Luận án Tiến sĩ Ngôn ngữ Việt Nam: Đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em (qua bộ truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO UBND THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG

LƯU THỊ LAN

ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA TRẺ EM

(QUA BỘ TRUYỆN “TUYỂN TẬP TRUYỆN NGẮN HAY

VIỆT NAM DÀNH CHO THIẾU NHI”)

HẢI PHÒNG – 2024

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO UBND THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG

LƯU THỊ LAN

ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA TRẺ EM

(QUA BỘ TRUYỆN “TUYỂN TẬP TRUYỆN NGẮN HAY

VIỆT NAM DÀNH CHO THIẾU NHI”)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH NGÔN NGỮ VIỆT NAM

CHUYÊN NGÀNH: Ngôn ngữ Việt Nam

MÃ SỐ: 9220102

Người hướng dẫn khoa học:

1. GS. TS NGUYỄN VĂN KHANG

2. PGS.TS NGUYỄN THỊ HIÊN

HẢI PHÒNG – 2024

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết

quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công

trình nào khác. Tôi xin cam đoan rằng các thông tin trích dẫn trong luận án đều đã

được chỉ rõ nguồn gốc.

Hải Phòng, tháng … năm 2024

Tác giả

LƯU THỊ LAN

LỜI CẢM ƠN

Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS Nguyễn Văn Khang và

PGS.TS Nguyễn Thị Hiên, những người đã hướng dẫn tôi viết luận án này.

Xin chân thành cảm ơn các Thầy Cô giáo đã giảng dạy cho tôi trong quá

trình học tập và nghiên cứu.

Xin cảm ơn gia đình, người thân và các đồng nghiệp đã động viên chia sẻ và

tiếp thêm nghị lực trong những lúc khó khăn nhất, giúp tôi hoàn thành luận án.

Mặc dù tôi đã hết sức cố gắng, tuy nhiên luận án không thể tránh khỏi những

thiếu sót. Rất mong nhận được những đóng góp quí báu của các Quý Thầy Cô và

đồng nghiệp.

Hải Phòng, tháng … năm 2024

Tác giả

LƯU THỊ LAN

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN .................................................................................................. ii

MỤC LỤC ....................................................................................................... iii

BẢNG KÍ HIỆU CHỮ VIẾT TẮT ............................................................... vi

DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ BIỂU ĐỒ ................................................... vii

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài ............................................................................................ 1

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 2

3. Đối tượng, phạm vi và tư liệu nghiên cứu .................................................... 3

4. Phương pháp và thủ pháp nghiên cứu ........................................................... 4

5. Đóng góp của luận án .................................................................................... 5

6. Cấu trúc của luận án ...................................................................................... 6

Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ

LUẬN ................................................................................................................ 8

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................................ 8

1.1.1. Trên thế giới ............................................................................................ 8

1.1.2. Ở Việt Nam ........................................................................................... 16

1.2. Cơ sở lí luận ............................................................................................. 22

1.2.1. Một số vấn đề lý thuyết về giao tiếp tương tác và ngôn ngữ học xã hội

tương tác .......................................................................................................... 22

1.2.2. Lý thuyết về xưng hô và hành động ngôn ngữ ..................................... 36

1.2.3. Một số vấn đề về ngôn ngữ trẻ em ........................................................ 47

1.3. Cách tiếp cận của luận án ......................................................................... 58

1.4. Tiểu kết chương 1..................................................................................... 59

Chương 2. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA TRẺ EM TRONG GIAO

TIẾP GIA ĐÌNH (QUA BỘ TRUYỆN “TUYỂN TẬP TRUYỆN NGẮN

HAY VIỆT NAM DÀNH CHO THIẾU NHI”) .......................................... 61

2.1. Dẫn nhập .................................................................................................. 61

2.2. Chủ đề và vai giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp gia đình .................... 62

2.2.1. Chủ đề giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp gia đình ............................ 62

2.2.2. Vai giao tiếp .......................................................................................... 65

2.3. Đặc điểm xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình ............................ 67

2.3.1. Tần số xuất hiện các từ ngữ xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình

......................................................................................................................... 67

2.3.2. Cách xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình ................................ 71

2.4. Đặc điểm hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình ........ 82

2.4.1. Tần số xuất hiện các hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia

đình .................................................................................................................. 82

2.4.2. Khảo sát trường hợp: Nhóm hành động điều khiển của trẻ em trong

giao tiếp gia đình ............................................................................................. 88

2.5. Tiểu kết chương 2..................................................................................... 97

Chương 3. ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA TRẺ EM TRONG GIAO

TIẾP NGOÀI XÃ HỘI (QUA BỘ TRUYỆN “TUYỂN TẬP TRUYỆN

NGẮN HAY VIỆT NAM DÀNH CHO THIẾU NHI”) ............................. 99

3.1. Dẫn nhập .................................................................................................. 99

3.2. Chủ đề và vai giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội ............ 100

3.2.1. Chủ đề giao tiếp .................................................................................. 100

3.2.2. Vai giao tiếp ........................................................................................ 105

3.3. Đặc điểm xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội ................... 109

3.3.1. Tần số xuất hiện các từ ngữ xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã

hội .................................................................................................................. 109

3.3.2. Cách xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội ....................... 114

3.4. Đặc điểm hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội 132

3.4.1. Tần số xuất hiện các hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp

ngoài xã hội ................................................................................................... 132

3.4.2. Khảo sát trường hợp: Nhóm hành động điều khiển của trẻ em trong

giao tiếp ngoài xã hội .................................................................................... 136

3.5. So sánh đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em giữa giao tiếp trong gia đình với

giao tiếp ngoài xã hội .................................................................................... 145

3.5.1. Những điểm tương đồng ..................................................................... 145

3.5.2. Những điểm khác biệt ......................................................................... 147

3.6. Tiểu kết chương 3................................................................................... 147

KẾT LUẬN .................................................................................................. 149

DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ .............. 153

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 154

TÀI LIỆU KHẢO SÁT ............................................................................... 164

PHỤ LỤC ..................................................................................................... 165

BẢNG KÍ HIỆU CHỮ VIẾT TẮT

Từ viết tắt

Giải thích

BN:

(Acts sequence) – Chuỗi hành vi

BN1:

Bổ ngữ

BN2:

Bổ ngữ 1

CN:

Bổ ngữ 2

BTNV:

Chủ ngữ

BTNVNC:

Biểu thức ngữ vi

BTNVTM:

Biểu thức ngữ vi nguyên cấp

CTNP:

Biểu thức ngữ vi tường minh

ĐTNV:

Cấu trúc ngữ pháp

ĐTTrT:

Động từ ngữ vi

(End) – Mục đích

Động từ trung tâm

HĐ:

(Gernes) – Loại thể

HĐNN:

Hành động

Hành động ngôn ngữ

(Key) – Phương thức

(Instrucmentalities) – Phương tiện

NL:

(Norm of interation and interpretion)- Chuẩn tương tác và chuẩn giải thích

Ngữ liệu

( Participants)- Người tham dự

Sp1:

(Setting and Scence) – Chu cảnh/ thoại trường

Người nghe/ người nhận

Sp2:

Vị ngữ

VN:

Người nói/ người phát

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG VÀ BIỂU ĐỒ

Bảng 2.1. Bảng thống kê cuộc thoại trong giao tiếp của trẻ em ............................... 62

Bảng 2.2. Chủ đề giao tiếp của trẻ em trong gia đình ............................................... 63

Bảng 2.3. Vai giao tiếp của trẻ em trong gia đình .................................................... 65

Bảng 2.4: Xưng và hô của vai dưới (trẻ em) - vai trên (người lớn) trong giao tiếp gia

đình ............................................................................................................... 67

Bảng 2.5: Xưng và hô của người lớn (vai trên) - trẻ em (vai dưới) trong giao tiếp gia

đình ............................................................................................................... 68

Bảng 2.6: Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình .. 80

Bảng 2.7. Bảng thống kê hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình . 82

Bảng 2.8: Các hành động ngôn ngữ thuộc nhóm hành động điều khiển của trẻ em

trong giao tiếp gia đình ................................................................................ 89

Bảng 3.1. Bảng thống kê cuộc thoại trong giao tiếp của trẻ em ngoài xã hội .......... 99

Bảng 3.2. Hoàn cảnh và chủ đề giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội . 101

Bảng 3.3. Vai giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội ............................. 105

Bảng 3.4: Xưng và hô của vai dưới (trẻ em) đối với vai trên (người lớn) trong giao

tiếp ngoài xã hội ......................................................................................... 109

Bảng 3.5: Xưng và hô của người lớn (vai trên) đối với trẻ em (vai dưới) trong giao

tiếp xã hội ................................................................................................... 110

Bảng 3.6. Xưng và hô của trẻ em - trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội ................. 113

Bảng 3.7: Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã

hội ............................................................................................................... 130

Bảng 3.8. Bảng thống kê hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã

hội ............................................................................................................... 132

Bảng 3.9. Các HĐNN thuộc nhóm hành động điều khiển của trẻ em trong giao tiếp

ngoài xã hội ......................................................................................................... 136

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp quan trọng nhất của con người. Đối

với trẻ em, ngôn ngữ gắn liền với sự trưởng thành và phát triển toàn diện của trẻ

em. Nhờ có ngôn ngữ, các em hình thành, phát triển tư duy, nhận thức thế giới

khách quan thông qua việc học và nói những từ ngữ về sự vật, hiện tượng khác

quanh mình. Đồng thời, ngôn ngữ là phương tiện giúp trẻ em hòa mình vào cộng

đồng, tiếp thu các tri thức mới, các giá trị văn hóa và hình thành, phát triển tình

cảm, thẩm mĩ, đạo đức và phát triển nhân cách của trẻ em. Ở một phương diện khác,

với chức năng phản ánh xã hội, ngôn ngữ của trẻ em phản ánh đời sống của trẻ gắn

với tâm-sinh lí, cách tư duy, cách “hành động xã hội bằng ngôn ngữ” của lứa tuổi

này, theo đó, ngôn ngữ của trẻ em có những đặc điểm riêng.

1.2. Như đã biết, cùng với giới, nghề nghiệp, vùng miền, tôn giáo, ... tuổi là

một nhân tố tạo nên sự phân tầng xã hội trong sử dụng ngôn ngữ. Đây chính là một

hướng nghiên cứu của ngôn ngữ học xã hội: phương ngữ xã hội, tức là, ngôn ngữ

của các nhóm xã hội cũng là mối quan hệ giữa ngôn ngữ với nhóm xã hội. Coi trẻ

em là một cộng đồng giao tiếp, theo đó, ngôn ngữ của trẻ em làm nên sự riêng khác

trong tương tác giao tiếp của trẻ trong xã hội.

1.3. Trong các tác phẩm văn học, vai trò của ngôn ngữ dùng để khắc họa

nhân vật; truyền tải tư tưởng nhà văn muốn gửi gắm và mang lại những giá trị văn

học, giá trị giáo dục,… Nhân vật trẻ em trong tác phẩm được khắc họa bằng ngôn

ngữ; trong đó có ngôn ngữ để nói về trẻ em, ngôn ngữ dùng để giao tiếp với trẻ em

và ngôn ngữ mà trẻ em dùng để giao tiếp. Lược bỏ những yếu tố hư cấu trong các

truyện ngắn dành cho thiếu nhi và soi chiếu dưới lí thuyết của ngôn ngữ học xã hội,

đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong các tác phẩm văn học góp phần làm rõ đặc

trưng ngôn ngữ của nhóm đối tượng này sử dụng trong tương tác giao tiếp với “bức

tranh” phông nền là các nhân tố xã hội và các nhân tố giao tiếp chi phối; đồng thời,

góp phần giáo dục và hình thành nhân cách cho trẻ em nói riêng và bạn đọc nói

chung. Từ đó làm tốt công tác “ươm mầm” để trẻ em mãi là mầm xanh đầy sức

sống, niềm tin và hi vọng của dân tộc, của cộng đồng.

Nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em là mảng đề tài dành được rất nhiều sự quan

tâm của các nhà nghiên cứu. Xuất phát từ các mục đích, đối tượng,…, các nhà

nghiên cứu đưa ra các kết quả nghiên cứu riêng của mình, góp phần làm rõ đặc

trưng ngôn ngữ của trẻ em từ góc độ lí luận đến những nghiên cứu cụ thể về ngôn

ngữ của trẻ em. Tuy nhiên, từ góc độ ngôn ngữ học xã hội thì chưa có công trình

nào nghiên cứu về đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em (trên cứ liệu là các tác phẩm viết

dành cho thiếu nhi). Vì vậy, việc tìm hiểu sâu về ngôn ngữ nhân vật trẻ em là việc

làm cần thiết không chỉ khẳng định các giá trị văn học và xã hội của truyện ngắn

viết cho trẻ em mà còn góp phần làm rõ đặc trưng ngôn ngữ của trẻ trong giao tiếp.

Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề “Đặc điểm ngôn

ngữ của trẻ em (qua bộ truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu

nhi)” làm đề tài luận án.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu

Mục đích của luận án này là tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em từ hai

phương diện: xưng hô và hành động ngôn ngữ (HĐNN) trong hai phạm vi tương tác

của trẻ là gia đình và xã hội từ góc nhìn của ngôn ngữ học xã hội (qua một số tác

phẩm truyện ngắn viết dành cho thiếu nhi). Thông qua đó, luận án góp phần vào

nghiên cứu giao tiếp ngôn ngữ nói chung, giao tiếp tương tác ngôn ngữ học xã hội

nói riêng và khẳng định mối quan hệ liên ngành khi nghiên cứu tác phẩm văn học từ

góc độ ngôn ngữ.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Từ mục đích nghiên cứu, luận án đặt ra những nhiệm vụ sau:

1) Xây dựng cơ sở lý luận làm cơ sở nghiên cứu của đề tài.

2) Nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình trên các

phương diện: chủ đề giao tiếp, vai giao tiếp, xưng hô và hành động ngôn ngữ.

3) Nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong trong giao tiếp ngoài xã hội

trên các phương diện: chủ đề giao tiếp, vai giao tiếp, xưng hô và hành động ngôn ngữ.

4) So sánh đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình và giao tiếp

ngoài xã hội nhằm chỉ ra sự tương đồng và khác biệt giữa chúng.

3. Đối tượng, phạm vi và tư liệu nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là các đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em bao

gồm: chủ đề giao tiếp, vai giao tiếp, xưng hô và HĐNN trong tương tác giao tiếp

(qua bộ truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi).

3.2. Phạm vi và tư liệu nghiên cứu

3.2.1. Phạm vi nghiên cứu

Luận án tập trung nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ trẻ em Việt Nam (qua bộ

truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi).

Căn cứ theo Công ước quốc tế về quyền trẻ em các năm 1925, 1959, 1968,

1989, 1991 xác định: trẻ em có độ tuổi dưới 18; Căn cứ theo Pháp lệnh về Bảo vệ,

chăm sóc và giáo dục trẻ em ngày 14 tháng 11 năm 1979 của Uỷ ban Thường vụ

Quốc hội nước Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam ban hành, tại Điều 1 quy định:

“Trẻ em nói trong Pháp lệnh này gồm các em từ mới sinh đến 15 tuổi” [98]; theo

Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 1991 [78] và điều này được nhấn

mạnh tại Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em ban hành năm 2004 [79] quy định

Điều 1. Trẻ em quy định "Trẻ em quy định trong Luật này là công dân Việt Nam dưới

mười sáu tuổi”. Luận án đồng quan niệm “trẻ em” gồm các em từ mới sinh cho đến

15 tuổi. Đồng thời, căn cứ vào khả năng ngôn ngữ của trẻ và độ tuổi trung bình trẻ

đến trường, luận án xác định phạm vi nghiên cứu là trẻ em có độ tuổi từ 4 – 15 tuổi.

3.2.2. Tư liệu nghiên cứu

1) Nguồn tư liệu: Ngôn ngữ học xã hội lấy ngôn ngữ giao tiếp trong đời sống

làm đối tượng giao tiếp. Tuy nhiên, luận án khảo sát ngôn ngữ của trẻ em trong suốt

nhiều thập kỷ qua nên chúng tôi sử dụng phần lời thoại của nhân vật trong các tác

phẩm dành cho thiếu nhi của nhiều nhà văn nổi tiếng và được nhiều yêu mến của

thiếu nhi để khảo sát. Lí do của việc chọn nguồn ngữ liệu:

Một là: để làm rõ đặc điểm ngôn ngữ của nhân vật trẻ em, chúng tôi xác định tư

liệu nghiên cứu cần được triển khai rộng trên cả hai phương diện là phạm vi không

gian và thời gian để nhận diện được sự biến động cũng như các biến đổi của ngôn ngữ

trẻ em.

Hai là: việc chọn “Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi”

gồm 5 quyển, Nxb Trẻ để khảo sát bởi: 1/ tìm hiểu các tác phẩm viết cho thiếu nhi,

chúng tôi nhận thấy: các tác phẩm dành cho thiếu nhi còn hạn chế; tuyển tập trên có

số lượng tác phẩm đáp ứng yêu cầu về phạm vi không gian và thời gian tương tác

giao tiếp của thiếu nhi; 2/ truyện ngắn trong tuyển tập được các tác giả là thiếu nhi

hoặc gắn bó, tâm huyết và có tình yêu lớn dành cho lứa tuổi này. Những câu chuyện

và nhân vật trong từng truyện ngắn có thể là chính tuổi thơ của tác giả được viết lại

hoặc quan sát từ thực tiễn phản ánh vào trong tác phẩm. Mặc dù vậy, do đặc trưng

là tác phẩm văn học nên tồn tại những yếu tố mang tính hư cấu, điển hình hóa. Dựa

vào đặc trưng thi pháp văn học, cụ thể là thể loại truyện ngắn, chúng tôi bóc tách

lựa chọn để có ngữ liệu là lời thoại nhân vật trẻ em chân thực nhất để tiến hành

nghiên cứu.

Trong phạm vi luận án, chúng tôi tập trung nghiên cứu lời thoại nhân vật, phần

giao tiếp phi lời tạm gác lại trong các công trình nghiên cứu tiếp theo.

2) Giới hạn phạm vi nghiên cứu: Luận án tiến hành thu thập tư liệu từ các tác

phẩm văn học Việt Nam tiêu biểu dành cho thiếu nhi qua các thời kỳ, cụ thể là bộ

truyện “Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi” gồm 5 quyển, Nxb

Trẻ. Tuyển tập có 131 truyện ngắn của 93 nhà văn thuộc nhiều thế hệ viết cho thiếu nhi

trên cả nước. Đó là những câu chuyện thiếu nhi rất nổi tiếng trong suốt nhiều thập kỷ

qua như: “Mùa quả cọ” của Quang Dũng, “Những chiếc áo ấm” của Võ Quảng,

“Những ngày thơ ấu” của Nguyên Hồng,... Ngoài ra bộ truyện còn có rất nhiều câu

chuyện hay của các tác giả quen thuộc với thiếu nhi như: Nguyễn Nhật Ánh, Lâm Thị

Mỹ Dạ, Hồ Dzếnh, Phan Thị Thanh Nhàn, Nguyễn Xuân Sanh, Thạch Lam,...

4. Phương pháp và thủ pháp nghiên cứu

Để thực hiện luận án này, chúng tôi sử dụng các phương pháp và thủ pháp

nghiên cứu sau:

4.1. Phương pháp nghiên cứu

4.1.1. Phương pháp miêu tả

Phương pháp miêu tả dùng trong luận án nhằm miêu tả các đặc điểm ngôn

ngôn ngữ trẻ em sử dụng trong tương tác giao tiếp ở hai phạm vi: gia đình và cộng

đồng. Các kết quả của phương pháp miêu tả sẽ là cơ sở để chúng tôi tiến hành phân

tích, tổng hợp, đưa ra các kết luận về đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em.

4.1.2. Phương pháp phân tích diễn ngôn

Phương pháp phân tích diễn ngôn được sử dụng để phân tích các ngữ liệu

trên các bình diện diễn ngôn hội thoại. Trên cơ sở phân tích, chúng tôi tổng hợp để

đưa ra các đặc điểm khái quát về ngôn từ của trẻ em trong truyện ngắn và chỉ ra vai

trò, ảnh hưởng của các đặc điểm đó tới việc lựa chọn và sử dụng ngôn ngữ của trẻ

em trong tương tác giao tiếp.

4.1.3. Phương pháp phân tích hội thoại

Phương pháp này được sử dụng để phân tích các cuộc thoại trong mối quan

hệ giữa ngữ cảnh với các yếu tố xã hội, văn hóa, quan hệ liên nhân,… ảnh hưởng tới

việc sử dụng xưng hô và các hành động ngôn ngữ của trẻ em trong các cuộc giao

tiếp.

4.1.4. Phương pháp nghiên cứu liên ngành

Do đối tượng nghiên cứu và tư liệu khảo sát của luận án liên quan đến văn bản

nghệ thuật nên bên cạnh tri thức ngôn ngữ học làm nền tảng, chúng tôi sử dụng các tri

thức và kỹ năng của các chuyên ngành khác như: Tâm lý học, Xã hội học, Lý luận -

phê bình và nghiên cứu văn học,… trong quá trình tìm hiểu.

4.2. Thủ pháp nghiên cứu

Ngoài các phương pháp nghiên cứu trên, chúng tôi sử dụng các thủ pháp

nghiên cứu như:

- Thủ pháp thống kê – phân loại được sử dụng để tiến hành tính đếm số

lượng, tần suất sử dụng và khu biệt nhóm các từ ngữ của trẻ em.

- Thủ pháp so sánh được sử dụng để so sánh trong nội nhóm từ ngữ được trẻ em

sử dụng trong tương tác giao tiếp.

5. Đóng góp của luận án

5.1. Về mặt lí luận

Luận án góp phần làm rõ vấn đề về giao tiếp tiếng Việt nói chung và giao tiếp của

trẻ em dưới góc độ tác động của các nhân tố ngôn ngữ - xã hội dựa vào đặc điểm ngôn

ngữ trong tương tác giao tiếp của trẻ em; góp phần nghiên cứu mối quan hệ giữa ngôn

ngữ và trẻ em – hướng nghiên cứu liên ngành hay đa ngành của ngôn ngữ học hiện đại.

5.2. Về mặt thực tiễn

Luận án mang những ý nghĩa thực tiễn sau:

- Góp phần vào việc nghiên cứu giao tiếp tiếng Việt dưới tác động của các

nhân tố giao tiếp. Từ việc tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong tương tác

giao tiếp để thấy được đặc trưng cũng như sự biến đổi trong văn hoá ứng xử - ngôn

ngữ của trẻ em.

- Góp phần bổ sung ngữ liệu, tư liệu cho công tác học tập, giảng dạy văn học

trẻ em trong chương trình Tiểu học và Trung học Cơ sở.

6. Cấu trúc của luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội dung chính

của luận án được cấu trúc thành 3 chương như sau:

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lí luận

Chương này trình bày một cách ngắn gọn tổng quan tình hình nghiên cứu trên

thế giới và ở Việt Nam liên quan đến ngôn ngữ trẻ em, đồng thời, trình bày cơ sở lý

luận liên quan đến đề tài, bao gồm: một số vấn đề lý thuyết về giao tiếp tương tác và

ngôn ngữ học xã hội tương tác, lý thuyết về xưng hô và hành động ngôn ngữ, một số

vấn đề ngôn ngữ trẻ em.

Chương 2: Đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình (qua bộ

truyện “Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi”)

Chương này đi sâu khảo sát, miêu tả và phân tích các đặc điểm ngôn ngữ của trẻ

em trong giao tiếp gia đình (qua bộ truyện “Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành

cho thiếu nhi”), bao gồm: chủ đề và vai giao tiếp, đặc điểm xưng hô của trẻ em, đặc

điểm hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình. Từ kết quả thu được,

luận án chỉ rõ đặc điểm ngôn ngữ riêng khác của trẻ em thể hiện qua chủ đề và vai giao

tiếp của trẻ em, từ ngữ xưng hô và hành động ngôn ngữ trong giao tiếp gia đình.

Chương 3: Đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội (qua

bộ truyện “Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi”)

Trong chương 3, chúng tôi đi sâu khảo sát, miêu tả và phân tích các đặc điểm

ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội (qua bộ truyện “Tuyển tập truyện

ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi”), bao gồm: chủ đề và vai giao tiếp, từ ngữ

xưng hô của trẻ em, các hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã

hội, so sánh đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em giữa giao tiếp trong gia đình với giao

tiếp ngoài xã hội. Từ kết quả thu được, luận án đã chỉ rõ đặc điểm ngôn ngữ khác

biệt của trẻ em thể hiện qua chủ đề và vai giao tiếp của trẻ em, xưng hô và hành

động ngôn ngữ trong giao tiếp ngoài xã hội, đồng thời khẳng định ở mỗi môi trường

giao tiếp, trẻ em sử dụng ngôn ngữ khác nhau.

Chương 1.

