50
NGHIÊNCỨUGIẢNGDẠYDỊCHVĂNHỌCTRUNGQUỐC
SANGTINGVIỆTTHEOHƯỚNGPHÁTTRIỂN
TƯDUYPHẢNBIỆN
TrầnThịNgọcMai
Email:maittn3108@hou.edu.vn
Ngàytòasoạnnhậnđượcbàibáo:26/07/2025
Ngàyphảnbiệnđánhgiá:12/09/2025
Ngàybàibáođượcduyệtđăng:15/10/2025
DOI:10.59266/houjs.2025.982
Tómtắt:Trongbốicảnhđổimớigiáodụcđạihọc,giảngdạydịchvănhọcTrungQuốc
cầnđượctiếpcậnnhưmộtquátrìnhpháttriểnnănglựcngônngữ,tưduyvănhọcvàtưduy
phảnbiện.Nghiêncứunàyphântíchđặctrưngcủadịchvănhọc,mốiquanhệgiữadịchvà
nănglựctưduyphảnbiện,đồngthờikhảosátthựctrạnggiảngdạytạicácsởđàotạo
NgônngữTrungQuốcởViệtNam.Trêncơsởđó,bàiviếtđềxuấtmôhìnhtíchhợppháttriển
duyphảnbiệnvàoquátrìnhgiảngdạydịchvănhọc,gópphầnnângcaonănglựcphân
tích,sángtạovàchấtlượngđàotạomônhọctronggiáodụcđạihọc.
Từkhóa:vănhọcTrungQuốc,giảngdạydịch,tưduyphảnbiện,đổimớiphươngpháp
1
TrườngĐạihọcMởHàNội
I.Đặtvấnđề
Trướcyêucầuđổimớicănbảnvà
toàndiệncủagiáodụcđạihọc,chấtlượng
đàotạokhôngthểchỉgiớihạnởviệccung
cấptrithứcngônngữ,màcònphảihướng
tớiviệcbồidưỡngnănglựctưduyphản
biện.Đâylàmộttrongnhữngphẩmchất
thiếtyếucủangườihọctrongthếkỷXXI.
ỞViệtNam,giảngdạydịchvănhọcTrung
Quốcluôngiữvịtríquantrọngtrongcác
chương trình Ngôn ngữ Trung Quốc,
không chỉ nâng cao năng lực ngôn ngữ
cònpháttriểnkhảnăngphântíchvà
cảmthụvănhọccủasinhviên.Đặctrưng
củadịchvănhọcvốnchứađựngnhiềukhả
ngđểkhuyếnkhíchtưduyphảnbiện,
bởi tính đa nghĩa, tính biểu trưng cũng
nhưphong cáchnghệ thuật của vănbản
tạo điều kiện cho nhiều hướng tiếp cận
giảiphápdịchđadạng.Việckhaithác
yếutốnàytronggiảngdạykhôngchỉnâng
caohiệuquảđàotạodịchvănhọc,màcòn
giúphìnhthànhthóiquenphântích,năng
lựclýgiảivàphảnbiệncủangườihọc.
Nghiêncứuđượctriểnkhaivớimục
tiêulàmrõcơsởlýluậnvàthựctiễncủa
việcgiảngdạydịchvănhọcTrungQuốc
hướng tới việc bồi dưỡng tư duy phản
51
biện,kếthợpvớikhảosáttìnhhìnhthực
tế và ý kiến từ sinh viên để nhận diện
nhữnghạnchếtrongphươngphápgiảng
dạyhiệnnay.Dựavàokếtquảphântích,
nghiên cứukiếnnghịnhữngđịnhhướng
giảiphápđổimớitronggiảngdạydịch
nhọc,quađónângcaochấtlượngđào
tạo vàphùhợpvớicácđòihỏicủagiáo
dụcđạihọctrongbốicảnhhiệnnay.
