cho những người đã vì sự nghiệp chung mà ra đi mãi mãi. Có những người bình thường,<br /> cuộc sống bao vất vả mà họ vẫn dành tấm lòng và làm trọn nghĩa với người đã khuất. Nhưng<br /> cũng có những người thờ ơ, tỏ ra “vô can” trước mọi trách nhiệm mà lẽ ra họ nên góp phần<br /> chia sẻ. Chế Lan Viên đã dựng lên hai hình ảnh đối lập nhằm phê phán đối tượng này:<br /> “Người nông dân ấy đã bốc mộ cho hàng ba trăm thương binh / Xác anh em và xác con<br /> mình / Anh xếp trên gường nhà anh như họ còn nằm ngủ /(…) Có khi bản thân anh cũng<br /> muốn quên giữa cuộc đời chật vật / Còn ta à! Thì bận vì dạ hội, liên hoan / Tình ca, hội<br /> thảo… /Bao nhiêu điều láo nháo chúng ta quên / Quên rằng giờ chiến thắng mười năm /<br /> Anh ta vẫn khổ / Con vào trường không có chỗ / Đến bệnh viện không tiền / Ra đường không<br /> ai nhớ / Về làng người ta quên ” (Một người thường) (10).<br /> 3. Tập trung nhất là cảm hứng phê phán những mặt bất cập xuất hiện vào thời<br /> kỳ đổi mới. Chế Lan Viên phê phán những quan niệm làm đảo điên các giá trị, tôn<br /> thờ chủ nghĩa vật chất khiến nhân loại như sắp đến lụi tàn: “Thế kỷ 20. Nôn mửa<br /> <br /> 3<br /> <br /> thành cổ điển / Và phá phách vào Hàn lâm viện / Họ chia ra buồn tiền chiến và say<br /> hậu chiến / Biến chén rượu hạt mít và cái ao nhà thành ra biển, / Dựng cặp đùi lên<br /> thành Khải hoàn môn / Giết hết hoa sen để vạn tuế buồn / Họ lao trượt ái tình như<br /> trẻ con chơi cầu trượt…/ Đồ vật là chúa tể mà / Nhân loại sắp hoàng hôn” (Mô đéc) (11).<br /> Trong đối nhân xử thế, có kẻ chỉ dùng lời lẽ đầu lưỡi mà không thực tâm ghi sâu đáy<br /> lòng ơn huệ của người khác. Chắc chắn là Chế Lan Viên không nhạo báng từ “cảm ơn” từ<br /> bao đời để lại mà chúng ta vẫn dùng. Nhà thơ muốn phê phán những kẻ dùng lời nói để vuỗi<br /> đi mọi thứ cần ghi nhớ: “Để khỏi nhớ ơn, người ta bày ra chữ cảm ơn / Cảm ơn một lần, hai<br /> lần thôi thế là rảnh nợ” (Cảm ơn) (12).<br /> Cuộc sống xô bồ khiến con người không sống thật là mình, phải nguỵ trang<br /> nhiều thứ dẫn đến việc khó nhận ra con người đích thực của mình. Đến khi nhắm<br /> mắt xuôi tay, anh ta cũng không tự chủ để trở về với bản chất thật của mình. Yêu,<br /> ghét cũng tuỳ do người đời định liệu. Chế Lan Viên phê phán hiện tượng này: “Anh<br /> ta có nhiều mặt nạ / Cái nào cũng là mặt thật của mình / Vì cái thật hơn nó phải ẩn<br /> hình / Sau mặt thật vốn là giả ấy / Chiếc mặt nạ anh đánh lừa người khác / Lẫn<br /> cùng bao mặt nạ bao người” (Mặt nạ) (13).<br /> Vấn đề danh và thực hiện nay đang là mối quan tâm của dư luận xã hội, thậm chí là một<br /> điều nhức nhối. Đáng trân trọng sao khi mà trước công cuộc đổi mới một năm, Chế Lan Viên<br /> đã nhận ra điều này, đã cảnh tỉnh dư luận xã hội cần đi vào thực chất của con người cùng<br /> những đóng góp cụ thể, hiệu quả của người ấy cho xã hội. Nhà thơ dựng lên một cảnh tượng<br /> thật hiếm có: “Trong lễ đón người đến tự Thiên Hà / Anh bị gạt ra / Vì không cấp bậc / Lương<br /> anh quá thấp / Lại không bằng cấp / Ốm chưa bao giờ nằm lầu A / Từ anh đến những người<br /> được mời đi đón còn xa / Cách nhiều phẩm trật /(…) Người trong phòng họp / Quay nhìn ra<br /> anh nhà thơ bị gạt / Cho anh một bạt tai đánh đốp: / "Cút ! Đi đi ! Đừng có đứng đây nghe /<br /> Rồi tưởng bở / Nghĩ mình cũng là thi sĩ / Đến tự thiên ha, thiên hả, thiên hà” (Đón người Thiên<br /> Hà) (14).