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu

1.1.1. Trên thế giới

Ngôn ngữ của trẻ em từ lâu đã được các nhà nghiên cứu trên thế giới quan tâm

và nghiên cứu. Qua thu thập và tìm hiểu các công trình nghiên cứu về ngôn ngữ trẻ em,

chúng tôi nhận thấy có một số hướng nghiên cứu về ngôn ngữ trẻ em như sau:

Thứ nhất, nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em từ góc độ tâm lí học

Nghiên cứu về ngôn ngữ gắn với quá trình phát triển tâm lí trẻ em tiêu biểu

phải kể đến tác giả Piaget, J với nhiều nghiên cứu nổi bật như: công trình Ngôn ngữ

và tư duy ở trẻ (1923) đi sâu phân biệt các quá trình ngôn ngữ và tư duy của trẻ em -

người lớn. Trong tương tác giao tiếp, người lớn luôn tư duy về mặt xã hội và liên

tục để ý đến thái độ của người đối diện nên ngôn ngữ bị chi phối và sử dụng có

chọn lọc. Ngược lại, trẻ em trong tương tác giao tiếp dường như nói nhiều hơn

người lớn. Tư duy của trẻ phần lớn mang tính cảm tính cá nhân, ít chịu sự chi phối

của xã hội và ít quan tâm đến người đối diện. Nói cách khác, đứa trẻ khi sử dụng

ngôn ngữ thường không chú ý quá nhiều đến ý nghĩa của sự vật và bỏ qua các nhân

tố liên quan đến việc nhìn nhận sự vật, hiện tượng. Đồng thời, tác giả cũng chỉ ra ở

những trẻ 7-8 tuổi, các giao tiếp ngoài xã hội không mang tính bền vững cao và

ngôn ngữ thường sử dụng đi kèm với các ngôn ngữ cử chỉ [52].

Đặc biệt trong công trình Kiến tạo Thực tại ở Trẻ em (Sự xây dựng Cái thực

tại ở trẻ do dịch giả Hoàng Hưng dịch), tác giả Piaget.J đã mô tả một đứa trẻ như

một nhà khoa học cô độc tự tạo ra cảm giác riêng của nó về thế giới. Đồng thời, ông

cũng đưa ra các giai đoạn nhận thức của trẻ gắn với từng độ tuổi và sự phát triển

của ngôn ngữ như: Giai đoạn cảm giác vận động (0 – 2 tuổi), trẻ không có khả năng

tư duy mà chủ yếu là hoạt động phản thân; Giai đoạn tiền hoạt động (2-7 tuổi), tư

duy của trẻ tiếp tục phát triển và khả năng ngôn ngữ cũng phát triển mạnh. Trẻ tư

duy trực quan, thường lấy mình làm trung tâm nên trong suy nghĩ có tính cứng nhắc

và suy diễn tuỳ tiện; Giai đoạn hoạt động cụ thể (7-11 tuổi), trẻ biết dùng các quy

tắc logic để giải quyết vấn đề và tư duy của trẻ trở nên linh hoạt, hiệu quả hơn. Giai

đoạn 4 (11- 15 tuổi), trẻ phát triển tư duy trừu tượng và ngôn ngữ sử dụng linh hoạt,

uyển chuyển và hiệu quả hơn trong giao tiếp [dẫn theo 73]. Cùng bàn đến vấn đề

này, tác giả còn có nhiều công trình khác như: Phê phán và lập luận ở trẻ (1924);

Quan niệm của trẻ em về Thế giới (1926); Quan niệm của trẻ em về tính nhân quả

vật lý (1927); Phán xét của trẻ em về đạo đức (1932),...

Cùng nghiên cứu về sự phát triển tâm lí, nhận thức và ngôn ngữ của trẻ nhưng

Vygotsky (Nhà tâm lí học nổi tiếng người Nga) lại quan niệm ngôn ngữ phụ thuộc

và có vai trò to lớn đối với sự phát triển tư duy, đồng thời, ông cũng nhấn mạnh đến

sự tác động của văn hoá, nhân tố xã hội đến sự phát triển tư duy của trẻ và chỉ ra:

“Ngôn ngữ đóng hai vai trò trong sự phát triển nhận thức:

1. Nó là phương tiện chính để người lớn chuyển giao thông tin cho trẻ em.

2. Bản thân ngôn ngữ trở thành một công cụ rất mạnh cho sự thích nghi trí

tuệ” [dẫn theo 80].

Từ nhận định trên, Vygotsky phân biệt ba hình thức ngôn ngữ: 1) Diễn ngôn xã

hội là truyền thông hướng ngoại dùng để trò chuyện với người khác (điển hình là từ 2

tuổi); 2) Diễn ngôn riêng tư (điển hình là từ 3 tuổi) trực tiếp với cái bản ngã và dùng

như một chức năng trí tuệ; 3) Diễn ngôn riêng tư đi xuống tầng ngầm, dường như

không nghe thấy khi nó thực hiện chức năng tự điều chỉnh và biến thành diễn ngôn nội

tâm thầm lặng (điển hình từ 7 tuổi). Ông cũng là người đầu tiên ghi nhận tầm quan

trọng của diễn ngôn riêng tư - “diễn ngôn riêng tư là biểu thị sớm nhất của diễn ngôn

nội tâm” - “là việc sử dụng ngôn ngữ để tự điều chỉnh hành vi" [dẫn theo 80]. Từ đó,

tác giả khẳng định: ngôn ngữ là một nhân tố tăng tốc cho sự suy nghĩ/ hiểu. Cùng quan

điểm này với Vygotsky có thể kể đến các nhà nghiên cứu như: Frauenglass & Diaz

(1985), Berk (1986), Berk & Landau, 1993, Winsler (2007),...

Clark, E.V. (2009) trong “First Language Acquisition" (Tiếp nhận ngôn ngữ đầu

tiên) cung cấp một cách khái quát toàn diện về sự phát triển ngôn ngữ ở trẻ em từ

những ngày đầu đến khi họ học được ngôn ngữ mẹ đẻ của mình, bao gồm cả cách thức

trẻ em học và sử dụng ngôn ngữ. Quá trình này bao gồm các giai đoạn khác nhau, từ sơ

sinh cho đến khi đạt được sự thành thục trong việc sử dụng ngôn ngữ, với sự phát triển

từ ngữ âm, ngữ pháp, từ vựng, đến kỹ năng xử lý ngôn ngữ phức tạp [115].

Nelson, K. (2010) trong nghiên cứu "The developing lexicon: A multimodal

perspective" (Từ vựng đang phát triển: Một quan điểm đa phương thức) tập trung

vào việc nghiên cứu sự phát triển của từ vựng ở trẻ em từ khi sinh ra đến khoảng 3

tuổi, bao gồm cả việc sử dụng ngôn ngữ phi ngôn ngữ như cử chỉ và biểu hiện

khuôn mặt. Kết quả cho thấy: trẻ em từ khi sinh ra đến khoảng 3 tuổi sử dụng các

kỹ năng đa phương tiện, chẳng hạn như: ngôn ngữ cơ thể và các biểu hiện tay chân,

để tạo ra các từ mới và học ngôn ngữ. Nghiên cứu của bà cho thấy rằng các từ được

học thông qua nhiều kênh thị giác, nghe và chạm, và việc sử dụng nhiều kênh này

cùng một lúc giúp trẻ em học từ mới nhanh chóng và hiệu quả hơn. Nghiên cứu

cũng chỉ ra rằng việc giải thích ý nghĩa của từ mới trong ngữ cảnh văn hóa của trẻ

em rất quan trọng trong quá trình học từ vựng [128].

Brooks, P.J và MacWhinney, B. (2015) trong "The emergence of grammar: Early

verbs and beyond" (Sự xuất hiện của ngữ pháp: Động từ sớm và nhiều hơn thế) nghiên

cứu sự phát triển của ngữ pháp sớm ở trẻ em, tập trung vào việc hình thành động từ

sớm và các khía cạnh ngữ pháp khác nhau. Họ đã phân tích dữ liệu từ các nghiên cứu

trên ngôn ngữ của trẻ em và đưa ra kết luận rằng sự phát triển của ngữ pháp ở trẻ em là

một quá trình phức tạp và đa dạng, liên quan đến nhiều yếu tố bên trong và bên ngoài

như bối cảnh xã hội và tình huống giao tiếp. Họ cũng đưa ra các khuyến nghị để phát

triển kỹ năng ngôn ngữ cho trẻ em, bao gồm việc thúc đẩy hoạt động tương tác ngôn

ngữ và cung cấp cho trẻ nhiều kinh nghiệm ngôn ngữ khác nhau [112].

Thứ hai, nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em từ góc độ văn học

Tuy không trực tiếp nghiên cứu về ngôn ngữ của trẻ em nhưng các nhà nghiên

cứu văn học khi đi sâu lí giải các khía cạnh thuộc về văn học trẻ em cũng đã đề cập

đến ngôn ngữ của trẻ trong các tác phẩm văn học, chẳng hạn:

Tác giả Marshall, M.R. khi định nghĩa về Văn học thiếu nhi đã dựa trên độ

tuổi và phát biểu: "Một số người cho rằng văn học thiếu nhi là từ độ tuổi sơ sinh đến

18 tuổi. Tuy nhiên, không học sinh trung học nào tự cho rằng mình là trẻ em. Vì

vậy, tôi định nghĩa văn học cho lứa tuổi 13 đến 18 tuổi là văn học thanh niên và văn

học cho tuổi từ sơ sinh đến 13 tuổi là văn học thiếu nhi. Các trường tiểu học truyền

thống nhận trẻ từ 6 tuổi và những đứa trẻ này sẽ hoàn thành cấp tiểu học tới 12 hoặc

13 tuổi" [dẫn theo 85]. Tác giả cũng nhận ra thực tế không phải bất cứ tác phẩm nào

viết cho thiếu nhi cũng phản ánh đúng độ tuổi của các em bởi trong các tác phẩm đó

chuyển tải các nội dung liên quan đến những vấn đề gai góc của cuộc sống ẩn sâu trong

những nhân vật trẻ em độ tuổi thiếu nhi trong sáng, hồn nhiên và đầy cảm xúc.

Tác giả Susina, J., giáo sư chuyên nghiên cứu về Văn học thiếu nhi và văn hóa

của Đại học Illinois State (Mỹ) cũng đã cho rằng: “Giống như các khái niệm về thời

thơ ấu, văn học thiếu nhi là một cấu trúc văn hóa và đang trong quá trình phát

triển. Văn học thiếu nhi bao gồm những văn bản được viết riêng cho trẻ em và

những văn bản được trẻ em lựa chọn, ranh giới giữa văn học trẻ em và văn học

người lớn rất mong manh.” [dẫn theo 118].

Nhà nghiên cứu Nikolajeva, M. đã dành sự ưu ái đặc biệt khi nghiên cứu về Văn

học thiếu nhi và trong các nhận định đưa ra, bà cũng chỉ ra tính đặc thù của Văn học

thiếu nhi và cần phải nghiên cứu văn học thiếu nhi với tính thẩm mĩ riêng để làm rõ

chức năng và sức ảnh hưởng của nó với độc giả [dẫn theo 49].

Tunnell, M.O và Jacobs, J.S (2010) trong nghiên cứu “Children's Literature, Briefly"

(Văn học thiếu nhi, Tóm tắt) đã tập trung vào việc giới thiệu các tác phẩm văn học dành

cho thiếu nhi và cung cấp các phương tiện để phân tích các tác phẩm này. Các tác phẩm

được xem xét từ các góc độ như cấu trúc, đối tượng độc giả, phong cách và nội dung.

Nghiên cứu này cũng nhấn mạnh vai trò quan trọng của các tác phẩm văn học trong việc

phát triển ngôn ngữ và kỹ năng ngôn ngữ của trẻ em. Ngoài ra, cuốn sách còn cung cấp các

lời khuyên và ví dụ để giúp các giáo viên, phụ huynh và người yêu sách hỗ trợ việc đọc

sách và phát triển kỹ năng ngôn ngữ cho trẻ em [133].

Bland, J. (2011) trong cuốn sách "Children's Literature and Learner

Empowerment" (Văn học thiếu nhi và trao quyền cho người học) cuốn sách nghiên cứu

vai trò của văn học thiếu nhi trong việc giáo dục và phát triển kỹ năng ngôn ngữ của trẻ

em. Cuốn sách cũng tập trung vào việc phân tích các tác phẩm văn học thiếu nhi và

nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đọc sách cho trẻ em trong việc giúp trẻ phát triển

kỹ năng ngôn ngữ, tư duy và sự tò mò [108].

Điểm qua các nghiên cứu về trẻ em thuộc lĩnh vực văn học có thể khẳng định:

văn học thiếu nhi có các tính chất đặc thù và một trong những điểm góp phần làm

nên đặc thù đó chính là ngôn ngữ. Ngôn ngữ trong các tác phẩm Văn học thiếu nhi

nói chung và nhân vật thiếu nhi nói riêng có những đặc trưng riêng khác.

Ngoài các công trình kể trên, cùng hướng nghiên cứu trên có thể kể đến các

tác giả với các công trình nghiên cứu về văn học trẻ em trong nhà trường khác như:

Huck, C.S., Hepler, S., Hickman, J., Kiefer, B.Z (2004), Children's Literature in the

Elementary School (Văn học thiếu nhi ở trường tiểu học); Norton, D.E., Saundra E.

Norton, S.E., and McClure, A. (2003), Through the eyes of a child: An introduction

to children's literature (Nhìn từ góc độ thiếu nhi: Giới thiệu về văn học thiếu nhi);

Susina, J (2004), Children’s literature (Văn học trẻ em); Temple, Martinez, Yokota

and Naylor, Children’s books in children’s hands: An introduction to their

literature (Sổ tay sách của thiếu nhi: Giới thiệu về văn học thiếu nhi); …

Thứ ba, nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em trong tương tác giao tiếp

Một trong những nội dung quan trọng liên quan đến sự phát triển nhận thức của

trẻ và năng lực ngôn ngữ đó chính là sự tác động của các nhân tố xã hội. Vygotsky

cho rằng tất cả các quá trình nhận thức của trẻ đều là kết quả của các tương tác xã hội

và đưa ra lí thuyết về vùng phát triển gần nhất. Ông nhận định: khi tham gia vào hoạt

động và giao tiếp, trẻ học được ngôn ngữ của người lớn, biến chúng thành ngôn ngữ

cá nhân và dùng nó để tổ chức hành động của cá nhân theo cách tương tự. Hay, ngữ

cảnh giao tiếp trong sự phát triển ngôn ngữ của trẻ là quan trọng; đối với trẻ nhỏ, phải

tạo nhiều cơ hội hoạt động để phát triển tác động qua lại giữa trẻ với trẻ và giữa trẻ

với người lớn. Có thể thấy những tiền đề nghiên cứu này của Vygotsky đã mở ra

hướng nghiên cứu về ngôn ngữ của trẻ ở nhiều góc độ khác nhau khi tìm hiểu ngôn

ngữ của trẻ trong tương tác xã hội. Những nhận định này của Vygotsky khiến người

ta khó có thể chối bỏ là sai, nhưng chưa giúp chúng ta hiểu thật sâu cái gọi là “tính

chất xã hội và giao tiếp” của lời nói là ở mức độ nội hàm nào:“... chức năng đầu tiên

của lời nói, cả đối với người lớn lẫn trẻ em, là để giao tiếp và kết nối xã hội, tác động

tới những người xung quanh mình.” [dẫn theo 65].

Bloom, B.S. (1956) trong bài báo thuộc lĩnh vực Tâm lí học ngôn ngữ "The

Role of Context in Learning to Mean" (Vai trò của bối cảnh trong việc học cách có

ý nghĩa) tập trung vào vai trò của ngữ cảnh trong quá trình học nghĩa của trẻ em.

Bloom đã tiến hành một loạt các thí nghiệm với trẻ em - người lớn để xem xét cách

thức ngữ cảnh ảnh hưởng đến khả năng hiểu và sử dụng các từ ngữ. Kết quả cho

thấy rằng trẻ em học cách sử dụng từ ngữ thông qua việc quan sát và hiểu được bối

cảnh của các thông điệp ngôn ngữ trong ngữ cảnh [109].

Ervin-Tripp, S. (1974) trong bài báo nghiên cứu "The Acquisition of

Communicative Competence" (Việc tiếp nhận năng lực giao tiếp) đã quan sát, phân

tích cách thức trẻ em học ngôn ngữ và phát triển khả năng giao tiếp trong cộng đồng

ngôn ngữ của mình. Bà đã sử dụng phương pháp quan sát và ghi chép để thu thập

dữ liệu và phân tích các mẫu hành vi giao tiếp của trẻ em trong các tình huống khác

nhau. Kết quả của nghiên cứu cho thấy rằng khả năng giao tiếp của một người

không chỉ phụ thuộc vào khả năng ngôn ngữ của họ mà còn phụ thuộc vào khả năng

sử dụng ngôn ngữ trong bối cảnh xã hội và văn hóa của họ. Nghiên cứu của Ervin-

Tripp đã đưa ra khái niệm "năng lực giao tiếp" (communicative competence) để mô

tả khả năng sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp hiệu quả trong các tình huống xã hội

khác nhau. Từ kết quả trên, có thể thấy: Nghiên cứu của Ervin-Tripp đã đóng góp

quan trọng cho lĩnh vực phát triển ngôn ngữ và giáo dục [119].

Các nhà nghiên cứu Hart, Risley và cộng sự (1995) trong bài báo “The Role of

Parental Input in the Development of Children's Language Skills” (Vai trò của phụ

huynh trong việc phát triển kỹ năng ngôn ngữ của trẻ em) [125] đã tập trung vào việc

nghiên cứu ảnh hưởng của các yếu tố xã hội đến phát triển ngôn ngữ của trẻ em, đặc

biệt là vai trò của sự tương tác giữa cha mẹ và con trong quá trình học tập ngôn ngữ.

Nghiên cứu này đã đo lường và phân tích lượng từ vựng và các tần số thể hiện ý nghĩa

khác nhau trong các cuộc trò chuyện giữa cha mẹ và con cái trong 42 gia đình khác

nhau. Kết quả cho thấy rằng sự khác biệt về lượng và chất lượng của thông tin ngôn

ngữ được cung cấp cho trẻ em trong gia đình có ảnh hưởng đáng kể đến sự phát triển

ngôn ngữ của trẻ. Nghiên cứu của Hart, Risley và cộng sự đã cung cấp các bằng chứng

cho thấy tầm quan trọng của sự tương tác và cung cấp thông tin ngôn ngữ giàu có trong

gia đình đối với việc phát triển ngôn ngữ của trẻ em. Nghiên cứu này đã có ảnh hưởng

lớn đến lĩnh vực phát triển ngôn ngữ và giáo dục, và được xem là một trong những

nghiên cứu cơ bản quan trọng nhất về ngôn ngữ của thế kỷ XX [125].

Tomasello, M. (1995) trong nghiên cứu “Conversation and Comprehension: The

Development of Intersubjectivity” (Hội thoại và hiểu biết: Sự phát triển của tính liên

chủ thể) đã tiến hành nghiên cứu về sự phát triển của khả năng hiểu biết chung giữa các

trẻ em trong quá trình tương tác ngôn ngữ thông qua các cuộc trò chuyện. Ông đã quan

sát và ghi lại các cuộc trò chuyện của các đôi bạn nhỏ, sau đó phân tích để đưa ra các

kết luận: trẻ em cần có khả năng chia sẻ ý tưởng và hiểu biết chung để phát triển khả

năng tương tác xã hội và ngôn ngữ của mình. Các cuộc trò chuyện và tương tác giữa trẻ

em - người lớn là một yếu tố quan trọng trong việc hình thành khả năng này. Có thể

nói, nghiên cứu này của Tomasello đã góp phần quan trọng trong việc hiểu sâu hơn về

quy trình phát triển ngôn ngữ và tương tác xã hội ở trẻ em [134].

Bên cạnh đó, những năm 70 của thế kỉ XX vấn đề về giới trong ngôn từ trẻ em

được các nhà nghiên cứu trên thế giới chú ý. Những công trình này nghiên cứu sự

khác nhau giữa ngôn từ của trẻ em nam và trẻ em nữ từ góc độ sinh học lẫn góc độ

xã hội. Các công trình đó nghiên cứu về sự khác biệt về giới trong nhiều bình diện

của ngôn ngữ, đặc biệt là khả năng giao tiếp của trẻ em ở những thời kì khác nhau

của sự phát triển ngôn ngữ, chẳng hạn: giai đoạn 50 từ đầu tiên (Nelson 1973), giai

đoạn trước tuổi học đường (Sachs 1987, Becker 1994, Gleason 1997...), giai đoạn

học đường (Lloyd and Goodwin 1993, Sadker and Sader 1994,...) [dẫn theo 133].

Thứ tư, hướng nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em từ góc độ ngôn ngữ học

Nhìn lại lịch sử phát triển có rất nhiều các nhà khoa học nghiên cứu đã dành

sự quan tâm nghiên cứu về hiện tượng tư duy và ngôn ngữ như: Saussure, F.D.,

Sapir, E., Chomsky, N., Jakobson, R., Searle, J., Strauss, L., Beverly, O.,…

Trong công trình: “Ngôn ngữ học đại cương”, tác giả Saussure, F.D. coi ngôn

ngữ là công cụ của giao tiếp và nhận định về cơ chế của một ngôn ngữ “vận hành

hoàn toàn dựa trên những bản sắc và những khác biệt [của thực thể ngôn ngữ]. Cái

sau chỉ là những đối thể [tức bản sao giống hệt nhưng đối lập ngược lại] của cái

trước” [81 tr. 16].

Ở ngôn ngữ học, Sapir, E. cũng nhận ra nguyên tắc ở hiện tượng tư duy và

ngôn ngữ ở trẻ em: “Ý nghĩa mang tính văn hóa (cultural significance) của hình

thái ngôn ngữ (linguistic form) nằm ẩn ở tầng ngầm (submerged level) hơn là trên

bề mặt (overt) của những mẫu hình văn hóa ngoại hiện rõ ràng. Trong thực tế rất

hiếm khi ta có thể chỉ rõ ra được một nét đặc tính văn hóa (a cultural trait) đã có

ảnh hưởng như thế nào tới cấu trúc cơ bản của một ngôn ngữ (the fundamental

structure of a language) [130].

Tác giả Sapir, S. nhận thấy những biến động ở bề mặt văn hóa đại chúng thường

diễn ra ở tốc độ nhanh hơn và diễn ra trên bề mặt ngoại hiện có thể quan sát được ở

bình diện văn hóa thường ngày; còn những biến đổi trong ngôn ngữ diễn ra chậm

hơn, ngấm ngầm hơn và khó quan sát được rõ ràng hơn, mặc dù sự biến đổi ngầm này

diễn ra cùng hướng với những biến đổi về mặt văn hóa và sinh hoạt cộng đồng nói

chung. Nếu có thể so sánh tương ứng giữa hai tầng vĩ mô và vi mô, có thể xem hiện

tượng biến đổi về mặt ngôn ngữ là thứ tương ứng với hiện tượng tư duy, còn những

biến đổi về mặt văn hóa tương ứng với hiện tượng lời nói. Biến đổi ngôn ngữ diễn ra

chậm và ngấm ngầm hơn những biến đổi về văn hóa; tương tự như sự phát triển và

biến đổi của tư duy diễn ra ngầm ẩn và chậm đồng bộ hóa hơn so với lời nói. Nếu ở

bình diện cá thể, hiện tượng ngôn ngữ và lời nói là hai thứ không xuất sinh cùng

nguồn, không phát triển đồng mạch, mà có sự tách biệt và giao thoa khi chức năng

của chúng được hòa trộn để trở thành thứ tư duy có lời và lời nói hàm chứa tư duy. Ở

bình diện vĩ mô, ngôn ngữ và văn hóa cũng là cặp đôi hiện tượng có những đặc tính

như vậy. Điều này tạo nên tiềm năng đa dạng hóa và giúp cho hai hiện tượng đối lập

nhau có thể tiến dần đến chỗ hòa trộn về chức năng.

Trong cuốn sách Phát triển ngôn ngữ trẻ thơ (Development of language in early

childhood - 2008) [107], Beverly, O. – một chuyên gia trong lĩnh vực phát triển ngôn

ngữ trẻ em của đại học Illinois (Hoa Kì) đã nhìn nhận ngôn ngữ trẻ em trong giai đoạn

đầu đời là một sự biểu hiện tích hợp của các thành tố ngôn ngữ: ngữ âm, nghĩa của từ

và cấu tạo từ, ngữ pháp, ngữ dụng. Tác giả đã nhìn ngôn ngữ của trẻ em ở hai phương

diện cấu trúc và chỉnh thể. Quan niệm của bà về sự phát triển ngôn ngữ cho trẻ chính là

phát triển từng mặt các đơn vị ngôn ngữ nhưng lại phải đạt đến sự tích hợp các thành tố

đó trong một đơn vị giao tiếp chỉnh thể là ngôn bản, lời nói mạch lạc.

Theo tác giả, sự phát triển của ngôn ngữ trong giai đoạn sơ sinh và đầu thời thơ

ấu là rất nhanh chóng và phong phú. Trẻ em tiếp cận và học hỏi nhiều từ mới mỗi ngày.

Điều này phản ánh sự phát triển đáng kể của khả năng học tập và chuyển đổi thông tin

trong não bộ của trẻ. Nghiên cứu cũng đề cập đến quan điểm rằng sự phát triển ngôn

ngữ của trẻ được ảnh hưởng bởi môi trường xung quanh, bao gồm: gia đình, những

người chăm sóc trẻ và các đối tượng khác trong môi trường xã hội. Theo tác giả, việc

cung cấp một môi trường giàu ngôn ngữ và động lực học tập sẽ giúp trẻ phát triển khả

năng ngôn ngữ của mình tốt hơn.

Tóm lại, cuốn sách “Development of Language in Early Childhood” (Phát triển

ngôn ngữ ở trẻ nhỏ) [107] của Beverly, O. là một tài liệu quan trọng về phát triển ngôn

ngữ của trẻ em trong giai đoạn sơ sinh và đầu thời thơ ấu. Tác giả đã cung cấp các kết

quả nghiên cứu quan trọng về phát triển ngôn ngữ và đưa ra các khuyến nghị để giúp

trẻ phát triển khả năng ngôn ngữ của mình.