II.Phươngphápnghiêncứu
Nghiên cứu được thiết kế theo
hướngtiếpcậnhỗnhợp,kếthợpphương
phápđịnhtínhvàđịnhlượng,nhằmđảm
bảotínhkháchquanvàđộtincậycủakết
quả.Cụthểbaogồm:Phươngphápnghiên
cứu tài liệu;phương pháp khảosát; thủ
phápthốngkêmôtả.Kếtquảđượctổng
hợp theo hướng so sánh, đối chiếu giữa
sở lý luậnvà thực tiễn giảng dạy, từ
đónhậndiệnkhoảngcáchvàđềxuấtgiải
phápđổimớiphươngphápgiảngdạydịch
nhọctheođịnhhướngpháttriểntưduy
phảnbiện
III.Cơsởlýluận
3.1.Vịtrívàphạmvitronglĩnhvực
dịchthuật
Dịch văn học là một lĩnh vực gắn
liềnvớisựgiaolưuvănhóatiếpbiến
tưởnggiữacácdântộc.Dịchvănhọc
đặttrọngtâmvàoviệctáihiệngiátrịthẩm
mỹ,tưởngchủđạovàphongcáchnghệ
thuậtcủatácphẩmnguồn.Chínhvìvậy,
dịchvănhọcluônđượccoilàmộttrong
nhữngloạihìnhdịchthuậtkhónhất,nơi
màngườidịchvừalànhàngônngữhọc,
vừalàngườiđồngsángtạovănchương.
Xét về lịch sử, dịch văn học có
truyền thống lâu đời cả phương Đông
phươngTây.TạiTrungQuốc,dấutích
sớmnhấtcóthểtruynguyêntớithếkỷI
TCN,trongThuyếtuyểncủaLưuHướng,
vớighichépvềbảndịch“Việtnhânca”.
ỞphươngTây,vàokhoảngnăm250TCN,
LiviusAndronicus đã dịch Odyssey của
HomersangtiếngLatinh,đượcxemlàcột
mốcmởđầuchodịchvănhọcLaMãvà
HyLạp[8,tr.2].Kểtừđó,dịchvănhọc
luônlàmộtlĩnhvựcđượcquantâm,trở
thànhđốitượngcủanhiềuchuyênluậnvà
đềtàinghiêncứuđượctriểnkhaiởmứcđộ
chuyênsâu.Nhiềuhọcgiảđãđưaraquan
niệmkhácnhauvềbảnchấtcủadịchvăn
học. Gachechiladze nhìn nhận dịch văn
họcnhưmộthìnhthứcsángtác,nơingười
dịch dùng thế giới quan riêng của mình
đểtáitạohiệnthựcnghệthuậtmàtácgiả
nguyên tác đãthể hiện[dt 10, tr.37].
海凌Trịnh Hải Lăng) coi dịch văn học
mộtdạngdịchnghệthuậthóa,đòihỏi
ngườidịchtáihinđầyđủtư tưởngchủ
đạovàsắctháinghệthuậtcủatácphẩm,
mangđếnchođộcgiảđíchsựđồngcảm
thẩm mỹ như độc giả nguồn [10, tr.39].
张今张宁Trương Kim, Trương Ninh)
thìnhấnmạnhchứcnăngxãhộicủadịch
nhọc,coiđólàmộtquátrìnhgiaotiếp
liênxãhộivàliênvănhóa,nhằmchuyển
tảitrungthựchìnhảnhđờisốngxãhộivà
thúcđẩytiếnbộvănhóa.Từnhữngquan
điểmtrên,cóthểthấydịchvănhọckhông
chỉlàsựchuyểnđổingônngữ,màcònlà
quátrìnhtáihiệnnghệthuật,giaouvăn
hóa vàsáng tạomới.Đó vừa làhànhvi
ngônngữ,vừalàsángtácnghệthuật,vừa
cầunốivănhóa[dt8,tr.2].
