babyhvq@gmail.com Nguyễn Văn Tường - 2010
1
Nguyễn Văn Tường
Trung tâm Nghiên cứu tâm lý trẻ em
(Trung tâm N-T Nguyễn Khắc Viện)
Tài liệu tham khảo:
1. Tâm lý học đại cương (Nguyễn Xuân Thức – NXB ĐHSP – 2008)
2. Phát triển Nhận thức, học tập và giảng dậy (NXBGD – 1998)
3. Trí tuệ và đo lường trí tuệ (Trần Kiều – NXB Chính trị QG – 2005)
4. Các lý thuyết phát triển tâm lý người (NXB ĐHSP – 2003 – Phan Trọng
Ngọ)
5. Một số công trình Tâm lý học (A.N.Leonchiép – 2003)
CHƯƠNG I: NHẬP MÔN TÂM LÝ HỌC NHẬN THỨC
I. NHẬN THỨC LÀ GÌ VÀ VAI TRÒ CỦA NHẬN THỨC
1. Nhận thức là gì?
Do yêu cầu của lao động, của cuộc sống, con người thường xuyên tiếp xúc
với các sự vật hiện tượng xung quanh, qua đó con người nhận thức được các nét
cơ bản của sự vật hiện tượng (Ví dụ con người gò đá thấy lửa)
Cứ như vậy, nhận thức của con người ngày càng được mở rộng.
Theo từ điển triết học: Nhận thức là quá trình tái tạo lại hiện thực ở trong tư
duy của con người, được quyết định bởi quy luật phát triển xã hội và gắn liền cũng
như không thể tách rời khỏi thực tiễn, nó phải là mục đích của thực tiễn, phải
hướng tới chân lý khách quan.
Theo Cuốn “Giải thích thuật ngữ Tâm lý – Giáo dục học”: “Nhận thức là
toàn bộ những quy trình mà nhờ đó những đầu vào cảm xúc được chuyển hoá,
được mã hoá, được lưu giữ và sử dụng.
Hiểu Nhận thức là một quy trình, nghĩa là nhờ có quy trình đó mà cảm xúc
của con người không mất đi, nó được chuyển hoá vào đầu óc con người, được con
người lưu giữ và mã hoá,…
Theo Từ điển Giáo dục học: “Nhận thức là quá trình hay là kết quả phản
ánh và tái tạo hiện thực vào trong tư duy của con người”. Như vậy, Nhận thức
Chuyên đề: TÂM LÝ HỌC NHẬN THỨC
Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
babyhvq@gmail.com Nguyễn Văn Tường - 2010
2
được hiểu là một quá trình, là kết quả phản ánh. Nhận thức là quá trình con người
nhận biết về thế giới, hay là kết quả của quá trình nhận thức đó (Nhận biết là mức
độ thấp, hiểu biết là mức độ cao hơn, hiểu được các thuộc tính bản chất).
Các quan niệm khác về nhận thức:
“Nhận thức là hành động bằng trí tuệ, để hiểu biết các sự vật hiện tượng”.
Như vậy, Nhận thức và trí tuệ được đồng nhất như nhau. Nhờ hoạt động trí tuệ này
mà con người mới hiểu biết được sự vật hiện tượng.
Nhà Tâm lý học người Đức cho rằng: “Nhận thức là sự phản ánh hiện
thực khách quan trong ý thức của con người, nhận thức bao gồm; Nhận thức
cảm tính và Nhận thức lý tính, chúng có mối quan hệ biện chứng với nhau và
cơ sở, mục đích và tiêu chuẩn của Nhận thức là thực tiễn xã hội”.Khái niệm của
nhà Tâm lý học người Đức đã phản ánh tương đối đầy đủ nội hàm của Nhận thức
và chúng ta sử dụng khái niệm này.
2. Vai trò của Nhận thức
Con người hơn con vật là trước khi làm việc đã có nhận thức, đã xác định
được mục đích hoạt động.
Như vậy, Nhận thức có vai trò rất quan trọng đối với cuộc sống và hoạt
động của con người, Nhận thức là thành phần không thể thiếu trong sự phát triển
của con người.