Bloom, L. (1973) trong cuốn sách "Language Acquisition in the Preschool Years"

(Học ngôn ngữ trong giai đoạn mẫu giáo) đã quan tâm nghiên cứu về phát triển ngôn

ngữ của trẻ trong độ tuổi mẫu giáo. Trong sách, Bloom tập trung vào quá trình học từ

vựng, cấu trúc ngữ pháp và sử dụng ngôn ngữ của trẻ trong giai đoạn từ 2 đến 5 tuổi.

Bà đã tìm hiểu về cách mà trẻ học từ vựng, nhận biết các phép so sánh ngữ pháp, và

phát triển kỹ năng giao tiếp xã hội. Sách này đã được coi là một tài liệu quan trọng để

hiểu về phát triển ngôn ngữ của trẻ trong giai đoạn mẫu giáo và đã trở thành một tài

liệu tham khảo cho nhiều nghiên cứu sau này [110].

Clark, E.V (2009) trong công trình “First Language Acquisition" (Tiếp thu ngôn

ngữ thứ nhất) nghiên cứu về quá trình học ngôn ngữ đầu tiên của trẻ em, bao gồm các

khía cạnh như từ vựng, ngữ pháp, phát âm và đặc điểm của các giai đoạn phát triển

ngôn ngữ ở trẻ em. Ngoài ra, tác giả chỉ ra những thách thức mà trẻ gặp phải [115].

Bavin, E.L. và Weissenborn, J. (2009) trong cuốn "The Cambridge Handbook of

Child Language" (Cẩm nang ngôn ngữ trẻ em Cambridge) đã tập trung vào việc nghiên

cứu ngôn ngữ của trẻ em, bao gồm các chủ đề như phát triển từ vựng, cấu trúc ngữ pháp,

phát âm, ngôn ngữ thứ hai, ngôn ngữ bilingue, rối loạn ngôn ngữ và nhiều chủ đề khác, từ

các khía cạnh lý thuyết đến các phương pháp nghiên cứu thực tế [106].

Từ việc thu thập, tìm hiểu các nghiên cứu về giao tiếp của trẻ, chúng tôi nhận

thấy: giao tiếp của trẻ đang là vấn đề được các nhà nghiên cứu ngôn ngữ trên thế

giới quan tâm. Xu hướng đánh giá ngôn ngữ của trẻ hiện nay ở nhiều nước cũng đều

là đánh giá khả năng giao tiếp của trẻ mà ít khi quan tâm đến các thành tố đơn lẻ

của ngôn ngữ như ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp.

1.1.2. Ở Việt Nam

Ở Việt Nam, việc nghiên cứu về ngôn ngữ trẻ em cũng đã được các nhà nghiên

cứu quan tâm tìm hiểu từ góc độ lí luận đến các nghiên cứu thực nghiệm ở một phạm

vi cụ thể. Tìm hiểu các công trình nghiên cứu có liên quan đến đặc điểm ngôn ngữ trẻ

em, chúng tôi nhận thấy có các mảng nghiên cứu như sau:

Thứ nhất, nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em từ góc độ tâm lí học

Trong xã hội, trẻ em - người lớn là hai khái niệm được phân biệt căn cứ theo

độ tuổi, kinh nghiệm, trải nghiệm,… Nói cách khác, giữa trẻ em - người lớn có sự

khác nhau lớn trong tư duy, nhận thức về chất lượng, số lượng … và chịu ảnh

hưởng lớn của thời đại.

Theo luật pháp quốc tế quy định, độ tuổi trẻ em được xác định là dưới 18 tuổi.

Tuy nhiên, đối với từng quốc gia khác nhau thì độ tuổi trên có sự khác nhau và

được ghi nhận tại các văn bản pháp quy có tính quốc tế như: Tuyên bố của Hội quốc

liên về quyền trẻ em (1924) [137], Tuyên bố của Liên hợp quốc về quyền trẻ em

(1959) [138], Tuyên ngôn thế giới về quyền con người (1968) [139], Công ước 138

của Tổ chức lao động quốc tế (ILO) về tuổi tối thiểu làm việc (1976) [142], Công

ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em (1989) [140],… Ở Việt Nam, trẻ em được

xác định là công dân dưới 16 tuổi và được công bố tại: Pháp lệnh về Bảo vệ, chăm

sóc và giáo dục trẻ em (1979) [98]; Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em

(1991) [78], Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em (2004) [79];...

Từ góc độ sinh lí, trẻ em là giai đoạn đầu tiên của quá trình phát triển cơ thể của

con người. Những nghiên cứu khởi đầu về tâm lí học ở thời kì trước những năm 80

hướng đến nghiên cứu thực nghiệm dưới định hướng lịch sử trong nghiên cứu tâm lí

học và quán triệt phương pháp tiếp cận “Hoạt động – Nhân cách” do một số nhà tâm lí

học như: Đỗ Thị Xuân, Nguyễn Đức Minh, Phạm Cốc, Phạm Minh Hạc, Phạm Tất

Dong, Hồ Ngọc Đại, Phạm Hoàng Gia, Đặng Xuân Hoài, Phạm Văn Đỗ, Hà Vỹ,

Nguyễn Quang Uẩn, Trần Trọng Thủy, Lê Đức Phúc… Việc nghiên cứu kết hợp giữa

nhiệm vụ nghiên cứu lí luận cơ bản với nhiệm vụ tác động vào thực tiễn giáo dục nhằm

góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông ngay trong quá trình nghiên cứu

được áp dụng đồng bộ từ các chức năng tâm lí riêng lẻ đến toàn bộ nhân cách trẻ. Có

thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như: “Tâm lí học”, “Đặc điểm tư duy

của học sinh cấp I”, “Bước đầu nghiên cứu trí nhớ của học sinh cấp I”, “Bước đầu

nghiên cứu đặc điểm tâm lí học sinh cấp II”, “Về tính bền vững của chú ý ở học sinh

cấp II”, “Tìm hiểu nguyên nhân trẻ em phạm pháp và việc nghiên cứu nhân cách”…

Trong giáo trình Tâm lí học Tiểu học, các tác giả Bùi Văn Huệ, Phan Thị Hạnh

Mai, Nguyễn Xuân Thức có đề cập đến đặc điểm phát triển ngôn ngữ của học sinh tiểu

học: “Ngôn ngữ của học sinh tiểu học phát triển mạnh về ngữ âm, ngữ pháp và từ vựng.

Trên cơ sở nhận biết và phân tích được các âm tố, sự phát âm của trẻ tiểu học chuẩn hơn

hẳn so với sự phát âm của trẻ trước tuổi đi học. Vốn từ của các em tăng lên một cách

đáng kể do được học nhiều môn và phạm vi tiếp xúc được mở rộng. Khả năng hiểu nghĩa

của từ cũng phát triển (…). Các em đã nắm dược một số quy tắc ngữ pháp cơ bản” [44].

Tác giả Hồ Lam Hồng trong luận án Một số đặc điểm tâm lí trong hoạt động

ngôn ngữ của trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi qua hình thức kể chuyện, Đại học Sư phạm

(2005) đã chỉ ra các mô thức, xu hướng tâm lí, tình cảm của trẻ khi sử dụng ngôn

ngữ qua việc kể chuyện [42].

Ngoài các công trình kể trên có thể kể đến các công trình nghiên cứu như: Vũ

Bá Hùng (1997), “Về sự tiếp nhận ngôn ngữ thứ nhất của trẻ em ở lứa tuổi học

đường” [48, tr. 43 – 52]; Bùi Thị Thanh (2005), Nghiên cứu vốn ngôn ngữ cơ bản

của trẻ mẫu giáo lớn 5-6 tuổi [84];...

Thứ hai, nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em từ góc độ văn học

Ngôn ngữ nhân vật trẻ em là một trong những nội dung được các nhà nghiên

cứu văn học quan tâm trong quá trình đi sâu lí giải những giá trị nội dung mà tác

phẩm văn học chuyển tải. Nói cách khác, nghiên cứu ngôn ngữ trẻ em như là một

phương tiện nghệ thuật nhằm chuyển tải nội dung tác phẩm. Các tác giả và các công

trình nghiên cứu nổi bật thuộc mảng nghiên cứu này như:

Tác giả Lã Thị Bắc Lý trong công trình Giáo trình Văn học trẻ em (2011)

[63] khi đánh giá Vài nét về đặc sắc của thơ truyện viết cho trẻ lứa tuổi mầm non

đã nhận định: “Thơ, truyện viết cho các em được sử dụng từ ngữ rất chọn lọc,

giản dị, trong sáng, dễ hiểu. Đặc biệt là có rất nhiều từ tượng hình, từ tượng

thanh, nhiều động từ, nhiều tính từ miêu tả, tính từ chỉ màu sắc,… tạo nên sắc

thái vui tươi, vừa khêu gợi, kích thích trí tưởng tượng, sáng tạo; vừa tác động

mạnh mẽ đến nhận thức, tư tưởng tình cảm của trẻ” [63, tr. 28].

Tác giả Bùi Thanh Truyền trong công trình Thi pháp trong văn học thiếu nhi đã

đi sâu nghiên cứu sáu vấn đề về thi pháp văn học thiếu nhi như: Quan niệm nghệ thuật

về con người trong văn học thiếu nhi; Thời gian trong văn học thiếu nhi; Không gian

nghệ thuật trong văn học thiếu nhi; Cốt truyện trong văn học thiếu nhi; Kết cấu trong

văn học thiếu nhi và Ngôn từ trong văn học thiếu nhi [97]. Tuy công trình đã dành toàn

bộ vấn đề 6 để trình bày về ngôn từ trong văn học thiếu nhi nhưng do mục đích nhằm

trang bị cho sinh viên về lí luận nên không đi sâu nghiên cứu cụ thể trên ngữ liệu để

làm rõ đặc điểm ngôn từ của các nhân vật.

Với mục đích nghiên cứu chuyên sâu, tác giả Nguyễn Thị Đài Trang (2013)

trong công trình Nhân vật trẻ em trong truyện Nguyễn Nhật Ánh [96] đã tìm hiểu

quan niệm nghệ thuật về con người, kiểu nhân vật trẻ em và nghệ thuật xây dựng

nhân vật trẻ em trong truyện Nguyễn Nhật Ánh. Tuy nhiên, do cách tiếp cận đối

tượng trên phương diện văn học và mục đích tiếp cận nên việc làm rõ đặc trưng

ngôn ngữ là vấn đề chưa được đề cập chính thức.

Cùng hướng nghiên cứu nêu trên có thể kể đến các tác giả với các công trình

nghiên cứu về văn học có đề cập đến ngôn ngữ trẻ em như:

Công trình Văn học thiếu nhi trong nhà trường [8] của tác giả Trịnh Thị Hà Bắc

ra đời trong hoàn cảnh giáo dục Việt Nam đang trong quá trình đổi mới đã góp phần: 1/

đưa ra những cách nhìn nhận, đánh giá về vị trí của văn học thiếu nhi trong chương

trình và sách giáo khoa; 2/ những hướng tiếp cận một số tác phẩm văn học thiếu nhi

như: Tính đối thoại của truyện Dế mèn phiêu lưu kí của Nguyễn Thị Bạch Dương; Đưa

trẻ em tiểu học đến với sách, truyện của Dương Thị Hương; Đặc trưng của văn học

thiếu nhi trong chương trình chăm sóc giáo dục mầm non của Lã Thị Bắc Lý,... [8].

Cùng hướng nghiên cứu văn học thiếu nhi, tác giả Vấn Thanh đã dành nhiều

tâm sức cho tình yêu đối với trẻ thơ trong công trình Văn học thiếu nhi Việt Nam

(Nghiên cứu, lí luận, phê bình, tiểu luận - tư liệu), tập 1 và 2 [85]. Trong công trình

này, tác giả đã cung cấp cho người đọc từ cái nhìn tổng quan về Đại cương văn học

thiếu nhi Việt Nam cho đến các tác giả tác phẩm tiêu biểu như: Tô Hoài, Nguyễn

Huy Tưởng, Phạm Hổ, Lê Phương Liên,... Có thể khẳng định, đây là công trình sưu

tầm và biên soạn đồ sộ về văn học thiếu nhi.

Cùng hướng nghiên cứu này có thể kể đến các tác giả với các công trình tiêu biểu

như: Tạ Duy Anh (chủ biên) (2000), Nghệ thuật viết truyện ngắn và kí [2]; Hoàng Văn

Cẩn (2005), “Giáo dục thẩm mĩ cho trẻ qua tác phẩm văn học thiếu nhi” [15, tr.39-

43]; Nhiều tác giả (2009), Kỉ yếu hội thảo Những ảnh hưởng của văn học thiếu nhi đến

sự phát triển nhân cách trẻ em trong thời kì đổi mới và hội nhập [70]; Châu Minh

Hùng, Lê Nhật Ký (2009), Hệ thống thể loại trong văn học thiếu nhi [46]; Văn Hồng

(2012), Văn học thiếu nhi, nửa thế kỷ một con đường [43]; Nguyễn Thị Thanh Hương

(2016), Nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt Nam [49, tr. 135-178]; …

Thứ ba, nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em từ góc độ ngôn ngữ học

Nghiên cứu về ngôn ngữ trẻ em ở Việt Nam là một trong những mảng đề tài

được nhiều nhà ngôn ngữ quan tâm. Tìm hiểu các công trình nghiên cứu về ngôn

ngữ trẻ em, chúng tôi nhận thấy có các hướng nghiên cứu như sau:

Hướng nghiên cứu lí luận liên quan đến sự hình thành và phát triển ngôn ngữ

của trẻ em. Các tác giả và các công trình tiêu biểu thuộc hướng nghiên cứu này như:

Tác giả Lưu Thị Lan trong luận án tiến sĩ khoa học Ngữ văn (1996) [59]

Những bước phát triển ngôn ngữ trẻ em từ 1 đến 6 tuổi (trên tư liệu ngôn ngữ trẻ

em ở nội thành Hà Nội) đã nêu những khái quát chung về vấn đề ngôn ngữ cho trẻ

em và những bước phát triển về ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp trong ngôn ngữ trẻ em ở

nội thành Hà Nội. Theo tác giả, “trong quá trình phát triển, các hiện tượng ngữ âm,

từ vựng, ngữ pháp của trẻ phát triển trong mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Một sự

tiến triển nào đó trong sự phát triển ngôn ngữ của trẻ đều được thể hiện trên cả ba

lĩnh vực này” [59] và độ tuổi từ 1- 6 là thời kỳ trẻ hình thành và phát triển ngôn

ngữ. Quá trình này không phải chỉ là sự lặp lại, bắt chước những từ, những câu nói

của người lớn mà trẻ phải tiếp nhận “đồng hóa” để trở thành của mình. Trong độ

tuổi từ 1 - 6, ngôn ngữ của trẻ có sự phát triển theo từng giai đoạn từ 1- 3 tuổi và 4 -

6 tuổi. Nhu cầu giao tiếp của trẻ có sự mở rộng dựa trên nhu cầu giao tiếp của bản

thân và tương tác với mọi người. Tác giả nhấn mạnh: “Các yếu tố xã hội như trình

độ văn hóa của bố mẹ, trình độ ngôn ngữ của những người xung quang, sự tiếp xúc

của trẻ với môi trường, với các phương tiện thông tin đại chúng như đài, báo, phim,

truyện, sách tranh,… có ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển vốn từ, cách sử dụng

từ, cách dùng câu của trẻ” [59].

Tác giả Trịnh Thị Hà Bắc trong công trình Lí luận và phương pháp phát triển

ngôn ngữ cho trẻ em (2005) [9] đã chỉ ra: về số lượng từ trong vốn từ của trẻ mẫu giáo

lớn (5, 6 tuổi) tăng nhanh theo thời gian, phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khác nhau,

trong đó quan trọng nhất là các tác động của môi trường (sự tiếp xúc ngôn ngữ thường

xuyên của những người xung quanh, trình độ của cha mẹ…). Đồng thời, tác giả nêu rõ

quá trình phát triển vốn từ của trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi, đề ra các phương pháp giúp trẻ

rèn luyện và mở rộng vốn từ một cách đúng đắn.

Tác giả Bùi Thị Thanh trong luận văn thạc sĩ Nghiên cứu vốn ngôn ngữ cơ bản

của trẻ mẫu giáo lớn 5-6 tuổi, Đại học Sư phạm (2005) [84] đã chỉ ra các lớp từ

vựng cơ bản trẻ mẫu giáo lớn sử dụng về từ loại và nội dung, chủ đề.

Liên quan đến sự phát triển ngôn ngữ cho trẻ em có thể kể đến các nghiên cứu

gắn hoạt động giảng dạy Ngữ văn - Tiếng Việt ở các nhà trường phổ thông tới sự

phát triển năng lực ngôn ngữ như: “Phát triển ngôn ngữ cho học sinh phổ thông”

của tác giả Trương Dĩnh Phát; “Phát triển năng lực ngôn ngữ cho học sinh trung học

cơ sở qua tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học Ngữ văn” của tác giả

Nguyễn Thị Quỳnh Trang; ….

Nghiên cứu ngôn ngữ trong hoạt động giao tiếp. Các tác giả và các công trình

nghiên cứu nổi bật thuộc hướng nghiên cứu này như: Tác giả Nguyễn Huy Cẩn trong

công trình “Từ hoạt động đến ngôn ngữ trẻ em” (2001) [16] đã nghiên cứu khá toàn

diện về đặc điểm, cơ chế hình thành và phát triển ngôn ngữ trẻ em từ lọt lòng đến 3 tuổi

trong quá trình hoạt động và giao lưu. Trong cuốn này, tác giả cũng đồng thời xác định

được cơ sở tâm lí – ngôn ngữ học của sự tiếp thu tiếng mẹ đẻ của trẻ; cơ chế bên trong

và đặc điểm phát triển ngôn ngữ của trẻ em qua từng độ tuổi...

Tác giả Bùi Minh Yến trong công trình: “Từ xưng hô gia đình đến xưng hô

ngoài xã hội của người Việt” (2001) [104] đã chỉ ra các mô hình xưng hô chuẩn/

trung tâm hay ngoại diên cho từng phạm vi, từng phong cách, tình huống giao tiếp

cụ thể phân biệt với lệch chuẩn thông qua phân tích giá trị giao tiếp ở các phạm vi:

gia đình, nhà trường và công sở. Qua các nghiên cứu, tác giả nêu những đặc điểm

chung về quan hệ từng cặp vai trong gia đình làm cơ sở để chỉ ra đặc điểm xưng hô.

Tác giả Bùi Thị Ngọc Anh trong công trình nghiên cứu: Đặc trưng ngôn ngữ học

xã hội của các từ ngữ kiêng kị trong tiếng Việt: người dân ở làng Hoài Thị (Bắc Ninh)

(2014) [1] đã xác định đối tượng nghiên cứu và làm rõ đặc trưng ngôn ngữ học xã hội

của từ ngữ kiêng kị trong tiếng Việt dựa trên cứ liệu giao tiếp ngôn ngữ tự nhiên của trẻ

em ở làng Hoài Thị, xã Liên Bão, huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh.

Tác giả Nguyễn Thị Thanh Bình (2000) qua các công trình: “Xưng và gọi:

bằng chứng về giới trong ngôn từ của trẻ em trước tuổi đến trường ở Hà Nội và

Hoài Thị” [11, tr. 115-134]; “Một số khuynh hướng nghiên cứu về mối liên hệ giới

và sự phát triển ngôn ngữ ở trẻ em” [13] đã đi sâu nghiên cứu sự bộc lộ giới tính

trong ngôn ngữ theo sự phát triển của lứa tuổi.

Bên cạnh các công trình kể trên, có thể kể đến các tác giả với các công trình

như: tác giả Quách Thị Bích Thuỷ (2015) với công trình Cấu tạo động ngữ tiếng

Việt dưới góc độ Ngôn ngữ học tri nhận (trên cơ sở cứ liệu ngôn ngữ trẻ em) [90];

Ngô Thanh Mai (2005) với công trình Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trẻ em trong

truyện ngắn Nguyễn Thi [64], ...

Như vậy, từ việc tổng quan các công trình đã có liên quan đến đề tài luận án

có thể kết luận đã có những công trình nghiên cứu về ngôn ngữ của trẻ em. Tuy

nhiên, các công trình xuất phát từ những mục đích khác nhau nên không đi sâu

nghiên cứu về ngôn ngữ của trẻ em. Các nghiên cứu về ngôn ngữ trẻ em mới tập

trung nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em ở độ tuổi trước tuổi đến trường hoặc ở một

nhóm đối tượng trẻ em học tại trường phổ thông. Mảng nghiên cứu ngôn ngữ của

trẻ em ở thời kì tuổi học sinh chưa thực sự được các nhà nghiên cứu quan tâm. Từ

kết quả tổng quan: khẳng định đề tài luận án không trùng lặp và là cơ sở cho việc

triển khai các nội dung tiếp theo của đề tài.

1.2. Cơ sở lí luận

1.2.1. Một số vấn đề lý thuyết về giao tiếp tương tác và ngôn ngữ học xã hội

tương tác

1.2.1.1. Giao tiếp và giao tiếp tương tác

a. Giao tiếp

Giao tiếp (communication) là một trong những hiện tượng phổ biến trong xã

hội loài người; là nhu cầu cơ bản và là hoạt động có vai trò vô cùng quan trọng đóng

góp vào sự phát triển của xã hội. Thông qua hoạt động giao tiếp, con người truyền đạt

thông tin, tư tưởng, tình cảm,... và tạo ra sự phát triển cho xã hội loài người. Có rất

nhiều các phương tiện được dùng để giao tiếp nhưng ngôn ngữ là phương tiện giao

tiếp đặc biệt quan trọng và hiệu quả nhất. Vì vậy, cùng với các hiện tượng khác, giao

tiếp ngôn ngữ là một trong những nội dung thu hút được rất nhiều các nhà nghiên cứu

thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau như:

Xuất phát từ những mục đích và các khía cạnh nghiên cứu mà các nhà nghiên

cứu phát biểu các quan niệm khác nhau về giao tiếp ngôn ngữ.

Ngay từ thời La Mã và Hi Lạp cổ đại, các nhà tu từ học – đại diện là Aristotle đã

nghiên cứu về giao tiếp bằng ngôn ngữ nhằm truyền thụ tri thức hiệu quả và đào tạo

các nhà hùng biện lỗi lạc. Mô hình giao tiếp bằng ngôn ngữ được Aristotle đưa ra gồm

ba nhân tố: người phát – thông điệp – người nhận và quá trình giao tiếp chỉ theo một

chiều. Có thể nhận định: đây là mô hình đầu tiên về giao tiếp bằng ngôn ngữ.

Hình 1. Mô hình giao tiếp bằng ngôn ngữ của Aristotle

Thông điệp Người phát Người nhận

(nguồn: Diệp Quang Ban [5])

Dựa trên mô hình giao tiếp bằng ngôn ngữ của Aristotle, tác giả Jakobson, R.

trong nghiên cứu quá trình tạo lập văn bản đã bổ sung thêm 3 nhân tố: ngữ cảnh,

tiếp xúc, mã. Ba nhân tố này có tính chất trung gian. Theo đó, mô hình giao tiếp

bằng ngôn ngữ của Jakobson, R. gồm 6 nhân tố: người phát, thông điệp, người

nhận, ngữ cảnh, tiếp xúc và mã. Mặc dù, tác giả bổ sung thêm các nhân tố giao tiếp

nhưng về phạm vi tương tác các nhân tố chỉ tác động một chiều và chưa chỉ ra sự

tác động hai chiều của ngôn ngữ.

NGỮ CẢNH

chức năng quy chiếu

NGƯỜI PHÁT THÔNG ĐIỆP NGƯỜI NHẬN

chức năng cảm xúc chức năng thi học chức năng tác động

TIẾP XÚC

chức năng đưa đẩy

MÃ

chức năng siêu ngôn ngữ

Hình 2. Lược đồ các yếu tố và các chức năng trong quá trình giao tiếp của

R.Jakobson [nguồn: dẫn theo 5, tr.29].

Trên cơ sở kế thừa kết quả nghiên cứu của các tác giả đi trước, các nhà ngôn

ngữ sau này quan tâm đến sự tác động hai chiều trong giao tiếp bằng ngôn ngữ. Nói

cách khác, các tác giả tìm hiểu bản chất giao tiếp của ngôn ngữ trong tương tác – tính

hai chiều của giao tiếp. Đặt giao tiếp trong một môi trường thích ứng, các nhân tố giao

tiếp như: người gửi, người nhận, thông điệp đã được mở rộng biên độ chức năng.

Chẳng hạn, quá trình người gửi và người giải đáp thông điệp đều phải tuân

theo quy trình: mã hóa thông điệp, truyền thông điệp và giải mã thông điệp. Tuy có

sự khác nhau về quá trình trình tiếp nhận và xử lí thông tin nhưng giữa người gửi và

người giải thông điệp đã có sự tương tác với nhau.

Tóm lại, quá trình hình thành khái niệm giao tiếp bằng ngôn ngữ đi từ: mô

hình tuyến tính một chiều đến mô hình tác động qua lại. Từ các góc độ nghiên cứu

khác nhau, các nhà nghiên cứu đưa ra các mô hình và các định nghĩa về giao tiếp

bằng ngôn ngữ của mình. Trên cơ sở tìm hiểu, có thể dẫn ra một số định nghĩa về

giao tiếp như sau:

Trong cuốn Từ điển khái niệm ngôn ngữ học, Nguyễn Thiện Giáp định

nghĩa: giao tiếp là “sự trao đổi tư tưởng, thông tin,... giữa hai hoặc hơn hai người.