TạiViệtNam, dịchvăn họcTrung
Quốccólịchsửlâuđời.Ngaytừthờitrung
đại,thơcaĐường,Tốngđãđượccáchọc
giả dịch sang chữ Nôm, hình thành một
truyềnthốngtiếpbiếnđộcđáo.Sanggiai
đoạncận-hiệnđại,cáctiểuthuyếtchương
hồikinhđiểnnhưTâyDu,HồngLâu
Mộng,ThủyHửđượcdịch,gópphầnmở
rộng tầmnhìnvănhọcvàvăn hóađược
52
giớithiệu tớibạn đọcViệtNam.Từthế
kỷXXđếnnay,nhiềutácphẩmhiệnđại
đươngđạicủacácnhàvănTrungQuốc
(nhưLỗTấn,MạcNgôn,VươngAnỨc)
tiếptụcđượcgiớithiệuquabảndịch,tạo
nền tảng quan trọng cho nghiên cứu so
nhvănhọcvàgiảngdạydịchvănhọc
trongcáccơsởđàotạođạihọc.
Có thể khẳng định rằng dịch văn
học,xéttrongtổngthểdịchthuật,giữvị
tríthenchốt,khôngchỉđảmbảosựgiao
tiếp ngôn ngữ hiệu quả, mà còn mang
ý nghĩa bền vững trong việc hình thành
nglực thẩm mỹ, tưduy phản biện và
khảnăngtiếpnhậnvănhóachongườihọc
ngườiđọc.
3.2. Tiêu chuẩn và nguyên tắc
trongdịchvănhọc
Xác định tiêu chuẩncho dịch thuật
nói chung và chodịchvăn họcnói riêng
làvấnđềtrọngyếutrongnghiêncứudịch
thuật. Những tiêu chuẩn này không chỉ
cungcấpcơsởđểđánhgiáchấtlượngbản
dịchmàcònđịnhhướngchothựctiễndịch
thuật.Tuynhiên,trảiquahàngnghìnnăm,
từĐôngsangTây,chưabaogiờtồntạimột
“chuẩn mc tuyệtđối” cóthểđược thừa
nhậnvàápdụngrộngrãi.Thayvàođó,các
họcgiảởcthờiđại,bốicảnhvàtruyền
thốnghọcthuậtkhácnhauđãđưaranhững
quanđiểmcùngnguyêntắcvàtiêuchíđịnh
hướngchohoạtđộngdịchthuật.
Ở phương Tây, từ thời Ciceron
(106-43TCN)vàHorace(65-8TCN),
tưởng“dịchý”đãxuấthiện,phảnđối
dịch sát chữ vàchủ trương gìngiữtinh
thầnvàphongcáchđặcthùcủabảngốc.
ThánhJerome,trongquátrìnhdịchKinh
Thánh, cũng khẳng định phương thức
“ýđối ý” thay vì từđối từ”.Sangthời
Phụcng,EtienneDolet(1540)đãnêu
ranămnguyêntắcdịch,nhấnmạnhtrách
nhiệmhiểuđúngtácgiả,thôngthạosong
ngữ,tránhdịchsátchữvàgiữngônngữ
tự nhiên. Tytler (1797) cũng đưa ra “ba
nguyên tắc”: (1)truyền đạt trọn vẹn
tưởngcủanguyêntác,(2)giữphongcách
vàvănthểcủatácgiả,(3)bảndịchphải
trôi chảy, tự nhiên như nguyên tác. Sau
y,Nidavớihọcthuyết“tươngđương”
đãbổsungbốnyêucầu:hợplý,truyềnđạt
tinhthầnnguyêntác,biểuđạttựnhiênvà
y hiệu ứng ơng tự. Newmark phân
biệt dịch giao tiếp và dịch ngữ nghĩa,
trongkhiSeleskovitchnhấnmạnhthuyết
dịchý(théoriedusens).Nhưvậy,dùgóc
nhìnkhácnhau,điểmchungcủadịchthuật
phươngTâylàđềcaohiệuquảtiếpnhận
của độc giả và sự cân bằng giữa “trung
thành”vớinguyêntácvà“tựnhiên”với
ngônngữđích.