<br /> Tham nhũng hiện nay trở thành “quốc nạn”. Người ta lên án nó, căm giận nó và tìm cách<br /> dần dần loại nó ra khỏi đời sống xã hội. Vào những năm cuối đời, Chế Lan Viên đã góp tiếng<br /> nói phê phán loại sâu mọt này. Khác với mọi người khác khi họ thường lớn tiếng tố cáo, bằng<br /> sức mạnh của thơ ca, Chế Lan Viên đã dựng lên những hình tượng tương phản khiến cho ý<br /> nghĩa tố cáo sâu sắc hơn. Thời chiến tranh, nhà thơ hốt lá bàng rơi để đun nấu. Vui trong cảnh<br /> <br /> 4<br /> <br /> nghèo bởi nghĩ đến chiến trường xa có người lính đổ máu cho mình. Nếu người lính biết được<br /> cảnh ở hậu phương có một nhà thơ, chưa nói là một nhà thơ lớn, đang nhặt lá để nấu đun, vì<br /> chiến tranh, đất nước còn nghèo, người lính sẽ được an ủi phần nào. Nhưng giờ đã hoà bình, mà<br /> hoà bình đã trên mười năm, nhà thơ vẫn phải nhặt lá (để đun thay củi) :“Không phải vì đất nước<br /> mình còn chiến tranh, nghèo khó / Mà vì có bao nhiêu thằng đang sống xa hoa / Vì có bọn người<br /> thoái hoá / Khiến cho thắng trận rồi mà vẫn còn nhặt lá - kẻ làm thơ!” (Hốt lá) (15).<br /> Một năm sau, tiếng nói phê phán lại tiếp tục trong câu chuyện nhà thơ bị phạt<br /> tiền điện, không có tiền trả, phải bán đi bảy tấm ván bạn cho định làm trần nhà để có<br /> tiền nộp phạt. Nghĩ mà thương thân. Giá có ván làm trần “Tuổi lớn vẫn viết được /<br /> Miễn nhà có cái trần”. Nhà thơ thì khổ vậy mà thấy quanh mình còn có những kẻ :<br /> “Chung quanh bọn tham ô / Xây biệt thự lớn, nhỏ / Còn lên lớp nhà thơ: / “Cần chịu<br /> đựng gian khổ” (Nhà không trần) (16).<br /> Bọn tham ô mà nhà thơ nói đến trong bài thơ tất không thể là bọn bình thường.<br /> Phải có chức, có quyền mới “lên lớp” răn dạy nhà thơ được chứ. Thưa vong linh<br /> nhà thơ Chế Lan Viên, những “bọn”, những “thằng” mà ông nói tới ngay những<br /> năm đầu sau đổi mới đã có nhiều tên phải ra trước vành móng ngựa, phải vào nhà<br /> đá nhưng chưa phải đã hết. Cuộc đấu tranh chống tham nhũng còn tiếp tục và hy<br /> vọng đất nước, xã hội ngày một tốt đẹp hơn bởi những ung nhọt đó dần dần được<br /> cắt bỏ.<br /> Với cảm hứng phê phán mạnh mẽ, Chế Lan Viên còn hướng tới nhiều vấn đề khác<br /> phức tạp hơn. Đó là “cuộc cãi cọ giữa chân lý và bọn cầm cờ trắng cờ đen nghiêng ngả /<br /> Giữa người lên chiến hào và kẻ tụt lại sau / Giữa mặt trời lên và các ngôi sao chết / Giữa cờ<br /> đỏ thiêng liêng và những kẻ đổi màu” (Tranh luận) (17). Đó còn là sự phê phán triết học:<br /> “Ngỡ như nhờ anh mà cỏ mọc / Nhờ anh mà trái rơi!” (Triết (1)) (18). Hoặc đó là sự phê<br /> phán tôn giáo không còn thiêng khi phạm tội sát nhân: “Các tôn giáo bây giờ được việc hơn<br /> xưa / Thần thánh tham dự các vụ giết người dữ dằn hơn hôm qua” (Tôn giáo mới) (19).<br /> Có lần Chế Lan Viên phải thốt lên một cách chua xót: “Thế kỷ đông người mà nhân<br /> loại vắng tanh”. Phần “nhân loại” mà nhà thơ muốn nói tới tất nhiên phải là phần trong<br /> sáng, lành mạnh của con người. Nói như vậy có phần cực đoan chăng? Nhưng phải thừa<br /> nhận là cái xấu, cái ác còn hoành hành dữ quá. Con người có lương tâm cần phải nỗ lực<br /> nhiều hơn để đẩy lùi nó, dần dần loại bỏ nó.<br /> <br /> 5<br /> <br />