Trong mỗi hành động giao tiếp thường có ít nhất một người nói hoặc người gửi, một

thông điệp được truyền đạt và một người hoặc những người tiếp nhận” [34, tr.179].

Các tác giả Đỗ Việt Hùng, Nguyễn Thị Ngân Hoa trong cuốn Phân tích phong

cách ngôn ngữ trong tác phẩm văn học khi bàn về khái niệm giao tiếp đã nhận định:

“Hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ là sự tiếp xúc giữa con người (nhóm người) với con

người (nhóm người), trong đó diễn ra sự trao đổi thông tin, bộc lộ tình cảm, yêu cầu

hành động... đồng thời thể hiện thái độ, cách đánh giá, cách ứng xử của các nhân vật

giao tiếp đối với nội dung giao tiếp và giữa các nhân vật giao tiếp với nhau” [47, tr.12].

Trong cuốn “Giao tiếp diễn ngôn và cấu tạo văn bản” [5], tác giả Diệp Quang

Ban đã dẫn ra quan điểm của Berge (1994) về giao tiếp theo các cách sau:

a. Một cách đơn giản và chung nhất, giao tiếp được hiểu là quá trình thông tin

diễn ra giữa ít nhất hai người giao tiếp trao đổi với nhau, gắn với một ngữ cảnh và

một tình huống nhất định.

b. Với cách hiểu có tính chất chuyên môn, giao tiếp được định nghĩa như một

thuật ngữ chỉ loại, bao trùm tất cả các thông điệp được phát ra trong những ngữ cảnh

tình huống khác nhau.

c. Trong ngôn ngữ học, “giao tiếp được nhìn nhận như là những cái vốn có

trong thông điệp ngôn ngữ: qua bình diện nội dung và bình diện biểu hiện (hình thức

của thông điệp bằng ngôn ngữ, người ta có thể hiểu tình huống, ngữ cảnh, và bản thân

những người trao đổi lời với nhau tự thể hiện mình” [5, tr. 18-19].

Như vậy, từ việc tìm hiểu các định nghĩa về giao tiếp, có thể nhận thấy: xem

xét giao tiếp từ phương diện ngôn ngữ học có thể thấy cách định nghĩa của tác giả

Diệp Quang Ban là cách định nghĩa có tính chất trung hòa và có quan tâm đến những

truyền thống khác nhau. Trong phạm vi luận án, chúng tôi tán đồng với tác giả Diệp

Quang Ban về quan niệm và cho rằng: giao tiếp là những cái vốn có trong thông điệp

ngôn ngữ được thể hiện qua bình diện nội dung và bình diện biểu hiện dưới hình thức

của thông điệp bằng ngôn ngữ. Mỗi nhân vật giao tiếp có thể hiểu tình huống, ngữ

cảnh và bản thân những người trao đổi lời với nhau tự thể hiện mình.

b. Giao tiếp tương tác

Theo “Từ điển tiếng Việt”, tương tác là “tác động qua lại lẫn nhau” [74, tr. 1081].

Tương tác (Interactivity) được bắt nguồn từ giao tiếp cơ bản. Tương tác xảy

ra khi có sự trao đổi thông tin và tương tác giữa hai hoặc nhiều bên tham gia trong

quá trình giao tiếp. Trong một hoạt động giao tiếp, tương tác có thể diễn ra qua

nhiều phương tiện khác nhau, bao gồm ngôn ngữ, âm thanh, hình ảnh, văn hóa, kết

nối mạng,… Tương tác có thể mang tính tích cực hoặc tiêu cực tùy thuộc vào mục

đích và cách thức thực hiện của nó. Ví dụ: tương tác giữa hai người trong một cuộc

trò chuyện vui vẻ là tích cực, trong khi tương tác xung đột trong một cuộc tranh

luận là tiêu cực. Tương tác là một khía cạnh quan trọng trong hoạt động giao tiếp và

có thể tạo ra những kết quả đáng giá trong các lĩnh vực như giáo dục, marketing,

kinh doanh, nghiên cứu xã hội và truyền thông.

Vậy Giao tiếp tương tác (Interactive communication) là gì?

Theo Soler-Adillon, Joan (2017), giao tiếp tương tác là quá trình trao đổi thông

tin giữa hai hay nhiều bên thông qua một môi trường tương tác nào đó, trong đó mỗi

bên có ảnh hưởng và phản hồi lẫn nhau. Giao tiếp tương tác tập trung vào sự tương tác

và phản hồi giữa các bên và có thể xảy ra trong nhiều loại môi trường khác nhau như

giao tiếp trực tiếp, giao tiếp trực tuyến, trò chơi điện tử, ... Tương tác cũng có thể được

xem là một yếu tố quan trọng trong việc tạo ra sự kết nối giữa các bên tham gia và nâng

cao chất lượng của quá trình giao tiếp [129].

Cùng quan tâm nghiên cứu về vấn đề này, Diệp Quang Ban trong công trình

“Giao tiếp diễn ngôn và cấu tạo văn bản” khi phân tích các mô hình giao tiếp đã chỉ

ra cách hiểu giao tiếp theo mô hình tương tác (mô hình phản hồi) là “bao gồm tất cả

các quá trình mà nhờ đó con người ảnh hưởng lẫn nhau” [5, tr.38]. Trong mô hình

tương tác, giao tiếp được hiểu là quá trình tác động giữa con người với nhau. Tuy

nhiên, trong một cách hiểu cực đoan của mô hình này, mọi hành vi đều có thể được

coi là giao tiếp. Mô hình tương tác nhấn mạnh rằng sự tương tác giữa con người là

cần thiết và không thể thiếu trong các mối quan hệ xã hội. Sự cần thiết này không

chỉ dựa trên ý chí của các bên để tương tác, mà còn dựa trên ý chí của họ để hiểu và

giải thích những thông điệp được truyền tải. Từ đó, tác giả nhận định: “giao tiếp là

bộ phận của quá trình tri giác; chú ý đến giao tiếp và giải thích giao tiếp là bộ

phận của quá trình thực hiện sự tri giác” [5, tr. 38].

Trong tương tác giao tiếp, ngôn ngữ được mỗi nhân vật giao tiếp sử dụng

đều diễn ra theo quá trình xã hội hóa ngôn ngữ: từ năng lực ngôn ngữ đến năng lực

giao tiếp. Theo tác giả Nguyễn Văn Khang, “Thế giới ngôn ngữ của con người được

hình thành từ hai nửa: một nửa là sự vận dụng ngôn ngữ (competence) thuộc phạm

trù tâm lí và một nửa khác là sự vận dụng ngôn ngữ, tức là năng lực giao tiếp

(performance) thuộc phạm trù xã hội”[57, tr.345]. Theo đó, năng lực ngôn ngữ là

khả năng lĩnh hội và sử dụng từ, vận dụng ngữ pháp,…theo các quy tắc để tạo ra

các phát ngôn. Năng lực giao tiếp lại được hình thành nhờ vào quá trình xã hội hóa

trong suốt cuộc đời của mỗi con người. “Môi trường để học và tiếp thu của con

người là rất rộng : thông qua gia đình, nhà trường, nơi làm việc cũng như trong xã

hội rộng lớn” [57, tr.347].

1.2.1.2. Sự kiện giao tiếp của D. Hymes

Khi bàn về mối quan hệ tương tác và mô thức giữa ngôn ngữ và đời sống xã

hội, D. Hymes đề xuất một cấu trúc dân tộc học có tính đến các yếu tố nói năng

gồm tám thành tố và tám thành tố được viết tắt bằng tám chữ cái S.P.E.A.K.I.N.G.

Cụ thể: Chu cảnh/ thoại trường (S); Người tham dự/ tham thể (P); Mục đích (E);

Chuỗi hành vi (A); Phương thức (K); Phương tiện (I); Chuẩn tương tác và chuẩn

giải thích (N) và Thể loại (G) [57]. Đồng thời, tám thành tố trên có thể được coi là

tám nhân tố tham gia và chi phối một cuộc giao tiếp bằng ngôn ngữ.

1/ Chu cảnh/ thoại trường (Setting and Scence, S). Chu cảnh được xác định

gồm hai không gian là khung cảnh và thoại trường. Khung cảnh chỉ thời gian và địa

điểm, tức chu cảnh vật lí cụ thể (physical circumstances) ở nơi xảy ra giao tiếp như:

môi trường, vật chất cụ thể phát sinh trong hoạt động giao tiếp. Thoại trường chỉ

hoàn cảnh tâm lí hoặc giới hạn về mặt văn hóa của hoạt động giao tiếp này (như

trường hợp chính thức - phi chính thức, quy thức - phi quy thức). Trong một khung

cảnh nhất định, người giao tiếp có thể tự do thay đổi hiện trường. Ví dụ: người giao

tiếp có thể thay đổi mức độ chính thức (như chuyển từ truyền đạt nội dung thầy cô

yêu cầu thông báo đến các bạn sang nói chuyện phiếm) hoặc có thể thay đổi hoạt

động đang tiến hành (như đang chơi trò chơi sang ngồi trầm tư suy nghĩ).

Có thể coi, chu cảnh chính là hoàn cảnh giao tiếp. Hoàn cảnh giao tiếp là

hiện thực ngoài xã hội, ở đó cuộc giao tiếp được diễn ra. Hoàn cảnh giao tiếp có hai

loại: hoàn cảnh giao tiếp rộng và hoàn cảnh giao tiếp hẹp. Hoàn cảnh giao tiếp rộng

bao gồm những hiểu biết về vật lí, tâm lí, sinh lí, xã hội, văn hóa, tôn giáo, lịch sử

các ngành khoa học, nghệ thuật, … ở thời điểm và không gian trong đó đang diễn ra

cuộc giao tiếp. Hoàn cảnh giao tiếp hẹp (thoại trường/ setting, site) “là không gian -

thời gian cụ thể ở đó cuộc giao tiếp diễn ra” và “Không gian – thời gian thoại

trường là không gian có những đặc trưng chung, đòi hỏi người ta phải xử sự, nói

năng theo những cách thức ít nhiều chung cho nhiều lần xuất hiện” [18, tr. 25].

Hoàn cảnh giao tiếp là nhân tố cơ bản, có tác động quan trọng đến nội dung thông

tin trong một cuộc giao tiếp. Vì vậy, người tham gia giao tiếp cần chú ý sự chi phối

của nhân tố này trong quá trình tạo mã các HĐNN.

2/ Người tham dự (Participants, P) là những người tham gia vào quá trình

giao tiếp. Người tham dự giữ 4 vai là: vai chủ ngôn (hay vai nguồn phát), vai đích

ngôn (hay vai nguồn nhận), vai thuyết ngôn, vai tiếp ngôn. Trong một cuộc giao tiếp,

trừ vai thuyết ngôn thì các vai khác có thể vắng mặt.

Theo đó, người tham dự chính là nhân vật giao tiếp – “nhân vật giao tiếp là

những người tham gia vào một cuộc giao tiếp bằng ngôn ngữ, dùng ngôn ngữ để

tạo ra các lời nói, các diễn ngôn qua đó mà tác động vào nhau” [18, tr.15]. Trong

bất kể một cuộc giao tiếp nào thì có sự phân định: người phát (Sp1) và vai nhận

(Sp2). Hai vai giao tiếp này thường luân chuyển nhau. Khi giao tiếp, người phát

phải chú ý các đặc điểm: tuổi tác, giới tính, vị thế xã hội, tâm lí …Các đặc điểm này

chịu sự chế định của các quan hệ liên nhân của các nhân vật và giúp cho các nhân

vật định ra vai giao tiếp của mình trong một cuộc giao tiếp cụ thể.

Khi luận giải về vai giao tiếp, Như Ý trong bài viết “Vai xã hội và ứng xử

ngôn ngữ trong giao tiếp” đã nhấn mạnh: vai giao tiếp trước hết là vai xã hội; đồng

thời đưa ra nhận định: “Nói CON NGƯỜI sử dụng ngôn ngữ tức là nói tới chủ thể

của hoạt động ngôn ngữ chính là con người với những biểu hiện nhân cách và hành

vi của nó. Ngôn ngữ không thể là cái gì khác là sản phẩm của hoạt động ngôn ngữ, là

cái mà hoạt động ngôn ngữ lưu trữ ở cộng đồng” [103, tr. 2]. Để lí giải vấn đề, tác giả

luận giải: do ngôn ngữ trong giao tiếp thực tế - cá nhân sử dụng, về nguyên tắc khác

căn bản với các ngôn ngữ tiềm tàng, phổ quát vốn có trong mỗi thành viên ở cộng

đồng. Trong giao tiếp, con người không phải là người nói hoặc người nghe mà là các

thành viên của hệ thống giao tiếp xã hội cụ thể, ở vào một địa vị nhất định với các quan

hệ xã hội nhất định theo các quy tắc thiết chế và chuẩn mực xã hội của từng hệ thống.

Tác giả dẫn giải khái niệm vai xã hội của Tâm lý học xã hội: “vị trí hay chức trách và

các quan hệ xã hội ấn định cho một cá nhân nào đó trong một hệ thống xã hội là vai

xã hội của người đó” [103, tr. 2-3]. Theo Lê Thanh Kim, vai giao tiếp “là cương vị

xã hội của một cá nhân nào đó trong một hệ thống các quan hệ xã hội. Vai được

hình thành trong quá trình xã hội hóa cá nhân” [55, tr.33].

Vai xã hội chịu sự quy định bởi địa vị của cá nhân trong mối quan hệ với các

thành viên. Địa vị của cá nhân xác định giá trị xã hội của cá nhân trong nhóm và khi

tạo lập quan hệ vai, mỗi thành viên xác định cho mình một bộ vai thích hợp. Tác giả

Nguyễn Văn Khang nhận định: “Với tư cách là tổng hòa của các mối quan hệ xã hội,

là một thực thể đa chức năng, mỗi một người có rất nhiều vai từ gia đình đến xã

hội… Tất cả những mối quan hệ đan xen ấy làm nên một mạng các quan hệ với rất

nhiều vai khác nhau” [57, tr. 371]. Như vậy, trong quá trình xã hội hóa cá nhân hình

thành nên các vai. Điều này đồng nghĩa với việc: Cá nhân có mối quan hệ càng sâu

rộng thì vai của cá nhân đó mang càng phong phú. Tác giả Như Ý khẳng định: “Mỗi

cá nhân bao giờ cũng có một bộ vai xã hội phản ánh quan hệ ứng xử xã hội của cá

nhân đó. Mỗi vai được xác lập từ một cặp vai” [103, tr. 2].

Trên cơ sở nhận định vai xã hội, bộ vai xã hội, tác giả Như Ý đồng thời xác

định: “Các vai xã hội được chia thành hai nhóm: Vai thường xuyên và vai tình

huống. Vai thường xuyên được đặc trưng bởi giới tính, lứa tuổi, nghề nghiệp. Vai

lâm thời có hai nhóm: lâm thời thể chế và lâm thời tình huống” [103, tr.3]. Xem xét

quan hệ giữa các thành viên trong cặp vai, tác giả chia thành hai nhóm: 1) Vai có

người nói ngang hàng với người nghe; 2) Vai có người nói không ngang hàng với

người nghe (xảy ra trường hợp: Vai người nói thấp hơn vai người nghe; Vai người

nói cao hơn vai người nghe).

Trong nghiên cứu của tác giả Như Ý, không đề cập đến khái niệm quyền lực

hay quyền, tuy nhiên, việc định vai xã hội đã gián tiếp nhận thức được sự tồn tại của

khái niệm này trong ứng xử ngôn ngữ và được xem là một yếu tố quan trọng, có sức

ảnh hưởng mạnh mẽ đến việc sử dụng, lựa chọn phương tiện ngôn ngữ. Quyền lực

có thể hiểu là biểu hiện trực tiếp của sự bất bình đẳng trong việc sử dụng ngôn ngữ

giữa nam và nữ, hoặc giữa những người thuộc các vị trí xã hội khác nhau. Nhận

định về khái niệm quyền lực (hay quyền), tác giả Đỗ Hữu Châu trong cuốn Đại

cương Ngôn ngữ học (tập 2) cũng nhắc tới: “Những người giao tiếp, tức vai nói, vai

nghe có những địa vị xã hội cao, thấp hoặc bình đẳng với nhau, khác nhau về chức

vụ, học vấn, tuổi tác… Đây là sự khác nhau về vị thế xã hội, về quyền thế” [18,

tr.10]. Dựa theo quan hệ trong xã hội, người ta phân ra thành 3 loại vai: vai trên, vai

dưới và vai ngang. Ba vai này được xếp theo 2 trục: quan hệ quyền lực và quan hệ

thân hữu. Quan hệ quyền lực được đặc trưng bởi 2 vai: vai trên – vai dưới. Quan hệ

thân hữu được đặc trưng bởi các vai ngang, chẳng hạn: trong lớp học, lớp trưởng –

thành viên trong lớp là quan hệ quyền lực và thể hiện ở vai trên là lớp trưởng, vai

dưới là thành viên trong lớp; thành viên trong lớp – thành viên trong lớp là quan hệ

thân hữu và thể hiện các vai này tương đương nhau trên trục quan hệ.

Mặc dù các mối quan hệ xã hội của con người là đa dạng, phức tạp song các

nhà ngôn ngữ học đã quy về hai loại quan hệ vai chủ yếu: quan hệ quyền thế và quan

hệ thân hữu. Hai loại quan hệ này làm nên quan hệ liên nhân của những người giao

tiếp. Nói cách khác, “Quan hệ liên nhân giữa các nhân vật giao tiếp có thể xem xét

theo hai trục, trục tung là trục vị thế xã hội còn gọi là trục quyền uy (power), trục

hoành là trục của quan hệ khoảng cách (distance), còn gọi là trục thân cận

(solidarity)” [18, tr. 17].

Khi tìm hiểu về quan hệ liên nhân của các nhân vật trong giao tiếp, Nguyễn Văn

Khang đã nhận định: “Quan hệ quyền thế là quan hệ trên - dưới, sang - hèn, tôn -

khinh...” [57, tr. 358]. Quan niệm này cho thấy quan hệ quyền thế thuộc về quan hệ tôn

ti xã hội, trong đó các chủ thể và đối tượng giao tiếp tạo thành các vị thế trên dưới xếp

thành tầng bậc trên một trục dọc. Vì vậy, quan hệ này được đặc trưng bằng yếu tố

quyền lực; trục này đặc trưng bởi tính bình đẳng hay bất bình đẳng (thấp - cao) giữa

các đối ngôn. Quan hệ thân hữu là quan hệ ngang bằng, “Quan hệ này được đặc trưng

bằng yếu tố “khoảng cách”, một ẩn dụ không gian biểu trưng cho sự gần gũi hoặc xa

cách trong quan hệ. Có những thành ngữ, lối nói dùng tới biểu trưng này “giữ khoảng

cách trong quan hệ”, “xa mặt cách lòng”... Cách nói chuyện tâm tình, cởi mở, đối lập

với cách nói chuyện khách sáo, xã giao là thể hiện quan hệ này” [57, tr. 358].

Điểm qua các nghiên cứu về quan hệ giao tiếp có thể thấy, các nhà nghiên cứu

đồng nhất với nhau về quan hệ thân hữu nhưng có hai cách hiểu về quan hệ quyền thế

như sau: 1/ Các tác giả Nguyễn Văn Khang, Nguyễn Đức Dân,... cho rằng: quan hệ

quyền thế không bao hàm ý ngang bằng, bình đẳng - nghĩa là quan hệ quyền thế gồm

quan hệ trên quyền và dưới quyền. 2/ Các tác giả Nguyễn Thiện Giáp, Đỗ Hữu Châu,

Đỗ Việt Hùng... cho rằng: quan hệ quyền thế bao hàm cả ý ngang bằng, bình đẳng.

Như vậy, mặc dù còn một số điểm chưa đồng thuận khi đưa ra quan niệm về

quan hệ quyền thế trong tương tác giao tiếp nhưng chúng tôi nhận thấy: trong giao

tiếp tồn tại hai loại quan hệ lớn: quan hệ trên – dưới và quan hệ hàng ngang. Tùy

thuộc vào các nhân tố giao tiếp mà trong quan hệ vai trên – vai dưới sẽ thể hiện mức

độ quyền lực khác nhau.

Khi bàn về các nhân tố tạo nên quan hệ quyền thế, các tác giả cũng nhấn mạnh

tính văn hóa, tính dân tộc, tính lịch sử cụ thể, tính phổ quát, tính riêng,... của các nhân

tố. Theo tác giả Đỗ Hữu Châu: “Sự khác biệt về quyền lực có những chuẩn mực nhất

định, có những chuẩn mực phổ quát và cũng có những chuẩn mực riêng của từng xã

hội, từng nền văn hóa. Thí dụ, đối với xã hội Việt Nam thời thuộc Pháp và phong

kiến, sĩ được xem là cao hơn nông; văn được xem trọng hơn võ; dân thành thị được

xem trọng hơn dân nông thôn... Tuổi tác là một chuẩn mực vị thế quan trọng, có khi

lấn át cả quan hệ chức quyền... Và “tấm áo manh quần” - hơn nhau tấm áo manh

quần - có khi cũng là một dấu hiệu của quyền uy” [18, tr. 18]. Cũng theo Đỗ Hữu

Châu: tùy theo văn hóa và thời đại, địa vị xã hội của từng nhóm trong xã hội sẽ khác

nhau. Việc ưu tiên giá trị nào trong những giá trị đó cũng sẽ được xác định theo từng

thời kỳ. Ví dụ, trước 1945 ở Việt Nam, cư dân thành thị và người hàng văn thường

được xem là có địa vị cao hơn. Trong khi đó, ở Việt Nam hiện nay, tuổi tác thường

được ưu tiên hơn. Tương tự, trong xã hội phương Tây, phụ nữ thường ở vị thế cao

hơn đàn ông, trong khi ở Việt Nam, vị thế của nam giới thường được ưu tiên hơn. Để

đánh dấu khoảng cách xã hội, trong tiếng Việt và nhiều ngôn ngữ khác, người ta

thường sử dụng hình thức hô gọi gồm cả chức vụ và họ tên, và trong trường hợp vị

thế xã hội bình đẳng thì họ có ý xưng hô khiêm tốn hơn [18, tr.97].

Như vậy, khả năng thay đổi của các vai trong quan hệ quyền thế là không tuyệt đối,

trong khi đó, quan hệ thân hữu có thể dễ dàng thay đổi qua thương lượng.

Trong tương tác giao tiếp, bất kì một cuộc giao tiếp nào cũng tiềm ẩn hai mối

quan hệ quyền lực và thân hữu. Giữa trục quyền thế và thân hữu có mối quan hệ với

nhau nhưng không đồng nhất: “Không phải cứ có quan hệ cao - thấp là có quan hệ

xa cách, không phải cứ có quan hệ bình đẳng là có quan hệ thân tình” [66, tr. 105].

Các dấu hiệu ngôn ngữ thể hiện quan hệ quyền thế và quan hệ thân hữu được

Nguyễn Đức Dân chỉ ra: thông qua những yếu tố ngôn ngữ và hành vi trong hội thoại,

ta có thể thấy rõ được quan hệ quyền thế giữa các cá nhân trong cuộc trò chuyện. Các

yếu tố như cách sử dụng từ ngữ, tổ chức lượt lời, hành vi ngôn ngữ và phép lịch sự đều

phản ánh vị thế của từng người trong hội thoại. Những người có quyền lực cao thường

sử dụng những hành vi ngôn ngữ và cử chỉ để thể hiện sự đe dọa tới thể diện và vị thế

của người đối thoại. Ngoài ra, cách sử dụng từ ngữ và các phép lịch sự cũng cho thấy

mối quan hệ giữa các cá nhân trong hội thoại, không phải lúc nào có quan hệ cao thấp

mới có quan hệ xa cách hay ngược lại, có những trường hợp có quan hệ bình đẳng

nhưng lại thể hiện mối quan hệ thân tình... [26, tr. 124-127].

Tác giả Nguyễn Đức Dân [26] thống kê các dấu hiệu ngôn ngữ thể hiện quan

hệ thân hữu gồm: những dấu hiệu bằng lời (hệ thống đại từ, những từ nhân xưng,

những từ dùng để thưa gửi...) mang sắc thái quan hệ cá nhân rất rõ ràng. Trong

nhiều ngôn ngữ có hàng loạt các cặp từ phản ánh quan hệ tôi/ anh giữa người nói và

người nghe với những sắc thái khác nhau. Trong tiếng Việt, sắc thái nghĩa của

những từ tự xưng tôi - tớ - mình - tao - ông rất khác nhau. Cách gọi người đối thoại

trực tiếp với mình như: ông - anh - chị - ngài - bà - cậu - cô - mày... cũng phản ánh

rất rõ quan hệ thân - sơ, trọng - khinh. Chuẩn mực về quan hệ thân - sơ này cũng rất

khác nhau, tùy ngôn ngữ và tùy dân tộc. Cách gọi một người theo tên, theo họ, theo

tên riêng, tên tục, biệt hiệu... hay gọi đầy đủ cả họ và tên... cũng thể hiện mối quan

hệ thân - sơ; trọng khinh. Đề tài của cuộc thoại cũng cho biết quan hệ ngang. Những

chuyện cá nhân riêng tư, thầm kín... chỉ có thể xảy ra giữa những người có quan hệ

gắn bó, thân thiết. Các đặc ngữ, phương ngữ, biệt ngữ, tiếng lóng được dùng trong

một cộng đồng người đa tạp, nhất là cộng đồng song ngữ, cũng nói lên quan hệ gần

gũi về nghề nghiệp, địa phương hay dân tộc.