Ở phương Đông, điển hình là ở
Trung Quốc, tiêu chuẩn dịch chịu ảnh
hưởngsâu sắc từ truyền thống văn hóa,
nhọc.NgaytừthờinhàĐường,phápsư
ĐườngHuyềnTrangđãcóquanniệm
既须求真 须喻俗(vừaphảichân
thực,vừaphảidễhiểu).Đếnthờicậnđại,
严复(NghiêmPhục)đềxuất “信、达、
雅”(tín,đạt,nhã),đượccoilànguyêntắc
kinhđiển,ảnhhưởnghơnmộtthếkỷ.
(LỗTấn)nhấnmạnh宁信而不顺”
(thà trungthực màkhôngtrôi chảy),đặt
yếutố“tín”lênhàngđầu,nhằmbảotoàn
tinh thần nguyên tác. 林语堂Lâm Ngữ
Đường)pháttriểnthành“忠实、通顺、
美” coi đây là bộ tiêu chuẩn bamặt:
trung thực với tác giả, thông thuận với
độcgiả,vàgiữcáiđẹpchonghệthuật.
(PhóLôi)đềcao神似”(giữthầnthái
củatácphẩm),còn钱钟书 (TiềnChung
Thư)thì chủtrương đạtđến 化境”,coi
bảndịchnhưmộtsự“táisinh”củanguyên
ctrongngônngữkhác.Cácquanniệm
yvừakếthừa,vừamởrộngnộihàmcủa
53
dịch văn học, nhấn mạnh cảba phương
diện:trungthực,thôngthuậnvàthẩmmỹ.
Xét cụ thể,“忠实、通顺、美”của
语堂 (Lâm Ngữ Đường) là một đóng
gópquantrọngvìđã cụthểhóanguyên
tắcdịchvănhọc.Trungthựckhôngphải
dịchsátchữmàlàtruyềnđạtđúngtinh
thần,hàmnghĩavàthầntháicủanguyên
c;thôngthuậnlàkhiếnngônngữdịchtự
nhiên,phùhợptậpquánngônngữđích,dễ
hiểuvàlưuloát;cáiđẹplàyêucầumang
tínhthẩmmỹ,baogồmâmthanh,ýnghĩa,
phongcách,hìnhthứcvàsứctruyềncảm.
TừsựtổnghợpcácquanđiểmĐông
- Tây, bài nghiên cứu lựa chọn hệ tiêu
chuẩn 忠实、通顺、美” (trung thực,
thông thuận, đẹp) của Lâm Ngữ Đường
mcơsởđịnhhướng.Thựctiễndịchvăn
họctạiViệtNamchothấydịchgiảthường
phải cân nhắc giữa tính “trung thực”và
“thôngthuận”,giữa“giữphongvịnguyên
c”và“thíchngvớiđộcgiảbảnngữ”.
Chínhvìvậy,dịchvănhọcvừatuânthủ
nguyêntắc,vừađòihỏisựlinhhoạt,sáng
tạo,coitrọnghiệuứngthẩmmỹvàgiátrị
nhóa.
3.3.Tưduyphảnbiện
3.3.1.Quanniệmvềtưduyphảnbiện
Trongvàithậpkỷvừaqua,“tưduy
phản biện (critical thinking) ngày càng
khẳng định vị thế là khái niệm chủ đạo
trongnghiêncứugiáodục,tâmlýhọcvà
triết học. Tuy nhiên, việc hiểu đúng về
“phảnbiện”vẫncòntồntạinhiềukhácbiệt.