Nhận thức là cơ sở để con người nhận biết thế giới và hiểu biết thế giới đó,
từ đó con người có thể tác động vào thế giới đó một cách phù hợp nhất, để đem lại
hiệu quả cao nhất cho con người.
Xem xét quá trình phát triển một cá thể của con người, thì một đứa trẻ khi
được sinh ra, nếu nó không nhận biết được thế giới khách quan, thì đứa trẻ đó sẽ
không có hiểu biết và không có nhận thức.
Nhận biết đi từ đơn giản, nhận biết đi từ từng thuộc tính đơn lẻ bề ngoài của
sự vật hiện tượng đến những cái phức tạp, những thuộc tính bản chất bên trong.
Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
babyhvq@gmail.com Nguyễn Văn Tường - 2010
3
Khi đã quen thuộc con người tiếp tục nhận biết thêm về sự vật hiện tượng
qua mỗi lần tiếp xúc. Càng tiếp xúc với nhiều sự vật hiện tượng thì càng nhận biết
được nhiều các thuộc tính khác nhau.
Sau đó, con người biết hợp nhất các thuộc tính đơn lẻ lại với nhau, thành
một tổng thuộc tính chung của sự vật hiện tượng, xếp chúng vào thành một nhóm,
tìm ra cái chung bản chất của một nhóm sự vật hiện tượng.
Khi đó, Nhận thức của con người được mở rộng hơn, tiến lên một bước cao
hơn và đã tạo ra những cấu tạo tâm lý mới. Cũng khi đó, Nhận thức của con
người đã đi đến tư duy trừu tượng, tư duy khái quát. Như vậy, có thể khẳng định
tâm lý người có bản chất xã hội – lịch sử.
Tóm lại, Nhận thức là cơ sở, là nền tảng cho mọi sự hiểu biết của con
người, nếu không có Nhận thức thì con người sẽ mãi mãi ở trạng thái của một
đứa trẻ sơ sinh.
Nhờ có Nhận thức mà con người mới có thể cải tạo được thế giới xung
quanh và cao hơn nữa là con người có thể cải tại được chính bản thân mình, phục
vụ được nhu cầu của chính mình.
II. TÂM LÝ HỌC NHẬN THỨC
1. Vài nét về sự hình thành và phát triển của Tâm lý học nhận thức.
Ngay từ thời xa xưa, vấn đề Nhận thức, vấn đề học tập đã được quan tâm,
nó xuất hiện cùng với sự xuất hiện của loài người.
Đến thế kỷ 17, lý luận về Nhận thức mới dần dần được hình thành, một số
tác giả như Đ. Các, Căng…đã thấy được tầm quan trọng của nhận thức, từ đó từng
bước hình thành nên lý luận Nhận thức.
Đến thế kỷ 19 (1879), khi Wunt thành lập Phòng thực nghiệm Tâm lý đầu
tiên trên thế giới, Ông đã có nghiên cứu, đo đạc trí nhớ, tư duy của con người, vì
thế mà công trình nghiên cứu của ông là những công trình nghiên cứu đầu tiên về
Tâm lý học nhận thức.
Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
babyhvq@gmail.com Nguyễn Văn Tường - 2010
4
Tuy nhiên, việc định danh phân ngành này được diễn ra cùng vớịư xuất
hiện cuốn sách “Tâm lý học nhận thức” đầu tiên của U. Neisser (1967), Tạp chí
tâm lý học nhận thức cũng ra đời vào năm 1970.
Đến những năm 60 của thế kỷ XX, khái niệm Nhận thức được sử dụng như
một khái niệm chung để chỉ hầu hết các quá trình tâm lý học bao gồm; tri giác, tư
duy, động cơ,…
Tâm lý học nhận thức chỉ là một phân ngành mới để nghiên cứu sâu hơn
bản chất của hoạt động nhận thức với tư cách là chức năng tâm lý của con người.