Ngoài ra, những dấu hiệu cử chỉ và dấu hiệu kèm lời, nổi bật là những dấu

hiệu về khoảng cách cũng góp phần thể hiện quan hệ thân hữu [26, tr. 122-124].

Giữa người tham dự, thoại trường và thoại đề (chủ đề giao tiếp, nội dung được đề

cập) có quan hệ gắn kết và là các nhân tố tạo thành tình huống giao tiếp. Các nhân tố này

ảnh hưởng đến việc lựa chọn mã của người tham gia giao tiếp. Theo tác giả Nguyễn Văn

Khang, “Ba nhân tố này ảnh hưởng tới việc chọn mã của người tham gia giao tiếp, trong

đó chiếm vị trí quan trọng là nhân tố thứ ba. Nhân thân của người tham gia giao tiếp như

địa vị kinh tế, xã hội, nghề nghiệp, giới tính, tuổi tác,… trong mối quan hệ với khách thể

giao tiếp như quan hệ cha – con, giám đốc – nhân viên, …” và hai khả năng có thể xảy ra

“(i) Nếu như giao tiếp xảy ra trong thoại trường thích hợp, chủ đề giao tiếp tương xứng

với nhân thân cũng như tương xứng với quan hệ vai của người tham gia giao tiếp thì bối

cảnh giao tiếp này được gọi là bối cảnh đồng dạng (phù hợp); (ii) Ngược lại, chỉ cần có

một trong các điểm trên không trùng hợp thì sẽ được gọi là bối cảnh không/ phi đồng

dạng (không phù hợp). Người có năng lực giao tiếp biết sử dụng ngôn ngữ phù hợp với

bối cảnh giao tiếp” [57, tr.348].

3/ Mục đích (End, E): là chỉ kết quả đạt được theo sự mong đợi định sẵn của

hoạt động giao tiếp và ý định cá nhân của người tham dự. Mục đích xuất phát từ hai

phương diện: Kết quả (gồm kết quả dự đoán và kết quả không thể dự đoán); Đích

(gồm đích nói chung và đích mang tính cá nhân).

4/ Chuỗi hành vi (Acts sequence, A): Trình tự của các hành động ngôn ngữ

cũng như sự thay đổi trình tự và ngắt lời nhằm phục vụ cho chiến lược giao tiếp. Đó

chính là diễn biến của một cuộc giao tiếp: hành động ngôn ngữ được thực hiện như

thế nào? Ví dụ, trước khi đưa ra hành động cầu khiến, người giao tiếp có sử dụng

hành động chào, rào đón không hay là cứ “vào thẳng yêu cầu”; làm thế nào để

người giao tiếp có thể “ quản lí” việc luân phiên hay thay phiên giữa các hành động

ngôn ngữ trong suốt cuộc giao tiếp; ...

5/ Phương thức (Key, K) là “yếu tố chỉ ngữ điệu (tone), cách (manner), tinh

thần chứa đựng trong thông tin đó như: vô tư, thoải mái “light-hearted”, nghiêm

túc (serious), rõ ràng, tỉ mỉ (precise), mô phạm (pedantic), chế giễu (mocking),

châm chọc, mỉa mai (sarcastic), vênh vang (pompous)…” [57, tr.355]. Để diễn đạt

có thể dùng ngôn ngữ hoặc những hành động phi ngôn ngữ để biểu thị. Vì vậy, cùng

một nội dung giao tiếp, nhưng sử dụng các phong cách truyền đạt khác nhau thì

hàm ý truyền đạt có thể khác nhau.

6/ Phương tiện (Instrucmentalities, I): là yếu tố chỉ kênh giao tiếp như: nói,

viết, đọc… hoặc hình thức giao tiếp như: việc vận dụng ngôn ngữ, phương ngữ,

phong cách, thói quen …

7/ Chuẩn tương tác và chuẩn giải thích (Norm of interation and

interpretion, N). Chuẩn tương tác thuộc về người nói (Sp1), chuẩn giải thích thuộc

về người nghe (Sp2). Cụ thể, “người nói phải lựa chọn ngôn ngữ giao tiếp phù

hợp với đối tượng giao tiếp, còn người nghe phải cố gắng lí giải phát ngôn trong

cùng một khung chung” [57, tr.355].

8/ Loại thể (Gernes, G): là yếu tố chỉ loại hình của ngôn ngữ như: độc thoại, hội

thoại, thơ, tục ngữ, ca dao, thành ngữ… Mỗi loại thể sẽ thích hợp với từng trường hợp

giao tiếp nhất định. Nói khác đi, loại thể là biến thể sử dụng của các diễn ngôn.

Trên đây là tám nhân tố được D. Hymes đề cập đến khi nghiên cứu về sự

kiện giao tiếp. Vì vậy trong một cuộc giao tiếp, việc xác định: các nhân tố xuất hiện,

nhân tố nào là chính, nhân tố nào là phụ là vô cùng quan trọng. Cùng với việc xác

định vai trò của các nhân tố, người tham gia giao tiếp cần xác định vai giao tiếp trên

cơ sở các mối quan hệ giao tiếp để lựa chọn ngôn ngữ phù hợp đảm bảo cho cuộc

giao tiếp đạt hiệu quả.

1.2.1.3. Sự phân tầng trong giao tiếp

Ngôn ngữ học xã hội sử dụng ý niệm về phân tầng xã hội để điều tra việc sử

dụng ngôn ngữ. Ngôn ngữ được coi là một phản chiếu của xã hội, một phương tiện

đo lường về bản sắc và cách thức văn hóa của cộng đồng giao tiếp cũng như từng cá

nhân. Do đó, việc sử dụng ngôn ngữ trong giao tiếp phụ thuộc vào phân tầng xã hội.

Nói cách khác, khi xã hội phân chia con người thành các tầng khác nhau, cách sử

dụng ngôn ngữ cũng khác nhau giữa các nhóm người thuộc các tầng xã hội đó [58].

Ngôn ngữ học xã hội, ban đầu phát triển từ phương Tây, cho rằng các tầng lớp

xã hội khác nhau sẽ có cách giao tiếp tương ứng với địa vị của họ trong xã hội. Vì

vậy, những người thuộc các tầng lớp khác nhau sẽ sử dụng ngôn ngữ một cách khác

nhau, chẳng hạn: người chủ ngân hàng sẽ giao tiếp khác biệt so với thợ hàn ống

nước; một giáo sư khi trình bày trên bục giảng sẽ sử dụng ngôn ngữ chuẩn mực.

Điều này giải thích tại sao một số nhà ngôn ngữ học phương Tây tin rằng ngôn ngữ

của người lao động có địa vị thấp sẽ có hạn chế về vốn từ, phát âm không chuẩn và

cấu trúc câu đơn giản (vì họ thường thực hiện theo hướng dẫn từ người cấp trên);

trong khi đó, ngôn ngữ của người lao động ở tầng cao hơn có vốn từ phong phú,

phát âm chuẩn và cấu trúc câu đa dạng, có xu hướng logic (vì họ làm việc trong môi

trường sáng tạo, linh hoạt).

Điều này dẫn đến khái niệm "phương ngữ xã hội" song song với "phương ngữ

địa lý". Theo lý thuyết ngôn ngữ học cấu trúc của F.de Saussure, số lượng phương

ngữ địa lý tương đương với số lượng khu vực địa lí; tương tự, ngôn ngữ học xã hội

cho rằng số lượng phương ngữ xã hội tương đương với số lượng nhóm xã hội. Theo

cách phân chia này, giao tiếp của con người bị ảnh hưởng bởi các yếu tố xã hội như

tuổi, giới tính, cũng như từ các đặc điểm đạt được thông qua nỗ lực cá nhân như

trình độ học vấn, địa vị xã hội, thu nhập, giáo dục, và nhiều yếu tố khác.

Tóm lại, việc phân loại xã hội dựa trên tuổi tác, giới tính, quyền lực, nghề

nghiệp, trình độ học vấn, thu nhập, khu vực địa lí, tôn giáo,... ảnh hưởng đến giao

tiếp ngôn ngữ của con người.

Những yếu tố xã hội ảnh hưởng đến giao tiếp ngôn ngữ có sự đa dạng và phong

phú. Đó là hàng loạt những yếu tố như: tuổi tác, giới tính, cũng như những yếu tố khác

như thu nhập/kinh tế, trình độ giáo dục, vị thế xã hội, tôn giáo, và nhiều yếu tố khác.

Mỗi yếu tố này, hoặc sự kết hợp của chúng, đều được xem xét trên trục thời gian và

không gian để đánh giá sự thay đổi theo thời gian và sự đa dạng tại từng địa điểm cụ

thể. Chẳng hạn, khi xem xét yếu tố giới tính, trên trục thời gian, quan niệm về giới

trong xã hội có tác động đến cách giao tiếp. Trên trục không gian, có sự khác biệt về

cách tiếp nhận lời khen giữa các vùng miền và các nhóm xã hội khác nhau. Ví dụ, ở

Việt Nam, cách phụ nữ tiếp nhận lời khen đã có sự thay đổi đáng kể. Trước đây, khi

nhận được lời khen, phụ nữ thường "từ chối" (ví dụ: "đâu có, không được như vậy")

nhưng hiện nay, do sự tiến bộ về bình đẳng giới và ảnh hưởng của văn hóa phương

Tây, phụ nữ bắt đầu sử dụng chiến lược "tiếp nhận và khẳng định" lời khen bằng cách

giải thích hoặc dùng hình thức "cám ơn" thay vì từ chối.

Theo tác giả Nguyễn Văn Khang [58], các nhân tố xã hội ảnh hưởng đến giao

tiếp của người Việt, xét theo phân tầng xã hội gồm:

Thứ nhất, giao tiếp của người Việt được giới hạn là việc sử dụng tiếng Việt để giao

tiếp. Một cách bao quát hơn, nói đến giao tiếp của người Việt là nói đến cách ứng xử của

người Việt gắn với văn hóa Việt Nam được thể hiện trong ngôn ngữ là tiếng Việt.

Thứ hai, tiếng Việt bên cạnh khả năng diễn đạt thể hiện được sự phân tầng xã

hội trong giao tiếp như các ngôn ngữ khác lại có những đặc điểm riêng chỉ có ở

tiếng Việt, đó là sự bộc lộc một cách hiển ngôn sự phân tầng bằng “các dấu hiệu có

sẵn” của tiếng Việt. Với sự xuất hiện của các dấu hiệu có sẵn này, chỉ cần xuất hiện

trong phát ngôn là người nghe (bao gồm cả người tham gia giao tiếp và người

không tham gia giao tiếp) cũng có thể nhận ra được sự phân tầng xã hội trong đó.

Nổi bật là các từ ngữ xưng hô trong tiếng Việt (bao gồm cả tự xưng và cách gọi),

thể hiện sự cá nhân hóa, thái độ, cảm xúc của người tham gia giao tiếp. Do đó, trong

hầu hết các trường hợp, việc nghe cách xưng hô đã cho biết sự phân tầng xã hội

trong giao tiếp: Người Việt cần biết tuổi tác để xưng hô (phân tầng theo tuổi tác);

xưng hô theo giới tính (phân tầng theo giới); thay đổi cách xưng hô theo chức vụ

(phân tầng theo quyền lực); xưng hô theo nghề nghiệp (phân tầng theo nghề

nghiệp); xưng hô theo vùng miền và nhóm xã hội (phân tầng theo vùng miền, nhóm

xã hội); xưng hô theo tôn giáo (phân tầng theo tôn giáo); và nhiều yếu tố khác. Vì

vậy, trong giao tiếp, người Việt cần dựa vào thông tin về người mình đang nói

chuyện để sử dụng cách xưng hô phù hợp. Một số từ cảm trong tiếng Việt như: dạ,

vâng, ừ, à, ờ, nhỉ, nhé, nha, nghen... không chỉ thể hiện cảm xúc mà còn đóng vai

trò trong việc nhận biết sự phân tầng xã hội. Hay, các từ dạ, vâng, ạ, thưa, bẩm

thường được sử dụng để thể hiện sự phân tầng quyền lực theo chiều từ dưới lên

(phân tầng theo tuổi, quyền lực, cũng như theo giới tính); ừ, à, ờ thường được dùng

trong sự phân tầng ngang hoặc từ trên xuống (phân tầng theo tuổi, quyền lực); còn

nhỉ, nhé thường xuất hiện trong môi trường giao tiếp thân mật.

Thứ ba, khi nói đến việc phân tầng xã hội ở Việt Nam, chúng ta đang ám chỉ

đến sự phân chia xã hội dựa trên từng giai đoạn cụ thể trong lịch sử. Chẳng hạn, vào

thời kỳ phong kiến, sự phân tầng xã hội được thể hiện qua sự chia rõ rệt giữa các

giai cấp: giai cấp thống trị và giai cấp bị áp đặt. Khi Đảng lãnh đạo và giải phóng

đất nước khỏi chế độ phong kiến, tạo điều kiện cho sự bình đẳng và công bằng

trong xã hội, thì sự phân tầng xã hội đã trải qua những thay đổi theo hướng bình

đẳng và đa dạng hơn. Cụ thể, phân tầng xã hội ở Việt Nam bao gồm các tầng lớp

như: công nhân, nông dân, binh lính cùng với các phân khúc khác nhau như trí

thức, những người làm kinh doanh, các tập đoàn như thanh niên, nhi đồng, phụ nữ,

cựu chiến binh và nhiều nhóm khác. Sự tiến bộ và phát triển của xã hội theo hướng

đổi mới đã làm cho sự phân tầng xã hội ở Việt Nam cũng thay đổi, điều chỉnh theo

hướng hòa nhập với thế giới. Các thay đổi này bao gồm sự coi trọng tầng lớp trí

thức, sự xuất hiện của khoảng cách giàu nghèo, sự minh bạch hơn về vai trò quyền

lực, và sự tôn trọng đối với các tín ngưỡng khác nhau. Tất cả những thay đổi này đã

khiến cho sự phân tầng xã hội ở Việt Nam trở nên đa dạng hơn. Và cách sử dụng

tiếng Việt trong giao tiếp cũng theo đó mà trở nên đa dạng, linh hoạt và sáng tạo

hơn, phản ánh sự đa dạng và tiến bộ của xã hội.

Dựa trên khái niệm của phân tầng xã hội trong ngôn ngữ của tác giả Nguyễn

Văn Khang [58], chúng tôi phân chia phân tầng ngôn ngữ của trẻ em trong tương

1.2.2. Lý thuyết về xưng hô và hành động ngôn ngữ

tác giao tiếp trong phạm vi gia đình và xã hội.

1.2.2.1. Lý thuyết về xưng hô

a. Khái niệm xưng hô

Trong bất kì một cuộc giao tiếp nào cũng không thể thiếu xưng hô và các từ

ngữ xưng hô. Xưng hô là thuật ngữ dùng để chỉ việc tự gọi tên mình (xưng) và gọi

tên người khác (hô).

Tác giả Hoàng Phê trong công trình “Từ điển tiếng Việt”, xưng hô là “tự xưng

mình và gọi người khác là gì đó khi nói với nhau” [74]. Theo định nghĩa trên, xưng

hô gồm hai vai giao tiếp: tự xưng vai giao tiếp của mình (xưng) và gọi vai người

giao tiếp với mình (hô).

Theo Đỗ Thị Kim Liên, “Từ xưng hô là những từ dùng để xưng hô giữa các

nhân vật khi giao tiếp. Xưng hô cũng được xem như một phạm trù, đó là phạm trù

ngôi. Khi nói đến xưng hô, người ta thường đề cập đến nhóm đại từ xưng hô đích

thực và danh từ thân tộc chuyển hóa thành xưng hô” [61, tr. 174].

Theo các định nghĩa trên, xưng hô gồm hai vai giao tiếp: tự xưng vai giao tiếp

của mình (xưng) và gọi vai người giao tiếp với mình (hô). Như vậy, trong giao tiếp

sẽ có hai kiểu quan hệ: a) Quan hệ tương ứng giữa xưng và hô: nếu tôi xưng là X

thì tôi sẽ gọi người giao tiếp tương ứng với mình là Y. Đây là kiểu quan hệ tương

ứng, ví dụ: anh-em, chị-em, bố-con, chú-cháu; b) Quan hệ không tương ứng giữa

xưng và hô: Tôi xưng là X nhưng tôi lại không gọi người giao tiếp với mình là Y

mà là Z, ví dụ: chú-em, tôi-ông. Tác giả Nguyễn Văn Chiến đã gọi (a) là xưng hô

tương ứng chính xác và (b) là xưng hô tương ứng không chính xác [21].

Thực tế của các bối cảnh giao tiếp cho thấy, vấn đề xưng hô rất phức tạp và đa

dạng. Chẳng hạn, một người bảo vệ của một đơn vị tuy lớn tuổi hơn nhiều so với

người lãnh đạo của đơn vị đó, nhưng lại xưng em và gọi người kia bằng “anh”,

“bác”, “thủ trưởng”,... Ở đây, nhân tố quyền lực đã chi phối xưng hô; một người

phụ nữ hơn chồng (hoặc người tình) hàng chục tuổi vẫn tự xưng là em (hoặc có khi

xưng tên) và gọi người đàn ông kia là anh; ngược lại, có khi người đàn ông hơn vợ

(hoặc người tình) hàng mấy chục tuổi, nhưng họ vẫn xưng với nhau bằng anh - em

(mà không phải là chú/ bác - cháu). Trong trường hợp này, truyền thống văn hóa

gia đình của người Việt là nhân tố chi phối xưng hô.

b. Các kiểu xưng hô

Một trong những nhân tố góp phần làm nên tính đa dạng về cách xưng hô

trong giao tiếp của người Việt là sự phong phú về từ ngữ xưng hô của tiếng Việt.

Theo Nguyễn Văn Khang [57, tr.326], trong tiếng Việt có 13 kiểu xưng hô như sau:

A. Xưng hô bằng họ và tên, gồm:

(1) xưng hô bằng tên; (2) xưng hô bằng họ; (3) xưng hô bằng tên đệm + tên;

(4) xưng hô bằng họ+tên; (5) xưng hô bằng họ+tên đệm+tên.

B. Xưng hô bằng tất cả những từ có thể dùng để xưng hô, gồm:

(6) các đại từ nhân xưng; (7) các từ thân tộc dùng làm từ xưng hô; (8) Các từ

khác được dùng làm từ xưng hô.

C. Xưng hô bằng chức danh, gồm:

(9) Gọi bằng một trong các chức danh; (10) gọi bằng nhiều hoặc tất cả các

chức danh.

D. Xưng hô bằng tên của người thân thuộc, gồm:

(11) gọi tên của người thân thuộc như tên của chồng, vợ, con (cách gọi thay vai).

E. Xưng hô bằng sự kết hợp (1), (2), (3), (4), gồm:

(12) gọi bằng các kết hợp khác nhau (ví dụ: chức danh+tên; chức danh+họ tên;

từ xưng hô+ tên/họ tên).

F. Xưng hô bằng sự khuyết vắng từ xưng hô, gồm:

(13) không xuất hiện từ xưng hô trong giao tiếp (khuyết vắng từ xưng hô).

Đáng chú ý, tác giả Nguyễn Văn Khang cho rằng: “ngay cả khi zero xưng hô

(tức là không xưng hô) thì cũng được coi là một kiểu xưng hô và có chức năng ngữ

nghĩa (truyền tải thông tin) trong giao tiếp” [57, tr.326].

Cùng quan tâm đến vấn đề xưng hô, tác giả Lê Thanh Kim trong công trình

“Từ xưng hô và cách xưng hô trong các phương ngữ tiếng Việt” (2002) [55] dựa

trên cơ sở các khuôn mẫu xưng hô để đối chiếu với cách xưng hô trong tiếng Việt

và đưa ra mức độ sử dụng các khuôn mẫu xưng hô như sau:

- Cách xưng hô phổ biến trong giao tiếp tiếng Việt là các khuôn mẫu (1), (3),

(6), (7), (8), (11).

- Cách xưng hô (9), (10) thường dùng trong giao tiếp hành chính; (10) được

dùng trong giao tiếp hành chính đặc biệt mang tính trọng thể.

- Cách xưng hô (13) thường dùng trong giao tiếp thân mật hoặc được sử

dụng như một chiến lược giao tiếp.

- Cách xưng hô (4), (5) thường dùng trong một số trường hợp giao tiếp như ở

tòa án, điểm danh…

- Cách xưng hô (2) hầu như ít dùng, nếu dùng thì hoặc mang sắc thái đùa vui

hoặc mang sắc thái trọng thị, thân mật [55, tr.44].

Trong phạm vi luận án, chúng tôi vận dùng lí thuyết này vào khảo sát cụ thể

về xưng hô của trẻ em trong giao tiếp (qua ngữ liệu “Tuyển tập truyện ngắn hay

Việt Nam dành cho thiếu nhi”).

1.2.2.2. Lý thuyết về hành động ngôn ngữ

a) Khái niệm “hành động ngôn ngữ”

Lý thuyết về hành động ngôn ngữ được (speech act) được J.L. Austin đề cập

đến trong công trình “How do to thing with word” (Hành động (HĐ) như thế nào

bằng lời nói) và được coi là xương sống của ngữ dụng học. Mặc dù, tác giả không

đưa ra một định nghĩa cụ thể về HĐNN nhưng có khẳng định: “Khi chúng ta nói năng

là chúng ta HĐ, chúng ta thực hiện một hành động đặc biệt mà phương tiện là ngôn

ngữ” [18, tr.87]. Theo nhận định trên, HĐNN là HĐ mà người ta thực hiện ngay khi

nói năng, trong lúc nói năng. Ngoài ra, ông cũng chỉ ra: “có ba loại HĐNN lớn là:

hành động tạo lời (acte locutoire), hành động mượn lời (acte perlocutoire) và hành

động ở lời (acte illocutoire) [18, tr.87].

Theo Austin, J. L., một lời nói bao giờ cũng được thực hiện thông qua ba

HĐNN liên quan đến nhau gồm:

Hành động tạo lời (acte locutoire – HĐ tạo ngôn) là “những hành động sử

dụng các yếu tố của ngôn ngữ như ngữ âm, từ, các kiểu kết hợp từ thành câu… để tạo

ra một phát ngôn về hình thức và nội dung” [18, tr.88].

Hành động mượn lời (acte perlocutoire” là “những hành vi “mượn” phương

tiện ngôn ngữ, nói cho đúng hơn là mượn các phát ngôn để gây ra một hiệu quả ngoài

ngôn ngữ nào đó ở người nghe, người nhận ở chính người nói” [18, tr.88].

Hành động ở lời (acte illocutoire) là “những hành vi ở lời được người nói thực

hiện ngay khi nói năng. Hiệu quả của chúng là những hiệu quả thuộc ngôn ngữ” [18,

tr.89]. Ví dụ: khi chúng ta thực hiện hành động hỏi, yêu cầu, mời, hứa,… với ai đó thì

người đó có trách nhiệm phải trả lời dù câu trả lời là không biết [17, tr.89]. Khác với 2

hành động tạo lời và mượn lời, theo O. Ducrot, hành động ở lời có thể thay đổi tư cách

pháp nhân của người đối thoại. Các hành động này đặt người nói và người nghe vào

những nghĩa vụ và quyền lợi mới so với tình trạng của họ trước khi thực hiện hành

động ở lời đó.

Kế thừa và phát huy các kết quả của các nhà nghiên cứu đi trước, lý thuyết về

HĐNN được nghiên cứu ở nhiều phương diện như: các HĐNN; hiệu lực ở lời; phát

ngôn ngữ vi, biểu thức ngữ vi, động từ ngữ vi; HĐ ở lời trực tiếp và gián tiếp… gắn

với tên tuổi của các nhà nghiên cứu như: Austin, Searle, D. Wunderlich, …

Trong quá trình chuyển ngữ, thuật ngữ “Speech Acts” chuyển sang tiếng Việt có

nhiều cách gọi khác nhau: HĐNN hay hành vi ngôn ngữ hay hành động ngôn từ. Theo

Nguyễn Như Ý trong “Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học” (1998), hành vi

ngôn ngữ là “Một đoạn lời có mục đích nhất định được thực hiện trong những điều

kiện nhất định, được tách biệt bằng các phương tiện tiết tấu, ngữ điệu, và hoàn chỉnh,

thống nhất về mặt cấu âm – âm học và người nói và người nghe đều có liên hệ với một

ý nghĩa như nhau trong hoàn cảnh giao tiếp đó” [102, tr.107].

Theo tác giả Đỗ Hữu Châu, Speech Acts được gọi là là HĐNN và “Khi

chúng ta nói năng là khi chúng ta hành động, chúng ta thực hiện một hành động

đặc biệt mà phương tiện là ngôn ngữ. Một hành động ngôn ngữ được thực hiện khi

một người nói (hoặc viết) Sp1 nói ra một phát ngôn U cho người nghe (hoặc người)

Sp2 trong ngữ cảnh C” [18, tr. 88]. Trong phạm vi luận án, chúng tôi đồng thuận và

sử dụng cách gọi “hành động ngôn ngữ” của tác giả Đỗ Hữu Châu.

b. Phân loại các hành động ngôn ngữ

Trong lịch sử nghiên cứu HĐNN có rất nhiều nhà ngôn ngữ dành sự quan tâm

tìm hiểu. Xuất phát từ các quan niệm và điểm nhìn, các tác giả đưa ra các tiêu chí và

phân loại các HĐNN khác nhau. Trên cơ sở tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy có thể khu

biệt các nghiên cứu thành hai hướng phân loại HĐNN gồm: hướng phân loại động từ

nói năng (đại diện là J. L. Austin) và hướng phân loại theo HĐNN (đại diện là J. R.