Từ c độ ngữ nguyên học, khái
niệm này bắt nguồn từ hai từ Hy Lạp
cổ:kriticos(khảnăngđưaraphánđoán
chính xác về sự vật) và kriterion (tiêu
chuẩn).Nhưvậy,tưduyphảnbiệnthực
chất là ng lực nhận định đánh giá
dựatrêncácchuẩnmựccđịnh.Cáchlý
giảinàychothấyphảnbiệnkhôngphảilà
sựđốilậpcựcđoan,làmộtquátrình
tưduycócăncứ,gắnvớitiêuchuẩnvà
nguyêntắc.
NhiuhọcgiảphươngTâyđãđưara
địnhnghĩacóảnhởnglớn.Ennis(1987)
nhậnđịnhrằngtưduyphảnbiệnchínhlà
tiếntrìnhtưduylogicgắnliềnvớitựđánh
giá,trongđócánhâncânnhắclýtínhđể
quyếtđịnhtinvàođiềugìhoặchànhđộng
ra sao. Quá trình này liên quan đến cả
khuynhhướngtinhthầnvànănglựcnhận
thức,bao gồmkhả năngtập trung,phân
tích lập luận và đánh giá mức độ đáng
tincậycủacácnguồntưliệu,đưarasuy
luận, lựa chọn phương án hànhđộng và
tươngtácvớingườikhác.Facione(1990,
1991),trongbáocáoDelphinổitiếng,đưa
rađịnhnghĩađượcxemlàcótínhthuyết
phụccaokhichorằngtưduyphảnbiệnlà
sựphánđoánmangtínhmụcđích,cósựtự
điềuchỉnh,đượcbiểuhiệnquakhảnăng
giảithích,phântích,đánhgiávàsuyluận,
làmsángtỏnhữngtiêuchuẩn,phương
pháp hay bối cảnh liên quan. Lipman
(2004)bổsungrằngđâykhôngchỉlàmột
kỹnăngtrítuệ,màcònlàmộtdạngtưduy
có trách nhiệm, gắn với quá trình tự tối
ưuhóavàđiềuchỉnh.Trongkhiđó,Ford
&Yore (2012) lại tiếp cận từ khía cạnh
hội,chorằngtưduyphảnbiệnlàmột
quátrìnhcânnhắckỹỡng,giúpcánhân
cđịnhđộtincậyvàgiátrịcủathôngtin
trongtruyềnthôngđạichúng,từđóđưara
lựachọnhợplý.
Nhưvậy,mặcdùtồntạinhiềucách
địnhnghĩa khác nhau, tư duyphản biện
đều quy về bốn điểm chính: (1) đề cao
tínhchủđộngvàđộclậptrongtưduy;(2)
đòihỏicăncứvàchứngcứxácđáng;(3)
gắnliềnvớiquátrìnhphảntỉnhvàtựđiều
chỉnh;(4)hướngtớiviệchìnhthànhquan
điểm hoặc hành động hợp . Như vậy,
54
cóthểhiểutưduyphảnbiệnlànănglực
duybậccao,trongđócánhân,khiđối
diệnvớimộttìnhhuốngcụthể,biếtcách
thu thập, phân tích, đánh giá thông tin,
đồngthờiphảntỉnhđểxáclậpniềmtinvà
quyếtđịnhhànhđộngmộtcáchkhoahọc
hợplý.