Từ đó, có các tác giả cho ra đời các tác phẩm như “Luật nhận thức” của
Gestar và xây dựng nên các lý thuyết nhận thức. Cho đến nay, chuyên ngành Tâm
lý học nhận thức đã được giảng dạy trong các trường Đại học như một chuyên
ngành độc lập.
2. Vị trí của Tâm lý học nhận thức.
Tâm lý học nhận thức là một bộ phận của khoa học nhận thức (Khoa học
nhận thức là một xu hướng nghiên cứu được phát triển từ nhiều phân ngành khác
nhau trong đó có Tâm lý học nhận thức). Nó có quan hệ chặt chẽ với Khoa học
Thần kinh và Khoa học Máy tính.
Con người nhận thức được là nhờ hoạt động thần kinh, hệ thần kinh lại
được cấu tạo từ các Nơ ron (Nơ ron bao gồm thân và các tua, tua ngắn, tua dài,
làm nhiệm vụ dẫn truyền các xung động thần kinh, đưa về trung ương thần kinh).
Việc chế tạo máy tính dựa trên cơ sở nghiên cứu các nơ ron thần kinh.
Tóm lại, Tâm lý học nhận thức là một phân ngành của tâm lý học.
3. Các cách tiếp cận của Tâm lý học nhận thức.
Cách tiếp cận bằng thực nghiệm
Cách tiếp cận ở góc độ tâm lý học thần kinh
Cách tiếp cận bằng thông tin
Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.
babyhvq@gmail.com Nguyễn Văn Tường - 2010
5
Cách tiếp cận khoa học thần kinh về nhận thức (Nghiên cứu bản chất
của Nhận thức, NT do đâu mà có?)
4. Tâm lý học nhận thức là gì?
4.1 Khái niệm về tâm lý học nhận thức.
Có rất nhiều các định nghĩa khác nhau về tâm lý học nhận thức:
*Tâm lý học nhận thức khác với Tâm lý học đại cương là nó phân chia các
hiện tượng tâm lý thành tư duy, tình cảm, mong muốn, là một phân ngành nghiên
cứu quá trình nhận ra và hiểu biết (Vd: tri giác, tư duy, trí thông minh).
→ Đây là quan niệm hẹp, thu hẹp phạm vi của Tâm lý học nhận thức, mục
đích là để chống lại chủ nghĩa hành vi cũ và mới cho rằng có nhận thức trung gian
bị chi phối bởi các kỳ vọng chứ không phải bởi sự củng cố trực tiếp.
Hiện nay, Tâm lý học nhận thức đang cố gắng giải thích quá trình xử lý
thông tin và điều chỉnh hoạt động của con người dưới cơ sở của sự đánh giá và
hiểu biết.
*TLH NT nghiên cứu các lĩnh vực giao thoa của tri giác, học tập và tư duy,
nghiên cứu việc con người thu thập, biến đổi, tích luỹ và tái hiện tri thức, đồng
thời đưa ra khái niệm về TLH NT, xác định đối tượng, nhiệm vụ nghiên cứu của
TLH NT.
*TLH NT là khoa học nghiên cứu trí thông minh của con người và quan hệ
của nó với; (1) việc chú ý và thu thập thông tin về thế giới như thế nào? (2) việc
thông tin đó được lưu giữ trong trí nhớ bởi não bộ ra sao? (3) việc sử dụng các
hiểu biết đó như thế nào? để giải quyết vấn đề tư duy và diễn đạt ngôn ngữ, chỉ rõ
đối tượng nghiên cứu là trí thông minh, quan hệ giữa trí thông minh với việc tư
duy và diễn đạt ngôn ngữ, tất cả đã góp phần chỉ ra bản chất của hoạt động nhận
thức.
*TLH NT bao gồm một loạt những lĩnh vực của các quá trình tâm lý, từ
cảm giác đến tri giác, thần kinh học, nhận biết các hình mẫu, chú ý, ý thức, học
tập, cảm xúc và các quá trình phát triển.
Generated by Foxit PDF Creator © Foxit Software
http://www.foxitsoftware.com For evaluation only.