Searle).

* Hướng phân loại động từ nói năng

Đại diện tiêu biểu cho hướng phân loại này là J. L. Austin (1962). Trong công

trình “How to do thinks with words”, tác giả cho rằng giữa HĐNN và động từ nói năng

có sự tương ứng 1 - 1 trong tiếng Anh và phân loại HĐNN thành 5 lớp lớn như sau:

- Lớp phán xử (verdictive, verditifs), gồm những HĐ đưa ra những lời phán xét

về một sự kiện hoặc một giá trị dựa trên những chứng cớ hiển nhiên hoặc dựa vào

những lí lẽ vững chắc như: xử trắng án, tính toán, miêu tả, đánh giá, phân loại, …

- Lớp hành xử (exercitive, exercitifs), gồm những HĐ đưa ra những quyết định

thuận lợi hay chống lại một chuỗi HĐ nào đó như: ra lệnh, chỉ huy, giới thiệu,

khuyến cáo, bổ nhiệm, đặt tên, cảnh cáo, tuyên ngôn,…

- Lớp cam kết (commissive - commissifs), gồm những HĐ ràng buộc người

nói vào một chuỗi HĐ nhất định như: hứa hẹn, giao ước, bày tỏ lòng mong muốn,

thề nguyền, …

- Lớp trình bày (expresitive - expositifs), gồm những HĐ được dùng để trình

bày các quan niệm, dẫn dắt lập luận, giải thích cách dùng các từ như: khẳng định,

phủ định, trả lời, phản bác, …

- Lớp ứng xử (behabitive - comportementaux), gồm những HĐ phản ứng với

cách xử sự của người khác, đối với các sự kiện có liên quan, chúng cũng có cách

biểu hiện thái độ đối với HĐ hay số phận của người khác như: xin lỗi, cảm ơn, khen

ngợi, chào mừng, ban phước, … [18, tr. 121].

Hướng phân loại này có ý nghĩa nhất định đối với việc nhận diện các HĐNN.

Tuy nhiên, cách phân loại này cũng có phần không thỏa đáng bởi không đưa ra tiêu chí

phân loại cụ thể nên kết quả phân loại mang màu sắc cảm tính và việc chồng chéo, bỏ

sót các nhóm HĐ diễn ra phổ biến - nhất là những nhóm HĐNN trung gian.

* Hướng phân loại theo hành động ngôn ngữ

Đại diện tiêu biểu cho hướng phân loại này là J. R. Searle. Kế thừa và phát

triển lý thuyết HĐNN của Austin, J. R. Searle đưa ra quan điểm phân loại HĐNN căn cứ

vào chính điểm tương đồng và khác biệt giữa các HĐ chứ không thông qua động từ biểu

thị chúng. Để thực hiện phân loại, ông đưa ra 12 tiêu chí phân loại dùng để phân loại

HĐNN gồm: 1) Đích ở lời, 2) Hướng khớp ghép giữa lời với hiện thực, 3) Trạng thái

tâm lí được thể hiện, 4) Sức mạnh mà đích được trình bày, 5) Tính quan yếu của mối

quan hệ liên cá nhân, 6) Định hướng hành động, 7) Cặp kế cận, 8) Nội dung mệnh đề, 9)

Hứa hẹn, 10) Thể chế xã hội, 11) Động từ ngôn hành, 12) Phong cách thực hiện hành

động ở lời.

Trong 12 tiêu chí trên, Searle chọn ra 4 tiêu chí mà ông cho là quan trọng

nhất (đích ở lời, hướng khớp ghép, trạng thái tâm lý và nội dung mệnh đề) để làm

căn cứ cho việc phân loại các HĐNN ra làm 5 lớp lớn như sau:

- Lớp tái hiện (representatives – trước đó J. R. Searle gọi là Xác tín -

assertive). Lớp HĐ này có đặc trưng:

+ Đích ở lời: miêu tả, xác tín… lại một sự tình đang được nói đến.

+ Hướng khớp ghép: lời – hiện thực. Hay là, hiện thực có trước – lời có sau

nên lời phải phù hợp với hiện thực. Nếu lời không đúng/ phù hợp với hiện thực thì

HĐ miêu tả hay xác tín là sai.

+ Trạng thái tâm lí: người sử dụng HĐ xác tín khi nói thì phải tin điều mình

nói là đúng và phù hợp với hiện thực.

+ Nội dung mệnh đề: một mệnh đề.

- Lớp điều khiển (directive, directifs)

+ Đích ở lời: đặt người nghe vào trách nhiệm thực hiện một HĐ tương lai.

[1] Quốc Toản cúi lạy:

- Tiểu tướng xin lĩnh mệnh.

[Trần Quốc Toản kịch chiến với Ô Mã Nhi, NL 3, tr. 84-85]

Hành động “xin” có đích đặt người nghe vào trạng thái yên tâm và tin tưởng

vào việc HĐ trong tương lai của chủ thể phát ngôn (thực hiện nhiệm vụ được giao

một cách tự nguyện và hết lòng).

+ Hướng khớp ghép: hiện thực ghép với lời, tức là lời có trước, hiện thực có

sau. Trong ví dụ, HĐ “lĩnh mệnh” (thực hiện nhiệm vụ được giao) thực hiện đúng

với lời “xin” của Sp1.

+ Trạng thái tâm lí: là mong muốn người nghe thực hiện HĐ. Ở ví dụ trên,

người thực hiện HĐ “xin" với sự khẳng định thực hiện nhiệm vụ và người nghe yên

tâm, tin tưởng vào người nói.

+ Nội dung mệnh đề: là HĐ tương lai của người nghe/ người nhận. Ở ví dụ 1,

nội dung mệnh đề là HĐ “nhận lệnh” trong tương lai của người nghe/ người nhận.

- Lớp cam kết (commissive, commissifs)

+ Đích ở lời: là trách nhiện thực hiện HĐ mà Sp1 bị ràng buộc.

[2] Thằng Lười đáp liền tức thì:

- Dạ, qua một ngày một đêm làm mèo, con đã hiểu thế nào là một con người,

con xin hứa.

[Con mèo và chú bé lười, NL 3, tr. 186-188]

Đích ở lời của HĐ “hứa” ở ví dụ trên là trách nhiệm từ nay phải chăm chỉ,

ngoan ngoãn, không lười biếng nữa của chú bé với ông Bụt. Chú bé lười phải thực

hiện HĐ này bởi vì sự ràng buộc của lời “hứa” đã được phát ngôn ra.

+ Hướng khớp ghép: hiện thực ghép với lời. Theo đó, ở ví dụ vừa nêu, chú

bé lười hứa (không lười biếng nữa) là cái có trước; hiện thực là chú bé thay đổi

ngay ngoan ngoãn, chăm chỉ hơn là cái xảy ra sau khi “hứa”.

+ Trạng thái tâm lí: là ý định của người nói. Trạng thái tâm lí của chú bé

trong ví dụ dẫn ra là ý định chăm chỉ, ngoan ngoãn, không lười biếng như trước.

+ Nội dung mệnh đề: là HĐ tương lai của người nói. Ở ví dụ 2, nội dung

mệnh đề là HĐ chăm ngoan hơn của chú bé.

- Lớp biểu cảm (expressive, expressifs)

+ Đích ở lời: là bày tỏ trạng thái tâm lí phù hợp với HĐ ở lời (vui thích/ khó

chịu, mong muốn/ rẫy bỏ…)

[3] Thằng Lười đáp:

- Dạ... Con muốn trở lại làm người như trước.

[Con mèo và chú bé lười, NL 3, tr. 186-188]

+ Hướng khớp ghép: không có hướng khớp ghép.

+ Trạng thái tâm lí: thay đổi tùy theo từng loại hành vi.

+ Nội dung mệnh đề: là một HĐ hay một tính chất nào đó của người nói và

người nghe.

- Lớp tuyên bố (declarations, déclaratifs).

+ Đích ở lời: là nhằm làm cho xác lập tác dụng nội dung của hành vi.

+ Hướng khớp ghép: vừa là lời – hiện thực; vừa là hiện thực – lời.

+ Nội dung mệnh đề: một mệnh đề.

Tóm lại, chúng tôi nhận thấy 12 tiêu chí Sarle đưa ra là xác đáng và trong

những trường hợp cụ thể có thể sử dụng những tiêu chí chưa dùng để tiếp tục phân

chia HĐNN ra làm các nhóm nhỏ hơn. Cách phân loại của J. Searle bộc lộ ưu điểm

là: căn cứ vào những tiêu chí phân loại cụ thể để phân loại các HĐNN, khác với sự

phân loại dựa vào trực giác của Austin. Trong phạm vi luận án, chúng tôi sử dụng

cách phân loại HĐNN của J. R. Searle để tiến hành nghiên cứu.

c. Phát ngôn ngữ vi, biểu thức ngữ vi và động từ ngữ vi

* Phát ngôn ngữ vi

Theo tác giả Đỗ Hữu Châu: “phát ngôn ngữ vi là phát ngôn – sản phẩm của một

hành vi ở lời nào đó khi hành vi này thực hiện một cách trực tiếp, chân thực” [17, tr. 91].

[4] Em xin phép cô cho em nghỉ học vì em bị ốm!

Trong phát ngôn này, người nói (em – học sinh) khi phát âm xong phát ngôn

cũng là đã thực hiện xong nội dung phát ngôn là – xin phép với người nghe/ người

nhận (cô giáo). Hay, người nói phát âm xong phát ngôn là đồng thời thực hiện xong

HĐ “xin phép”.

Phát ngôn ngữ vi có một kết cấu lõi cho HĐ ở lời tạo ra - gọi là biểu thức ngữ

vi. Phát ngôn ngữ vi tối thiểu chỉ có biểu thức ngữ vi hay phát ngôn ngữ vi có thể

trùng với biểu thức ngữ vi, cũng có thể lớn hơn biểu thức ngữ vi (biểu thức ngữ vi +

các thành phần mở rộng).

* Biểu thức ngữ vi

Biểu thức ngữ vi là “những thể thức nói năng đặc trưng cho một hành động ở

lời” [17, tr. 92]. Theo quan niệm này thì trừ những trường hợp hành động được sử

dụng gián tiếp thì có bao nhiêu HĐ ở lời thì có từng đấy biểu thức ngữ vi. Biểu thức

ngữ vi được xem là dấu hiệu ngữ pháp – ngữ nghĩa của các HĐ ở lời. Vì thế, dựa

vào các biểu thức ngữ vi để nhận biết các HĐ ở lời. Mỗi biểu thức ngữ vi được đánh

dấu bằng các dấu hiệu chỉ dẫn và nhờ những dấu hiệu này để phân biệt các biểu

thức ngữ vi. Searle gọi các dấu hiệu này là các phương tiện chỉ dẫn hiệu lực ở lời

(illocutinary force indicating devices - IFIDs). Đóng vai trò IFIDs là: các kiểu kết

cấu, những từ ngữ chuyên dùng trong các biểu thức ngữ vi, ngữ điệu, quan hệ giữa

các thành tố trong cấu trúc vị từ - tham thể được gọi chung là dấu hiệu ngữ vi.

Trong đó, động từ ngữ vi là một dấu hiệu đặc biệt, đánh dấu cho một số biểu thức

ngữ vi tường minh [17, tr. 92-93]. Căn cứ vào sự xuất hiện hay không xuất hiện của

động từ ngữ vi, Austin chia biểu thức ngữ vi thành hai loại: biểu thức ngữ vi nguyên

cấp và biểu thức ngữ vi tường minh.

[5] - Con hứa sẽ không phụ lòng ba mẹ!

[Đêm thơm, NL 1, tr. 13]

Trong ví dụ 5, người nói thực hiện phát ngôn ngữ vi hứa và đồng thời cũng

là biểu thức ngữ vi. Phát ngôn không có thành phần mở rộng.

[6] - Thưa thầy, tôi đến xin thầy cho em Sinh nghỉ học!

[Thôi học, NL 1, tr. 147]

Trong phát ngôn trên, “tôi đến xin thầy cho em Sinh nghỉ học” là biểu thức

ngữ vi và được xác định là phần lõi thể hiện HĐ “xin” của phát ngôn ngữ vi “xin”.

“Thưa thầy” được xác định là thành phần mở rộng thể hiện hành vi hô gọi. Như vậy,

trong phát ngôn trên, biểu thức ngữ vi là một bộ phận của phát ngôn ngữ vi.

* Động từ ngữ vi

Trong số các động từ của ngôn ngữ, có một lớp động từ được dùng để gọi tên

các HĐNN được gọi là động từ nói năng, chẳng hạn: xin, nhờ, ra lệnh, hứa, hỏi,

khuyên, .... Những động từ này được dùng để gọi tên các HĐ ở lời tương ứng như:

xin, nhờ, ra lệnh, hứa, hỏi, khuyên, … Các động từ nói năng này có thể dùng với

chức năng ngữ vi nhưng cũng có thể dùng không đúng với chức năng ngữ vi. Theo

đó, những động từ nói năng được dùng đúng với chức năng ngữ vi được gọi là động

từ ngữ vi. Động từ nói năng chỉ được dùng làm động từ ngữ vi khi: Trong phát ngôn

động từ được dùng ở ngôi thứ nhất; Bổ ngữ của động từ ngữ vi ở ngôi thứ hai; Phải

được dùng ở thì hiện tại; Thể chủ động; Thức thực hiện và không có các yếu tố đi

kèm. Những động từ nói năng không được dùng đúng với chức năng ngữ vi thì

không phải là động từ ngữ vi.

[7] Thằng Lười đáp liền tức thì:

- Dạ, qua một ngày một đêm làm mèo, con đã hiểu thế nào là một con người,

con xin hứa! [Con mèo và chú bé lười, NL 3, tr. 186-188]

Trong phát ngôn này, thằng Lười đã thực hiện HĐ “hứa” vào thời điểm phát

ngôn được thực hiện.

Ngoài ra, có những động từ nói năng không sử dụng với chức năng ngữ vi.

[8] - Tôi đã hứa mua cho anh quyển sách.

[Anh chàng hiệp sĩ gỗ, NL 2, tr.133-137]

Trong phát ngôn này, động từ nói năng “hứa” được dùng với chức năng nhắc

lại, không phải dùng để “hứa” như ví dụ trên.

Động từ ngữ vi (speech act verb – động từ nói năng) là “những động từ mà

khi phát âm chúng ra cùng với biểu thức ngữ vi (có khi không cần có biểu thức ngữ

vi đi kèm) là người nói thực hiện luôn cái HĐ ở lời do chúng biểu thị” [18, tr. 95].

Xét theo khả năng có thể hay không thể được dùng với chức năng ngữ vi của

các biểu thức ngữ vi, các động từ nói năng tiếng Việt có thể chia thành 3 loại: 1/

Động từ miêu tả HĐ ở lời (khoe, chế giễu, bảo ban…); 2/ Động từ ngữ vi chỉ dùng

trong chức năng ngữ vi (đa tạ, phỉ phui, cảm tạ…); 3/ Động từ vừa dùng trong chức

năng ngữ vi vừa dùng trong chức năng miêu tả (hỏi, hứa, mời, tuyên bố…).

d. Hành động ở lời trực tiếp và hành động ở lời gián tiếp

Hành động ngôn ngữ được chia thành hai loại theo mối quan hệ giữa mục

đích diễn đạt và hình thức biểu đạt. Cụ thể, chúng ta có thể phân biệt thành hai loại

HĐ ở lời là HĐ ở lời trực tiếp và HĐ ở lời gián tiếp.

* Hành động ở lời trực tiếp

HĐ ở lời trực tiếp là những HĐ được sử dụng đúng với điều kiện sử dụng,

đúng với đích ở lời của chúng. Nói như tác giả Nguyễn Thiện Giáp, “Hành động

ngôn từ trực tiếp là HĐ ngôn từ được thực hiện ở những phát ngôn có quan hệ trực

tiếp giữa một cấu trúc và một chức năng” [35, tr.54].

Theo cách hiểu này, HĐ hỏi trong ví dụ (17) dưới đây là HĐ ở lời trực tiếp.

[9] Bạn có đến thư viện không?

Trong ví dụ 9, HĐ hỏi được thể hiện bằng hình thức của một câu (phát ngôn)

hỏi. Giữa cấu trúc và chức năng có sự phù hợp: dùng kiểu câu hỏi để nhằm đích hỏi.

Tương tự, HĐ nhờ dưới đây cũng là HĐ ở lời trực tiếp:

[10] Em nhờ anh mang sách đến cho bạn em. (vì em bị ốm, không đến lớp được).

Sử dụng HĐ ở lời trực tiếp sẽ hạn chế được hiện tượng mơ hồ, không rõ

nghĩa về HĐ ở lời.

* Hành động ở lời gián tiếp

Khi sử dụng ngôn ngữ, nếu người nói muốn đạt đến một mục đích diễn đạt

thông qua HĐ ở lời khác thay vì trực tiếp diễn đạt, thì đó được coi là HĐ ở lời gián

tiếp. Nói cách khác, khi sử dụng ngôn ngữ, người nói có thể sử dụng lời nói để thực

hiện một HĐ khác, và hành động đó được coi là gián tiếp khi nó không được diễn

đạt trực tiếp.

Tác giả Nguyễn Đức Dân dùng thuật ngữ hành vi tại lời (thay cho hành vi ở

lời, hành động ở lời) và định nghĩa HĐ ở lời gián tiếp như sau: “Một hành vi tại lời

được thực hiện gián tiếp qua một hành vi tại lời khác sẽ được gọi là một hành vi tại

lời gián tiếp” [26, tr. 59].

[11] - Em đóng cho cô cửa sổ được không? (a)

- A: Bạn ăn cơm chưa? (b)

- B: Bây giờ là 13h rồi đấy! (c)

Phát ngôn Em đóng cho cô cửa sổ được không? (a) là HĐ ở lời nhờ. HĐ ở

lời nhờ được thực hiện gián tiếp qua HĐ ở lời trực tiếp hỏi. Tức là, Sp1 đã đưa ra

hành động hỏi để nhằm đích ở lời nhờ. HĐ nhờ ở đây là HĐ ở lời gián tiếp. Tương

tự, phát ngôn Bây giờ là 13h rồi đấy! (c) có đích ở lời là hỏi nhưng lại được người

nói dùng phát ngôn có hình thức thông báo để thể hiện. Đây cũng là HĐ ở lời gián

tiếp để trả lời cho phát ngôn Bạn ăn cơm chưa? (b).

Về lí thuyết, một hành động ở lời trực tiếp có thể nhằm đến đích của nhiều

HĐ ở lời gián tiếp. Chẳng hạn, bằng hành động ở lời trực tiếp hỏi, người nói có thể

nhằm đích để chào, yêu cầu/đề nghị, nhờ, bộc lộ thái độ hay để chất vấn, ...

[12]- Anh đi đâu đấy ạ? (Chào)

- Em cho cô gửi cho mẹ giấy mời họp phụ huynh được không? (Nhờ)

- Em đi một mình cũng vui à? (Bộc lộ thái độ không hài lòng)

Sử dụng HĐ ở lời gián tiếp dễ tạo ra sự mơ hồ về HĐNN. Muốn nhận biết

được HĐ ở lời gián tiếp là gì, người nghe phải qua thao tác suy ý từ HĐ ở lời trực

tiếp và ngữ cảnh.

Vận dụng lí thuyết về HĐ ở lời trực tiếp và HĐ ở lời gián tiếp, chúng tôi sẽ

tiến hành phân loại và miêu tả các HĐ điều khiển đã thống kê theo lối dùng trực

tiếp hay gián tiếp.

1.2.3. Một số vấn đề về ngôn ngữ trẻ em

1.2.3.1. Một số vấn đề lí luận về trẻ em

Dựa theo các văn bản pháp quy có tính chất quốc tế và quốc gia về Bảo vệ và

chăm sóc trẻ em như: Công ước quốc tế về quyền trẻ em các năm 1925, 1959,

1968, 1989, 1991 xác định: trẻ em có độ tuổi dưới 18; Căn cứ theo Pháp lệnh về

Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em ngày 14 tháng 11 năm 1979 của Uỷ ban

Thường vụ Quốc hội nước Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam ban hành, tại

Điều 1 quy định: “Trẻ em nói trong Pháp lệnh này gồm các em từ mới sinh đến 15

tuổi” [98]; theo Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 1991 và 2004, tại

Điều 1: “Trẻ em quy định trong Luật này là công dân Việt Nam dưới mười sáu tuổi”

[78], [79] và căn cứ theo đặc điểm tâm sinh lí của trẻ, chúng tôi xác định: trẻ em là

giai đoạn đầu tiên trong quá trình phát triển của cơ thể con người trong vòng đời.

Giai đoạn trẻ em không phải đồng nhất trong một khoảng thời gian mà có sự phân

kì theo sự phát triển của tâm sinh lí. Gắn với từng giai đoạn này, trẻ có những đặc

điểm về tâm lí và sinh lí riêng, cụ thể:

Giai đoạn từ 0 đến 2 tuổi được xác định là giai đoạn cảm giác vận động. Trẻ sẽ

bắt đầu từ những hoạt động đơn giản như cầm, nắm,... đến vận động – hình thành

thói quen – thao tác làm quen môi trường – thực hiện hành vi một cách có định

hướng – bắt đầu chuyển sang hành vi có chủ đích. Theo các nhà tâm lí học, giai

đoạn này tuy ngắn nhưng lại có vai trò quan trọng trong việc hình thành dần thói

quen của trẻ.

Giai đoạn từ 2 đến 7 tuổi: Ở giai đoạn này, sinh lí của trẻ có sự phát triển

nhanh và tư duy của trẻ có sự phát triển vượt bậc – đặc biệt từ sau khi trẻ biết sử

dụng ngôn ngữ một cách có định hướng sơ khai. Bắt đầu từ đầu giai đoạn, trẻ em

nhận thức thế giới xung quanh bằng biểu tượng, hình khối; có sự tập trung chú ý và

có khả năng diễn đạt những nội dung thông báo đơn giản (từ đơn, câu đơn và câu

phức). Đặc biệt, bắt đầu từ tuổi đến trường trẻ có sự phát triển mạnh về sinh lí và

tâm lí. Tuy nhiên, ở giai đoạn này, trẻ hoàn toàn tư duy cảm tính và điều này làm

cho trẻ có “tính cứng nhắc của suy nghĩ và suy diễn tuỳ tiện.” [80].

Giai đoạn từ 7 đến 11 tuổi: đây là giai đoạn hoạt động trí tuệ của trẻ có sự phát

triển mạnh. Theo Piaget, các quy tắc hoạt động tiến triển dần dần và có thứ tự khi

các kĩ năng đơn giản được củng cố, kết hợp và tổ chức lại thành những cấu trúc

ngày càng phức tạp. Bây giờ trẻ em đã có khả năng đảo ngược ý nghĩ của mình để

giải quyết vấn đề. Điều này làm cho tư duy linh hoạt và hiệu quả hơn, mặc dầu tư

duy cũng bị hạn chế bởi nhu cầu của đứa trẻ cần có một biểu hiện cụ thể của những

ý nghĩ tinh thần [80].

Giai đoạn từ 11 đến 15 tuổi là giai đoạn của hoạt động nhận thức. Trong giai

đoạn này, trẻ có sự biến đổi mạnh về sinh lí và tâm lí. Những biến đổi về sinh lí đã

khiến trẻ có tâm lí muốn chứng tỏ mình, khẳng định mình – khẳng định cái tôi cá

nhân. Trẻ em chuyển dần từ tư duy hình tượng sang tư duy trừu tượng, từ hoạt động

tâm lí cảm tính sang tâm lí lí tính.

Ở tuổi 11, 12, tưởng tượng là hoạt động thường xuyên trong tư duy của trẻ. Sự

làm việc không mệt mỏi của trí tưởng tượng là một trong những con đường đưa trẻ

khám phá thế giới xung quanh khi mà kinh nghiệm cá nhân còn ít ỏi. Những gì trẻ

chưa biết sẽ được chúng bổ sung bằng trí tưởng tượng. Vì vậy, ở lứa tuổi này trẻ em

dễ bị tổn thương, dễ thay đổi, dễ thích nghi, dễ uốn nắn, dễ tự ái, tự ti, hiếu thắng,

thiếu kiên nhẫn; có xu hướng muốn tự khẳng định, muốn được tôn trọng. Cho đến

tuổi 13, 14 tuổi, mặc dù các em chưa dứt bỏ hẳn cái nhìn, xúc cảm tuổi ấu thơ

nhưng đã có những biến chuyển trong đời sống tâm hồn. Chính những biến đổi đó

dễ nảy sinh những đứt gãy về tâm lý.

Từ 16 đến 18 tuổi là giai đoạn tâm lí phức tạp nhất. Đây là thời kì dễ có những

khủng khoảng về tâm lí đi kèm với những thay đổi mạnh mẽ về sinh lí. Lứa tuổi này

đã bắt đầu xuất hiện tình cảm khác giới, có nguyện vọng được bạn khác giới quan

tâm yêu thích. Tình cảm của các em đã có độ sâu sắc, phong phú, phức tạp hơn

trước nhưng vẫn mang tính bồng bột, dễ bị kích động.