3.3.2.Ýnghĩacủaviệcgắntưduy
phảnbiệnvớidịchvănhọc
Trongnghiêncứudịchthuậthiệnđại,
duyphảnbiệnngàycàngđượckhẳngđịnh
làmộttrongnhữngyếutốcốtlõiquyếtđịnh
đếnchấtlượngbảndịch.ParhamvàFahim
(2013)trongnghiêncứuTheRelationship
BetweenCriticalThinkingandTranslation
Qualityđãchứngminhrằngcómốitương
quan đáng kểgiữanănglực tưduyphản
biệnvàchấtlượngdịchthuật;nhữngsinh
viênduyphảnbiệncaothườngđạtkết
quảdịchtốthơn,nhờkhảnăngphântích
luậnđiểm,đánhgiáđộtincậycủathông
tin và đưa ra quyết định dịch thuật hợp
lý.Kếtquảnàyngphùhợpvớinghiên
cứu của Kuleli và Tuna (2022) trong
CriticalThinkingasanIntegralOutcome
inTranslatorandInterpreterTraining,khi
cáctácgiảnhấnmạnhrằngkỹnăngtưduy
phảnbiệnlàmộtkếtquảđầurathiếtyếu
trongđàotạobiên-phiêndịchvàcầnđược
tích hợp vào chương trình giảng dạy để
nângcaonănglựctndiệnchongườihọc.
Từc độ tâm lý họcdịchthuật,tưduy
phản biện còngiúp dịchgiả duy trìnăng
lực tự giám sát và điều chỉnh trong quá
trìnhraquyếtđịnh,tránhsựlệthuộcmáy
mócvàovănbảngốc,đồngthờinângcao
khả năngxửcác hiệntượngngôn ngữ
mơhồvàđanghĩa.
Việc phát triển duy phản biện
trongdạydịchvănhọchướngtớimụctiêu
giúpsinhviênchuyểntừduytáihiện
sangduysángtạo,biếtđặtcâuhỏi,lý
giảivàtựđánhgiátrongtừngquyếtđịnh
dịch.Nộidungtrọngtâmcủatưduyphản
biện không chỉ làphân tích và đánhgiá
tínhchínhxáccủabảndịch,màcònbao
gồmkhảnănglýgiảivàxemxétlạilựa
chọn củamình đểđạt đượcsựcânbằng
giữatínhtrungthànhvàsángtạo.Trong
quátrìnhgiảngdạy,giảngviêncầnkhơi
gợikhảnăngsuyluậnđộclậpcủangười
họcthôngquathảoluận,phảnbiệnvàso
nh các phương án dịch, đồng thời tạo
môitrườnghọc tập mangtínhđốithoại,
khuyếnkhíchsinhviêntựtìmragiảipháp
ngônngữvàthẩmmỹ.Ngườihọc,ngược
lại,cầnchủđộngthựchànhtưduyphản
biệnbằngcáchphântíchnguyênvăn,so
nhbảndịch,viếtnhậtkýdịchthuậthoặc
bình luận bản dịch củabạn học, qua đó
hìnhthànhnănglựctựđiềuchỉnhvàsáng
tạotrongthựchànhdịchthuật.
3.4.Thựctrạnggiảngdạydịchvăn
họcTrungQuốctạiViệtNam
Trong hệ thống đào tạo cử nhân
ngành Ngôn ngữ Trung Quốc tại Việt
Nam, học phần Văn họcTrung Quốc từ
uđãđượccoilàmộtbộphậnquantrọng,
gópphầncungcấpnềntảngtrithứcvăn
hóa-vănhọcvàhìnhthànhnănglựccảm
thụ,phântíchvănbảnchosinhviên.Tuy
nhiên,khảosáttạimộtsốcơsởđàotạo
chuyênngữchothấysốlượngtínchỉdành
chohọcphầnnàyhiệnnaykháhạnchế.
TheothốngkêcủatácgiảLêXuânKhai
(2022) ở bậc đại học chínhquy theo hệ
đào tạochất ợng cao,Trường Đạihọc
Ngoạingữ,ĐạihọcQuốcgiaHàNộicó
thờiợngnhiềunhấtvới6tínchỉ(3cổ
điển,3hiệnđại),chiếmkhoảng9%tổng
chươngtrìnhcửnhân.Trongkhiđó,các
trườngnhưTrườngĐạihọcTháiNguyên,
TrườngĐạihọcHàNội,TrườngĐạihọc
MởHàNộivàTrườngĐạihọcĐạiNam