Nhìn ở khía cạnh văn hóa, mỗi đứa trẻ là con đẻ của một nền văn hóa nhất

định. Cùng với quá trình trưởng thành của trẻ và sự mở rộng của tương tác xã hội

hóa trong những môi trường văn hóa xã hội cụ thể, trẻ em có sự biến đổi về sinh lí,

tâm lí rõ rệt. Vì thế, mỗi môi trường văn hóa sẽ tạo ra những thế hệ trẻ em mang

tính cách riêng so với các thế hệ khác.

Như vậy, có thể nhận định: trẻ em không phải là một người lớn thu nhỏ. Trẻ

em có những đặc điểm tâm sinh lí riêng và cũng là một phạm trù xã hội lịch sử cụ

thể, một phạm trù văn hóa phức hợp.

Đặc điểm tâm sinh lí của trẻ một mặt tác động đến sự hình thành và phát triển

ngôn ngữ của trẻ, mặt khác sự phát triển của ngôn ngữ sẽ điều chỉnh tư duy, nhận

thức của trẻ em với bản thân và trong giao tiếp bằng ngôn ngữ.

Bàn về mối quan hệ này, nhà tâm lí học Vygotsky đã phân biệt 3 hình thức ngôn

ngữ: ngôn ngữ xã hội – ngôn ngữ giao tiếp bên ngoài mà ta sử dụng để nói chuyện với

người khác (điển hình từ lúc trẻ 2 tuổi); ngôn ngữ cá nhân (đặc trưng cho trẻ 3 tuổi) –

ngôn ngữ hướng đến bản thân và có chức năng trí tuệ; và cuối cùng, ngôn ngữ cá nhân

tiềm ẩn, loại ngôn ngữ giảm thiểu âm thanh, đảm nhiệm chức năng tự điều chỉnh và

được biến đổi thành ngôn ngữ thầm lặng bên trong (điển hình ở trẻ 7 tuổi) [80].

Theo tác giả, trẻ em ngay từ khi được sinh ra đã có tư duy và ngôn ngữ là

những hệ thống riêng biệt với nhau và hai hệ thống này chỉ nhập lại khi trẻ bắt đầu

lên 3 tuổi – tức là giai đoạn trẻ sử dụng ngôn ngữ thuần thục hơn. Đồng thời, giữa

ngôn ngữ và tư duy hình thành nên mối quan hệ qua lại và hỗ trợ cho nhau: tư duy

trở nên có lời, ngôn ngữ bắt đầu mang tính tượng trưng. Khi điều này xảy ra, độc

thoại của trẻ được nội quan hóa thành ngôn ngữ bên trong. Quá trình nội quan hóa

ngôn ngữ này đóng vai trò rất quan trọng vì chúng thúc đẩy sự phát triển nhận thức.

Ở giai đoạn đầu của thời kì trẻ tập nói và sử dụng ngôn ngữ, ngôn ngữ cá nhân

thường được trẻ sử dụng. Tuy nhiên, theo thời gian và sự tiếp xúc xã hội ngày càng

rộng, trẻ ít sử dụng ngôn ngữ cá nhân hơn. Lí giải nguyên nhân, Vygotsky cho rằng:

Nguyên nhân là vì những thay đổi trong phát triển cá thể, trong đó trẻ có khả năng

nội hóa ngôn ngữ (thông qua ngôn ngữ bên trong) nhằm tự điều chỉnh hành vi của

mình [80]. Nghiên cứu chỉ ra rằng ngôn ngữ cá nhân của trẻ thường đạt đỉnh vào lúc

trẻ 3-4 tuổi, giảm dần lúc 6-7 tuổi và phai nhạt đều đặn cho đến khi được nội hóa

phần lớn lúc 10 tuổi [dẫn theo 80].

Như vậy, gắn với từng thời kì phát triển tâm sinh lí của trẻ thì ngôn ngữ cũng

có sự phát triển tương ứng. Giữa sinh lí – tâm lí – ngôn ngữ của trẻ có sự tác động

qua lại lẫn nhau. Tuy nhiên, điều kiện sống, đặc trưng xã hội và nhân tố xã hội là

những tác nhân tác động mạnh đến sự phát triển của trẻ em. Những tiền đề nêu trên

sẽ là cơ sở quan trọng để tiến hành nghiên cứu về đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em

(Qua bộ truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi).

1.2.3.2. Một số lí luận về tác phẩm văn học và văn học dành cho thiếu nhi

a. Tác phẩm văn học

Văn học là phương thức giao tiếp đặc biệt giữa người và người thông qua

phương tiện là ngôn ngữ. Tác phẩm văn học là một kiểu văn bản chức năng, văn

bản ngôn từ. Ngôn ngữ là phương tiện, là chất liệu của văn học. Nhà văn dùng ngôn

từ để cấu trúc nên tác phẩm, truyền đi cảm xúc thẩm mĩ của mình. Người nhận

thông qua phân tích ngôn ngữ tác phẩm để nhận thức giá trị nghệ thuật của các tác

phẩm. Ở phạm vi rộng, ngôn ngữ văn học được xem là một trong những hình thức

tồn tại chủ yếu của ngôn ngữ, một trạng thái tồn tại tiêu biểu của ngôn ngữ. Ở phạm

vi hẹp, ngôn ngữ văn học là ngôn ngữ mang tính nghệ thuật được dùng trong văn

học. Vì vậy, văn học được gọi là loại hình nghệ thuật ngôn từ. Nói văn học là nghệ

thuật ngôn từ, thực chất là: “văn học là nghệ thuật sử dụng lời văn, bài văn (nói,

viết) vào mục đích nghệ thuật” [69, tr.184]. Hay ngôn ngữ của tác phẩm văn học

chính là ngôn ngữ của đời sống, ngôn ngữ của toàn dân đã được nâng đến trình độ

nghệ thuật.

Phân loại tác phẩm văn học:

Dựa vào đặc trưng thể loại, người ta chia tác phẩm văn học thành 3 thể loại:

tự sự (văn xuôi), trữ tình (thơ), kịch. Trong mỗi loại lại có nhiều thể, chẳng hạn, văn

xuôi có tiểu thuyết, truyện vừa, truyện ngắn, kí; Trong thơ có lục bát, song thất lục

bát, thất ngôn, tự do...; Đồng thời, ứng với các loại hình này là các đặc trưng ngôn

ngữ riêng khác.

Ngôn ngữ trong tác phẩm trữ tình: Tác phẩm trữ tình (thơ) là “loại văn bản

nghệ thuật có tổ chức ngôn ngữ bằng cách lắp ghép các mảng cảm xúc và hình

tượng, có tính bất ngờ, khó dự kiến trước.”[30, tr. 63]. Đặc trưng ngôn ngữ trong

văn bản trữ tình là: tính chính xác, tính hàm súc, tính hình tượng. Tuy nhiên, đặc

trưng chủ yếu, mang tính loại biệt rõ nét trong tác phẩm trữ tình là nhịp điệu. Không

có nhịp điệu thì không thành thơ ca.

Ngôn ngữ trong tác phẩm tự sự (văn xuôi): “Khác với tác phẩm trữ tình, hiện

thực được tái hiện qua những cảm xúc, tâm trạng, ý nghĩ của con người, được thể

hiện trực tiếp qua những lời lẽ bộc bạch, thổ lộ, tác phẩm tự sự phản ánh đời sống

tính khách quan của nó – qua con người, hành vi, sự kiện được kể lại bởi một người

kể chuyện nào đó” [69, tr. 375]. Ngôn ngữ văn xuôi biểu hiện ở ngôn ngữ người kể

chuyện và ngôn ngữ nhân vật. Ngôn ngữ người kể chuyện là ngôn ngữ của người

đóng vai trò dẫn dắt, thuật lại chuyện. Người ấy phải biết chuyện, chứng kiến hay

trải qua để kể lại. Họ không nhất thiết phải là tác giả và mỗi lời kể có một nhịp kể,

một giọng điệu và cái nhìn riêng. Ngôn ngữ nhân vật là ngôn ngữ trực tiếp; thể hiện

tính cách, lập trường, địa vị của nhân vật và được miêu tả phù hợp với cách hiểu về

bản thân nhân vật mà người viết muốn phản ánh.

Trong kịch không có nhân vật người kể chuyện nên không có ngôn ngữ

người kể chuyện. Mặc dầu vậy vẫn có những lời chú thích của tác giả nhằm nói rõ

thời gian, địa điểm, bối cảnh,.... của câu chuyện, hoặc để nói rõ những HĐ không

lời của nhân vật. Những lời chú thích có giá trị như những lời hướng dẫn người đọc,

đạo diễn và diễn viên. Ngôn ngữ nhân vật trong kịch có 3 dạng: đối thoại, độc thoại

và bàng thoại. Đối thoại là nói với nhau, nhưng không phải cứ nói với nhau là có

đối thoại. Độc thoại là nói với chính mình. Bàng thoại là lời nói riêng của tác giả.

[69, tr. 409-410]. Ngôn ngữ trong kịch phải có tính HĐ, tính khẩu ngữ, tính hàm

súc, tính tổng hợp và phải phù hợp với tính nhân vật.

Như vậy, trong mỗi thể loại văn học, ngôn ngữ có những đặc điểm riêng

khác. Trong phạm vi luận án, chúng tôi quan tâm đến ngôn ngữ trong tác phẩm tự

sự và sử dụng những lí luận về thể loại này để tìm hiểu các nội dung tiếp theo.

b. Nhân vật trẻ em và ngôn ngữ nhân vật trẻ em

* Nhân vật trẻ em

- Khái niệm:

Nhà văn sáng tạo ra nhân vật là để thể hiện hình tượng những cá nhân xã hội

nhất định và thể hiện quan niệm của tác giả. Theo tác giả Phương Lựu: “Nói đến

nhân vật văn học là nói đến con người được miêu tả, thể hiện trong tác phẩm bằng

phương tiện văn học” và “chức năng của nhân vật là khái quát của tác giả về con

người, thể hiện những hiểu biết, những ước mơ và kì vọng về con người” [62, tr.

24]. Với quan niệm trên có thể hiểu và diễn giải: nhân vật trong tác phẩm văn học là

phương tiện để phản ánh đời sống, khái quát những quy luật của cuộc sống và của

con người, thể hiện những hiểu biết, ước mơ, kì vọng về đời sống. Nhân vật được

xây dựng dựa trên cốt truyện và kết cấu tác phẩm, phát triển và được miêu tả thông

qua các biến cố, xung đột, mâu thuẫn. Vì thế, hình tượng nhân vật trong tác phẩm

văn học là một chỉnh thể, có tính độc lập, tính quá trình và khác với hình tượng

trong hội hoạ và điêu khắc.

Nhân vật trẻ em trong tác phẩm văn học trước hết đó là những đứa trẻ được nhà

văn miêu tả, khắc hoạ trong các sáng tác văn học dành cho thiếu nhi. Thông qua nhân vật

trẻ em, nhà văn thể hiện tính cách, số phận trẻ em trong đời sống văn hóa, xã hội, lịch sử,

đồng thời, phản ánh những quy luật của đời sống và của trẻ thơ trong cuộc sống.

- Phân loại nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi

Khi tìm hiểu và phân loại các nhân vật văn học, các nhà nghiên cứu lí luận và

các nhà nghiên cứu văn học đã có rất nhiều cách phân loại nhân vật khác nhau như:

+ Dựa vào vai trò của các nhân vật trong kết cấu và cốt truyện của tác phẩm,

nhân vật văn học chia thành: nhân vật chính, nhân vật phụ và nhân vật trung tâm.

+ Dựa vào phương diện hệ tư tưởng, về quan hệ đối với lí tưởng, các nhân vật

lại được chia ra làm: nhân vật chính diện (còn gọi là nhân vật tính cực) và nhân vật

phản diện (còn gọi là nhân vật tiêu cực).

+ Dựa vào tiểu loại văn học ta có: nhân vật tự sự, nhân vật trữ tình và nhân vật kịch.

+ Dựa vào cấu trúc hình tượng, nhân vật được chia thành: nhân vật chức năng,

nhân vật loại hình, nhân vật tính cách và nhân vật tưởng tượng.

Bên cạnh các kiểu nhân vật được phân loại kể trên, trong thực tiễn cũng có thể

gặp những kiểu nhân vật khác nữa. Đồng thời, sự phân biệt trên cũng chỉ mang tính

chất tương đối và giữa các loại nhân vật bên cạnh sự khác biệt thì còn có sự bao

hàm lẫn nhau.

Trên đây là cách phân loại trong tác phẩm văn học được các nhà nghiên cứu

chấp nhận. Trong phạm vi nghiên cứu, chúng tôi dựa vào các cách phân chia trên để

xác định các kiểu nhân vật và xác định các nhân tố tác động đến việc xây dựng hình

tượng nhân vật. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu ngữ liệu là với văn học trẻ

em và nhân vật trẻ em trong văn học trẻ em để chỉ ra đặc điểm ngôn ngữ của nhân

vật trẻ em, chúng tôi chỉ áp dụng cách phân loại phù hợp nhất là dựa vào vai trò của

các nhân vật trong kết cấu và cốt truyện của tác phẩm, nhân vật văn học chia thành:

nhân vật chính, nhân vật phụ và nhân vật trung tâm.

Ở Việt Nam, văn học thiếu nhi là mảng có nhiều thành tựu và thu hút được sự

quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Một trong những nghiên cứu tiêu biểu là công

trình Nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi Việt Nam của tác giả Nguyễn Thị Thanh

Hương [49]. Trong công trình này, tác giả đã đi sâu nghiên cứu về nhân vật trẻ em

trong văn xuôi thiếu nhi. Tác giả đã nghiên cứu vào các kết quả phân loại nhân vật trẻ

em của các tác giả trên thế giới và ở Việt Nam để đưa ra cách phân loại của mình như:

Dựa trên cách so sánh giữa các nhân vật trong truyện thiếu nhi trên thế giới và

ở Việt Nam, tác giả đã chỉ ra các nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi của Việt

Nam tương đồng với cách phân loại các nhân vật trẻ em trên thế giới. Tuy nhiên, ở

mỗi giai đoạn, do bối cảnh văn hóa, xã hội cụ thể, mỗi kiểu nhân vật sẽ có những

tồn tại khác nhau. Chẳng hạn, nhân vật anh hùng lãng mạn (trong phân loại của

M.Nikolajeva) cũng có mặt trong một vài truyện thiếu nhi hiện đại ở Việt Nam, như

nhân vật Nguyên và Kăply trong Chuyện xứ Langbiang – Nguyễn Nhật Ánh, Frank

William Wells và các bạn trong nhóm Earth ở thành phố trong truyện Cuộc chiến

với hành tinh Fantom – Nguyễn Bình,… Nhân vật mô phỏng cao, xuất hiện nhiều ở

giai đoạn 1945-1975 với các sáng tác về đề tài lịch sử và người tốt việc tốt như Lá

cờ thêu sáu chữ vàng – Nguyễn Huy Tưởng, Nghĩa quân sông Đà, Hoa Xuân Tứ -

Quang Huy, Tôi đi học – Nguyễn Ngọc Ký,… Nhân vật là những phương tiện

truyền tải tư tưởng xuất hiện khá nhiều trong truyện thiếu nhi Việt Nam giai đoạn

1945-1975. Giai đoạn sau 1975, Văn học thiếu nhi Việt Nam nở rộ sáng tác viết về

cuộc sống thường nhật của trẻ em, quan tâm hơn tới những khía cạnh tâm lí tuổi

mới lớn và những góc khuất trong tâm hồn trẻ thơ, vì vậy, có thể nhận thấy kiểu

nhân vật mô phỏng thấp, nhân vật mỉa mai, châm biếm, nhân vật tách rời, xa lánh

hiện diện nhiều trong văn học. Có thể kể ra một số tác phẩm như Côi cút giữa cảnh

đời - Ma Văn Kháng, Hành trình ngày thơ ấu - Dương Thu Hương, Bỏ trốn – Phan

Thị Thanh Nhàn, Thằng quỷ nhỏ - Nguyễn Nhật Ánh, Miền thơ ấu - Vũ Thư Hiên,

Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ - Nguyễn Nhật Ánh, Khúc đồng dao lấm láp - Kao

Sơn, … [49, tr. 22-23].

* Ngôn ngữ nhân vật trẻ em

- Khái niệm:

Trong Từ điển thuật ngữ văn học, các tác giả đã nêu: “Ngôn ngữ nhân vật là

một phương tiện quan trọng được nhân vật sử dụng nhằm thể hiện cuộc sống và cá

tính nhân vật” [37, tr. 279].

Theo quan niệm này có thể hiểu ngôn ngữ nhân vật vừa thể hiện đặc điểm riêng

của mỗi nhân vật nhưng đồng thời vô hình chung cũng góp phần phản ánh đặc điểm

ngôn ngữ của một lớp người, lớp nghề nghiệp… với giai cấp và trình độ khác nhau.

- Đặc điểm: Ngôn ngữ nhân vật có một số đặc điểm sau:

+ Dù tồn tại dưới dạng nào hoặc thể hiện bằng cách nào, ngôn ngữ nhân vật

bao giờ cũng phải đảm bảo sự kết hợp sinh động giữa tính cá thể và tính tập thể,

nghĩa là mỗi nhân vật đều có ngôn ngữ riêng, có lời ăn tiếng nói riêng trong cộng

đồng xã hội sử dụng chung một ngôn ngữ. Mặt khác, ngôn ngữ ấy lại phản ánh

được đặc điểm ngôn ngữ của một tầng lớp người nhất định gần gũi về nghề nghiệp,

tâm lí, giai cấp, trình độ văn hóa…

[13] Trong tác phẩm “Mẹ vắng nhà” của tác giả Nguyễn Thi, các nhân vật Thanh,

Hiền, chị Hai (con bé), bà Sáu, người mẹ được xây dựng hết sức sáng tạo và mang những

đặc điểm riêng khác. Đặc biệt những nhân vật trẻ em như: chị Hai (con bé), Thanh, Hiền

mang những đặc điểm khác nhau và thể hiện cá tính, tính cách riêng khác.

Chị Hai (con bé) với vai trò là chị cả trong gia đình được miêu tả là đứa trẻ rất

chăm chỉ và “biết việc” thể hiện: Khi được giao việc liên lạc với mẹ, chị Hai không

chỉ “chạy” như bay để mang thơ hoả tốc mà còn “mang theo cái thùng” để trên

đường về nhặt khoai bị bom cày tung hoặc nhào vào vơ những đám mùn trấu mang

về hun muỗi cho em. Tuy nhiên, chị Hai cũng như bao đứa trẻ khác, cũng ước muốn

đến trường, ước muốn được đi học và đó là điều thích thú của em khi “ghé coi

trường học”. “Đôi mắt tròn vo”, “cái miệng cũng tròn vo” khi chị Hai chăm chú

nghe cô giáo giảng bài từ ngoài cửa mặc dù em không biết chữ được tác giả miêu tả

rất tài tình. Thế giới trẻ thơ, ước muốn trẻ thơ dường như sống động nhất và dịu

dàng nhất trong những đoạn miêu tả này. Vậy nhưng, hiện thực cuộc sống đầy thách

thức – hoàn cảnh chiến tranh – bố mẹ xa nhà và chị Hai gánh trên vai mình không

chỉ vai trò làm chị mà còn cả vai trò “làm mẹ” khi bố mẹ đi chiến dịch. Cái cách

miêu tả “đám trẻ nhóng cổ lên nhìn chị” phải chăng đó cũng là hiện thực mấy đứa

em coi chị nó như cái cột trụ bám vào khi mẹ vắng nhà. Để trông – nom – giữ đàn

em, bên cạnh sự dịu dàng dành cho đàn em, đôi khi còn là thái độ quát nạt, đe nẹt

khi em khóc nhớ mẹ:

[14] - Má dặn sao Hiển? - Con Bé quát.

- Hiển không ngâm nước mừ...

- Má dặn chừng nào má đi đánh giặc thì không được đòi má kia mà!

[Mẹ vắng nhà, NL 2, tr. 227].

Và chị Hai chỉ về đúng vai trò và vị trí của mình khi người mẹ trở về. Trái với

cái hồ hởi, bi bô và tíu tít khoe thành tích và sự ngoan ngoãn của mình khi mẹ đi

vắng của mấy đứa em, chị Hai lại lặng lẽ và vui mừng tột bậc khi mẹ cho đi học.

Chỉ đến khi đó, sự hồn nhiên ngây thơ của nhân vật ùa về “Nó thót lên giường, xổ

mớ tóc của má xuống lưng, vừa chải vừa tẩn mẩn tết lại từng bím một. Cho đến lúc

má ru xong thằng em ngủ, tóc má đã thành một bím dài, trông lạ hoắc, giống hệt

như cô giáo sắp tới của nó vậy.” [Mẹ vắng nhà, NL 2, tr. 244]

+ Trong tác phẩm văn học, nhà văn có thể cá thể hóa ngôn ngữ nhân vật bằng

nhiều cách: nhấn mạnh cách đặt câu, ghép từ, lời phát âm đặc biệt của nhân vật.

Hoặc cho nhân vật lặp lại những từ, những câu mà nhà văn thích nói tới kể cả từ

ngoại quốc và từ địa phương.

[15] Trong tác phẩm “Mẹ đừng sợ” của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh, nhân vật

tôi là đứa trẻ học Tiểu học (học sinh lớp 4). Nhân vật sinh sống cùng gia đình tại

con hẻm của một thành phố đông đúc và là con thứ 2 trong gia đình có 3 chị em.

Tôi là nhân vật được xây dựng với tính cách láu lỉnh, ích kỉ nhưng cũng biết nhận ra

lỗi sai. Điều này thể hiện rõ trong diễn tiến của câu chuyện và qua ngôn ngữ của

chính nhân vật như: khi nói chuyện với em và bạn bè, nhân vật xưng hô mày - tao

hoặc không xưng hô.

“Nhưng Tin là một thằng em dễ ghét. Bất chấp việc tôi đứng về phía nó, nó

chẳng động lòng mảy may trước vẻ mặt thèm thuồng của tôi. Nó bỏ tọt chiếc còi

vào túi quần:

- Em chả dại gì đưa còi cho anh đâu!

Tôi liếm mép:

- Tao chỉ thổi một cái thôi mà! Thổi xong, tao trả lại liền.”

[Mẹ đừng sợ, NL 1, tr. 16]

Đặc biệt, các HĐ, cử chỉ của nhân vật được nhà văn miêu tả đã góp phần thể

hiện tính cách của nhân vật rõ nét. Đó là các HĐ như: “liếm mép”, “vẻ mặt thèm

thuồng”; hay đó chính là cái nội tâm “bị bóc trần” qua nhận xét của nhân vật tôi đối

với nhân vật Tin “Tin là một thằng em dễ ghét”.

Như vậy, nhân vật trẻ em là hình thức văn học để phản ánh hiện thực. Hình thức

ấy rất đa dạng và thể hiện các khía cạnh vô cùng phong phú của đời sống. Ngôn ngữ

nhân vật trẻ em thể hiện toàn bộ thế giới nội tâm và phong cách của nhân vật.

1.2.3.3. Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi

“Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi” bao gồm 131

truyện ngắn của 93 nhà văn mà tên tuổi còn lưu dấu trên văn đàn Việt Nam và trong

lòng độc giả qua hai thế kỉ qua. Tập truyện gồm 5 quyển mang đến những khung

trời ấu thơ với nhiều gam màu đan xen nhau qua nhiều giai đoạn lịch sử với những

khoảng sáng hay tối vẫn toát lên những giá trị nhân văn cao đẹp mà trường tồn

muôn thuở. Các tập truyện là những mẩu chuyện riêng mà như lời của Nhà xuất Trẻ

giới thiệu:

“Tập 1 là “bộ sưu tập” về những mẩu chuyện đặc sắc gắn liền với tuổi thơ,

với cuộc sống gia đình. “Đêm thơm” của Thuỳ An ngưng đọng trong mùi hương lài

dịu ngọt, có những cánh trắng muốt như màu áo dài tinh khôi – những ước mơ được

đi học của cu Tí. Còn thằng Tin vốn hay nghịch phá trong “Mẹ đừng sợ” của chú

Nguyễn Nhật Ánh cuối cùng lại bảo: “Mẹ đừng sợ! Đây chỉ là con tắc kè bằng cao

su thôi!”; thì ra chú bé cũng thương mẹ đấy chứ.

Tập 2 là những câu chuyện của 15 tác giả. Các em có dịp theo nhà văn Đoàn

Giỏi lênh đênh trên sông nước phương Nam trong những chuyến đi săn cá sấu. Hay

ta sẽ bị lạc vào thế giới của những “chị cá Giếc bảnh bao”, “những anh cá Chép vây

đỏ, vây trắng rất công tử”, “những bác Rô già, Rô cụ lực lưỡng”,... ở “Cá đi ăn thề”

của Tô Hoài;...

Tập 3 là những câu chuyện của 18 tác giả. “Ông trạng thả diều” của Hà Ân

kể về gương hiếu học và hiếu thảo của vị Trạng Nguyên nhỏ tuổi Nguyễn Hiền.

Những ai đã quen thuộc với một Xuân Diệu “Vội vàng”, “Dại khờ” trong tình yêu,

thì nay sẽ bất ngờ trước một Xuân Diệu đầy nuối tiếc, nghẹn ngào khi phải “Giã từ”

đứa em “Tuổi nhỏ” của mình.

Tập 4 là những câu chuyện của 17 tác giả. “Buồm nhỏ” là một tác phẩm đặc sắc

viết cho thiếu nhi của Anh Chi, đó là câu chuyện kể của chú mèo Miu về những kỉ

niệm đẹp mà chú có được với chị Hoàn. Rồi một ngày miu phải rời xa chị, đứng trên

cột buồm và nhìn thấy dáng chị khuất dần. Nguyễn Đình Thi mang đến “Tuyển tập

truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi” mẩu chuyện duy nhất viết cho thiếu nhi

trong cuộc đời cầm bút của mình “Cái tết của mèo con”. Giọng văn giản dị nhưng

trong trẻo và đầy cảm xúc, ông đã làm cho góc bếp nhỏ hiện lên sống động với trận

quyết chiến của chú Mèo, chị Chổi chống lại bọn chuột Cống để bảo vệ bác Nồi đồng.

Tập 5 là những câu chuyện của 22 tác giả. Tác giả Trần Thiên Hương mang

đến truyện ngắn “Bây giờ bạn ở đâu?”. Tác phẩm kể về những cảm xúc đầu đời của

tuổi học trò thật đẹp của đôi bạn Bình và Tâm. Bình, cậu học sinh nhút nhát, để ý cô

bạn Tâm trong lớp và cậu viết những tình cảm trong trẻo của mình vào quyển nhật

ký. Tình cảm ấy Tâm cũng cảm nhận được, nhưng đôi bạn nhỏ cũng đã không còn

gặp nhau. Thời gian trôi đi, quyển nhật kí ngày nào cũng đến tay Tâm nhưng Bình đã

hy sinh vào mùa xuân đại thắng 1975. Một truyện ngắn cảm động và rất nhân văn.

Đọc 5 tập truyện với những câu chuyện nhỏ, người đọc nhận ra: những câu

chuyện cảm động hay hài hước, đơn giản nhưng lại trớ trêu, hiện thực hay kì ảo,...những

nhân vật dù giản dị, đời thường hay cao sang, quý phái... đã được vẽ lên bằng nhiều bút

pháp và lay động tận sâu bên trong trái tim dạt dào cảm xúc của độc giả.

“Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi” gồm 131 truyện

ngắn với 585 nhân vật có tên và không tên, trong đó có nhân vật người lớn (83 nhân

vật và 8 nhóm); nhân vật trẻ em (336 nhân vật và 33 nhóm); nhân vật con vật/ đồ

vật (64 nhân vật và 6 nhóm); 14 nhân vật lịch sử/ nhân vật siêu nhiên và 88 người

kể chuyện. Mỗi nhân vật có một đặc điểm riêng biệt và các nhóm nhân vật làm nên

sự đặc sắc riêng của mình.

1.3. Cách tiếp cận của luận án

Trên cơ sở kế thừa những kết quả nghiên cứu của ngữ dụng học, ngôn ngữ học

xã hội, luận án tập trung nghiên cứu một cách toàn diện và hệ thống các đặc điểm

ngôn ngữ của trẻ em với cách tiếp cận:

1) Trẻ em được xác định có độ tuổi từ 0 đến 15 tuổi. Dựa theo đặc điểm tâm

lí, lứa tuổi và bậc học mỗi độ tuổi tham gia, xác lập 3 độ tuổi gồm: từ 0 đến 5 tuổi

(ứng với bậc học mầm non); từ 6 đến 11 tuổi (ứng với bậc học tiểu học) và từ 12

đến 15 tuổi (ứng với bậc THCS).

2) Coi ngôn ngữ của trẻ em (trong bộ truyện “Tuyển tập truyện ngắn hay

Việt Nam dành cho thiếu nhi”) là biến thể ngôn ngữ trong sử dụng để chỉ ra đặc

trưng ngôn ngữ của trẻ em và tìm hiểu sự vận động ngôn ngữ của trẻ em trong lứa

tuổi từ 4 đến 15 tuổi.

3) Từ cách phân lập trên, xác định 2 môi trường tương tác chính của trẻ em

là: môi trường trong gia đình và môi trường xã hội (gồm: môi trường trong nhà

trường và môi trường ngoài cộng đồng). Đồng thời, trong từng môi trường giao

tiếp, xác định chủ đề giao tiếp, hoàn cảnh giao tiếp, vai giao tiếp, xưng hô, HĐNN

để làm rõ đặc điểm ngôn ngữ trẻ em.

Trẻ em trong từng độ tuổi và ở vào những môi trường xã hội khác nhau có

những đặc trưng riêng khác. Tương tác giao tiếp của trẻ em mang tính động, không

bền vững bởi các nhân tố như mục đích, nội dung, thái độ tình cảm, ... có sự biến

đổi sẽ dẫn đến cuộc thoại chuyển hướng.

4) Việc tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ của nhân vật trẻ em được triển khai trên hai

hướng chính: xưng hô và HĐNN dưới sự chi phối của các nhân tố như: đối tượng giao

tiếp, chủ đề giao tiếp, mục đích giao tiếp,... Tách ngôn ngữ trẻ em để tìm hiểu không có

nghĩa là tách chúng ra khỏi các biến xã hội - văn hóa như: tuổi tác, giới tính, vùng văn

hóa, nhận thức,… mà tìm hiểu chúng như một tổng thể tương tác lẫn nhau.

1.4. Tiểu kết chương 1

Trong chương 1, chúng tôi đã làm rõ hai vấn đề chính:

Thứ nhất, tổng quan tình hình nghiên cứu về các công trình có liên quan đến

đề tài ở các nội dung: 1) Tình hình nghiên cứu về đặc điểm ngôn ngữ trẻ em được

tổng quan ngắn gọn trên hai phạm vi: trên thế giới và ở Việt Nam; 2) Tình hình

nghiên cứu về ngôn ngữ của trẻ em trong truyện ngắn. Dựa trên kết quả tổng quan,

chúng tôi nhận định: chưa có công trình nào nghiên cứu về đặc điểm ngôn ngữ của

trẻ em (Qua bộ truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi).

Thứ hai, xác lập cơ sở lí luận cho đề tài gồm: 1) Lý thuyết về giao tiếp tương tác

và ngôn ngữ học xã hội tương tác (giao tiếp, giao tiếp tương tác, sự kiện giao tiếp của

D.Hymes và sự phân tầng xã hội trong ngôn ngữ); 2) Một số vấn đề về xưng hô và

HĐNN; 3) Một số vấn đề lí về ngôn ngữ trẻ em; 4/ Cách tiếp cận của luận án. Cụ thể:

- Luận án trình bày các vấn đề lý thuyết về giao tiếp tương tác và ngôn ngữ

học xã hội tương tác như: làm rõ các khái niệm giao tiếp, tương tác giao tiếp. Dưới

góc nhìn của ngôn ngữ học, vấn đề ngôn ngữ học xã hội tương tác được trình bày rõ

về: phương ngữ xã hội, sự kiện giao tiếp và sự phân tầng ngôn ngữ trong giao tiếp.

Dựa trên các nền tảng lí thuyết của các tác giả đi trước, chúng tôi kế thừa và đưa ra

những nhận định, phân tích của mình hướng đến gắn với tương tác giao tiếp ngôn

ngữ của đối tượng trẻ em. Đây là những lí thuyết có tính chất khung sườn để triển

khai nghiên cứu các vấn đề tiếp theo về đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em.

- Ngôn ngữ học xã hội lấy ngôn ngữ giao tiếp trong đời sống làm đối tượng

giao tiếp. Tuy nhiên, luận án khảo sát ngôn ngữ của trẻ em trong suốt nhiều thập kỷ

qua nên chúng tôi sử dụng các tác phẩm dành cho thiếu nhi của nhiều nhà văn nổi

tiếng và được nhiều yêu mến của thiếu nhi. Luận án cũng đã trình bày một số vấn

đề lí luận về trẻ em, tác phẩm văn học và văn học dành cho thiếu nhi để tạo ra căn

cứ pháp lí; chỉ ra sự tương ứng giữa tác phẩm văn học và đời sống thực tiễn; những

cơ sở để nhận định, thống kê, phân loại đặc điểm về ngôn ngữ của trẻ em.

Trên cơ sở tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận

án và việc xác lập các vấn đề về cơ sở lý thuyết liên quan đến đề tài giúp chúng tôi

có cái nhìn rộng và sâu khi triển khai tìm hiểu những đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em;

đồng thời là cơ sở để triển khai nghiên cứu sâu các nội dung của đề tài.

Chương 2.

ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA TRẺ EM TRONG GIAO TIẾP GIA ĐÌNH

(QUA BỘ TRUYỆN “TUYỂN TẬP TRUYỆN NGẮN HAY VIỆT NAM

DÀNH CHO THIẾU NHI”)

2.1. Dẫn nhập

1) “Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi” gồm 131

truyện ngắn với 585 nhân vật (có tên và không tên) và 47 nhóm nhân vật. Khu biệt

585 nhân vật xác định: nhân vật người lớn (83 nhân vật và 8 nhóm); nhân vật trẻ em

(336 nhân vật và 33 nhóm); nhân vật con vật/ đồ vật (64 nhân vật và 6 nhóm); 14

nhân vật lịch sử/ nhân vật siêu nhiên và 88 người kể chuyện.

Kết quả phân loại thể hiện thế giới nhân vật đa dạng với nhiều chiều kích: có

nhân vật lịch sử, có nhân vật thật, có nhân vật hư cấu,… và tầng lớp, tuổi tác của

các nhân vật đa dạng. Mỗi tác phẩm là một “hạt nhân” làm nên bức tranh tổng thể

của xã hội gồm: nhân vật người lớn: ông bà, bố mẹ, thầy cô, bác, cô,…; nhân vật

tưởng tượng: ma, hiệp sĩ đất nung, phù thủy,…; nhân vật loài vật: chuột, mèo, thỏ,

rùa, cá Chép, cá Giếc,…; nhân vật là đồ vật: bác nồi đồng, cô chổi rơm,… Chiếm

số lượng lớn nhất là nhân vật trẻ em (336 nhân vật) với nhiều độ tuổi khác nhau từ

mẫu giáo đến tiểu học, trung học cơ sở; ở nhiều vùng miền như: vùng núi, vùng

đồng bằng, vùng biển, thành thị, nông thôn,… Do dung lượng luận án, chúng tôi tập

trung tìm hiểu tương tác giữa nhân vật là trẻ em - người lớn; trẻ em - trẻ em (cùng

nhóm tuổi từ 4-15) và một bộ phận nhân vật con vật có tương tác với trẻ em. Các

vấn đề khác tạm gác chưa nghiên cứu.

2) Trong tương tác giao tiếp, trẻ em tham gia ở 3 phạm vi: gia đình, nhà

trường và xã hội. Tuy nhiên, dưới tác động của các tiêu chí về quan hệ huyết thống

và quan hệ xã hội có thể chia phạm vi tương tác giao tiếp của trẻ em thành 2 phạm

vi: gia đình và xã hội. Dưới tác động của quan hệ huyết thống trong gia đình, tương

tác của trẻ em tuân thủ theo quy tắc, quy định của giao tiếp. Dưới tác động của quan

hệ xã hội, tương tác của trẻ em chịu tác động của nhân tố địa vị xã hội, tuổi tác, giới

tính, tình cảm,… Vì vậy, ngôn ngữ của trẻ em trong từng phạm vi mang những đặc

trưng riêng khác, thể hiện suy nghĩ, thái độ, … của trẻ em với các nhân vật khác.

3) Trên cơ sở khảo sát 131 truyện ngắn, phân loại 683 cuộc thoại, chúng tôi

xác định: 325 cuộc thoại trong gia đình giữa nhân vật trẻ em - người lớn và trẻ em -

trẻ em, 358 cuộc thoại ngoài xã hội giữa nhân vật trẻ em - người lớn và trẻ em - trẻ

em. Kết quả cụ thể:

Bảng 2.1. Bảng thống kê cuộc thoại trong giao tiếp của trẻ em

Tổng cuộc thoại Trẻ em – Người lớn Trẻ em – Trẻ em

STT Tương tác giao tiếp Số lượng Tỉ lệ (%) Số lượng Tỉ lệ (%) Số lượng Tỉ lệ (%)

221 32,36 104 15,22 1 Trong gia đình 325 47,58

202 29,58 156 22,84 2 Ngoài xã hội 358 52,42

423 61,94 260 38,06 683 100 Tổng

4) Trong giao tiếp gia đình, quan hệ huyết thống có tác động đến cách trẻ em

giao tiếp với người lớn (ông, bà, bác, cô, bố, mẹ, anh, chị,…) và vị thế của các em

chịu sự chi phối mạnh mẽ của các quy định về văn hóa gia đình. Mặt khác, thông qua

giao tiếp trẻ em tiếp nhận và hình thành kĩ năng giao tiếp từ người lớn bằng cách sử

dụng các đặc trưng ngôn ngữ của người lớn. Nói cách khác, giao tiếp của trẻ em trong

gia đình giúp cho trẻ em hình thành, định hình và phát triển kĩ năng giao tiếp ngôn

ngữ; từ đó góp phần giúp trẻ chủ động, tự tin khi tương tác ngoài xã hội.

5) Khu biệt tương tác giao tiếp của trẻ em trong phạm vi gia đình, luận án tiến

hành tìm hiểu tương tác giao tiếp của trẻ em - người lớn và trẻ em - trẻ em trên các

phương diện: chủ đề giao tiếp, vai giao tiếp, xưng hô và HĐNN.

2.2. Chủ đề và vai giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp gia đình

2.2.1. Chủ đề giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp gia đình

Tiến hành phân loại 325 cuộc thoại, luận án xác định 221 cuộc thoại giữa trẻ

em - người lớn, 104 cuộc thoại giữa trẻ em - trẻ em. Từ kết quả phân loại cuộc

thoại, chúng tôi tiến hành khảo sát và phân loại chủ đề giao tiếp của trẻ em - người

lớn và trẻ em – trẻ em trong giao tiếp gia đình dựa theo nội dung và hoàn cảnh

tương tác. Kết quả thu được như sau:

Bảng 2.2. Chủ đề giao tiếp của trẻ em trong gia đình

Cuộc thoại

Cặp vai STT Chủ đề Tỉ lệ (%) Số lượng

221 32,36 Trẻ em - Người lớn

- 104 15,22 Trẻ em Trẻ em 1 2 3 4 1 2 3 Sinh hoạt đời thường Giáo dục kĩ năng Học tập Dặn dò khi tham gia kháng chiến Trò chơi trẻ thơ Học tập Sinh hoạt đời thường

325 47,58 Tổng

Nhận xét:

Trong giao tiếp của trẻ em ở phạm vi gia đình, chúng tôi ghi nhận có 75 nhóm

chủ đề giao tiếp. Cụ thể: giao tiếp giữa trẻ em - người lớn có 4 nhóm chủ đề và nhóm

chủ đề sinh hoạt đời thường chiếm số lượng lớn nhất (93/325 cuộc thoại, chiếm

28,6%). Giao tiếp giữa anh/ chị/ em trong gia đình gồm 3 nhóm chủ đề và nhóm chủ đề

trò chơi trẻ thơ chiếm số lượng lớn nhất (48/325 cuộc thoại, chiếm 14,8%).

Trong tương tác giữa trẻ em - người lớn, nhóm chủ đề sinh hoạt đời thường

gồm các chủ đề như: hỏi lí do vắng mặt của bố/ mẹ hoặc anh/ chị; nhắc nhở tiết

kiệm điện, nước; giúp đỡ bà nhặt hoa, giúp bố mẹ đón em, giúp mẹ đi gọi cô đỡ

đẻ,… Đây là nhóm chủ đề đặc trưng trong gia đình của trẻ em - người lớn. Các chủ

đề giao tiếp đã phần nào phản ánh hoàn cảnh gia đình, sinh hoạt đời thường, thái độ,

tình cảm,… của trẻ em trong gia đình.

[16] Trong truyện ngắn “Đêm thơm”, bà nội nhắc nhở Ti (cô bé đang chuẩn bị

vào lớp 10) tạm thời không là áo dài vì điện đang yếu.

Bà nội lại la:

- Thôi Ti ơi, làm ơn nhổ cái bàn ủi ra, đèn lên không muốn nổi đây này.

Chị Thảo đi may về, dẫn xe đạp vô nhà:

- Mi làm chi mà mệ la ỏm tỏi rứa?

Tôi dẹp bàn ủi, vùng vằng:

- Mệ chướng ghê. Từ sáng đến chừ mới có điện, ủi cái áo cũng không cho.

- Để khuya rồi ủi. [Đêm thơm, NL 1, tr. 10]

[17] Trong truyện ngắn “Thuốc tiên”, chủ đề các cuộc thoại giữa Quỳnh An,

Quỳnh Chi với bà xoay quanh chủ đề giúp đỡ bà nhặt hoa sứ về làm thuốc.

- Hoa sứ làm thuốc gì hả nội? Quỳnh An ngạc nhiên.

Nội thủng thẳng:

- Nhiều người mách, hoa sứ phơi khô, nấu nước uống, trị huyết áp cao tốt lắm.

Nội làm thử. Chẳng may sáng nay dậy nhặt hoa, lỡ một bước trẹo cả chân đây!

[Thuốc tiên, NL1, tr.181]

Nhóm chủ đề học tập xuất hiện trong tương tác của trẻ em - người lớn và với

trẻ em (chị/ anh). Tuy nhiên, với từng đối tượng các chủ đề lại khác nhau, chẳng

hạn: với trẻ em, người lớn thường đề cập tới các chủ đề mong muốn con đi học, dặn

dò học tập, nhắc nhở thái độ học tập, cho con đi học,…; trẻ em (anh, chị) trong

tương tác với em thường là chủ đề hỏi bài, nhắc nhở học tập,… Ví dụ: Trong truyện

ngắn “Đứa con nuôi”, vợ chồng bác Cừ (bố mẹ nuôi của Tấm) với Tấm.

[18] Nó thu người lại, vẻ mặt lo lắng. Chuyện gì thế? Bác ấy không muốn

mình ở đây nữa ư?

- Cháu làm được ra tiền là rất đáng khen. Cháu hãy còn ít tuổi mà đã có thể

sống tự lập được, không cần ăn bám vào ai. Nhưng theo bác thì bác không muốn

cháu đi làm, vì ăn mặc của cháu đã có hai bác lo, nhớn lên cháu cần gì thì tùy theo

khả năng của bác, bác sẽ cung cấp đầy đủ. Bác chỉ muốn cháu được đi học, bây giờ

cháu không học thì rồi lớn lên cháu vẫn phải học. Thà rằng học bây giờ có phải

chữ nó dễ vào đầu hơn không. Cháu đã nghe ra chưa? Năm nay cháu mới mười bốn

tuổi, bác sẽ cho cháu học đến năm hai mươi, nếu cháu còn có sức học nữa thì cứ

học cho đến năm hai nhăm, hai sáu rồi ra phục vụ xã hội cũng vẫn vừa. Sau này

các bác không cung cấp được đủ cho cháu thì đã có chính phủ cung cấp. Cứ lo mà

học cho tấn tới, còn ăn đã có người khác lo, có xã hội lo... Thế nào, ý cháu ra sao?

Thấy con bé cứ cúi gằm mặt xuống, Cừ biết ngay nó đang xúc động, anh nói

rất nhẹ nhàng:

- Thế thì chiều mai bác cháu ta lại lên đường về ban chính trị nhé. Trường ở

ngoài châu đến thứ hai thì mở. Giấy bút bác đã sắm cho cháu đủ cả rồi.

[Đứa con nuôi, NL 2, tr. 105-108]

Đặc biệt, chủ đề dặn dò khi tham gia kháng chiến chỉ xuất hiện trong tương

tác giữa trẻ em - người lớn (ông, bà, bố, mẹ) và chỉ xuất hiện trong hoàn cảnh đất

nước đang đấu tranh chống giặc ngoại xâm.

[19] Thấy Lượt cứ bần thần, mẹ Lượt thì thầm với con:

- Này, mày đừng có bép xép gì về chuyện mày làm đội trưởng trước kia đấy!

Lượt nói với mẹ:

- Thế u bảo con làm gì bây giờ?

- Làm gì thì u chẳng biết, nhưng cái cung cách này xem ra chúng nó đang

đánh hơi tìm kiếm tất cả những cán bộ trong làng đây.

[Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL 1, tr. 158-159]

Tóm lại, trong tương tác gia đình, các cặp tương tác trẻ em – người lớn, trẻ

em – trẻ em thường xoay quanh các chủ đề sinh hoạt đời thường, giáo dục kĩ năng,

học tập,... Các chủ đề xoay quanh các câu chuyện thường ngày từ ăn, ở, mặc,… đến

các câu chuyện giáo dục về truyền thống gia đình, sự kiện hoặc trải nghiệm gia

đình, về ước mơ, khát khao và khát vọng của gia đình. Nói cách khác, mỗi chủ đề

trong giao tiếp của trẻ em trong gia đình đều mang giá trị riêng, tạo ra sự hiểu biết,

tôn trọng giữa trẻ em với các thành viên gia đình. Và đặc biệt, thông qua các chủ đề

bước đầu thể hiện văn hóa giao tiếp trong gia đình của người Việt.

2.2.2. Vai giao tiếp

Trong phạm vi gia đình, trẻ em chỉ thiết lập một cặp vai duy nhất là cặp vai

trên – vai dưới, trong đó: vai trên (ông, bà bố, mẹ, bác, chú, cô, dì, cậu, anh, chị,…)

so với vai dưới (trẻ em – cháu/ con/ em). Quan hệ chi phối cặp vai là quan hệ huyết

thống với sự phân cấp địa vị trong gia đình theo tầng bậc (thế hệ) và cụ thể hóa

bằng các cặp vai: vai dưới (cháu) - vai trên (ông, bà bố, mẹ, bác, chú, cô, dì,

cậu,…); vai dưới (con) – vai trên (bố/ mẹ); vai dưới (em) – vai trên (anh/ chị).

Ngoài ra, quan hệ huyết thống quy định về vị thế của các thành viên nên kết quả

phân loại không ghi nhận cặp vai ngang của trẻ em. Kết quả như sau:

Bảng 2.3. Vai giao tiếp của trẻ em trong gia đình

STT Cặp vai Ví dụ Số lượng Tỉ lệ (%)

cháu – ông bà 67 20,62 1 tôi - bà nội, Huy - ông nội Huy, tôi - ngoại, ….

52 16,00 2 cháu - bác, chú, cô, cậu, dì,… tôi - chú Thuận, tôi - cô Dung, cô tôi – cô Tân,…

con - bố mẹ 108 33,23 3 Thuận – bố mẹ của Thuận, Lượt - mẹ Lượt, bé - Chị Út Tịch, tôi - bố tôi,…

em - anh/ chị 98 30,15 4 tôi – chị Thảo, tôi - chị Hai – Tin, tôi – Tin, tôi - anh Hai, Liên – An

325 100 Tổng

Dựa vào bảng số liệu 2.3, chúng tôi đưa ra một số nhận định sau:

Cặp vai con – bố/ mẹ xuất hiện 108/325 cuộc thoại, chiếm 33,23%. Chẳng

hạn: tôi – bố trong Đêm thơm; Thuận – bố mẹ Thuận (chú Thuận/ thím Thuận)

trong Đâu phải cái gì cũng mua được; Lượt - mẹ Lượt trong Đội du kích thiếu niên

Đình Bảng; bé Nê - cha trong Đại Bàng và người Dơi; bé - chị Út Tịch trong Mẹ

vắng nhà; tôi - bố tôi trong Những bông hoa gạo; … [Bảng tương tác cặp vai con –

bố/ mẹ trong giao tiếp gia đình xin xem Bảng 2.4, Phụ lục 1].

[20] Trong truyện “Buổi sáng thần tiên”, bé là con (vai dưới) so với người mẹ

(vai trên). Quan hệ giữa bé và mẹ là quan hệ ruột thịt. Mẹ là người sinh ra và nuôi

dưỡng bé lớn lên từng ngày [Buổi sáng thần tiên, NL2, tr. 163-182].

Cặp vai em - anh/ chị xuất hiện trong 98/325 cuộc thoại, chiếm 30,15%. Ví dụ:

tôi - chị Thảo trong Đêm thơm, Tin - chị Hai trong Mẹ đừng sợ; tôi - anh Hai trong

Chuyến tuần tra đầu tiên; tôi - chị Điệp/ anh Thả trong Lao xao; … Dong – thằng Tèo

trong Sau cơn lũ; con Bé – con Anh trong Mẹ vắng nhà; Liên – An trong Hai đứa trẻ;

thằng Nhà – con Gạo trong Tìm mẹ;… [Bảng tương tác cặp vai em – anh/ chị trong

giao tiếp gia đình xin xem Bảng 2.5, Phụ lục 1].

[21] Trong truyện ngắn “Hai đứa trẻ”, Liên và An là hai chị em ruột theo mẹ về

quê tản cư. Ở quê, Liên và An giúp mẹ bán hàng tại ga tàu vào buổi tối để có thêm thu

nhập phụ giúp gia đình trong những ngày khó khăn [Hai đứa trẻ, NL 3, tr.134-145].

Cặp vai cháu – ông bà xuất hiện ở 67/325 cuộc thoại, chiếm 20,62%. Chẳng hạn:

Huy - ông nội trong Hương cỏ mật; Bống - bà trong Cái Tết của mèo con; Tâm - ông

trong Bầu trời và tiếng chim; tôi - ngoại trong Chiếc ống ngoáy trầu, … [Bảng tương tác

cặp vai cháu – ông bà trong giao tiếp gia đình xin xem Bảng 2.6, Phụ lục 1].

[22] Trong truyện “Thuốc tiên”, Quỳnh An và Quỳnh Chi là cháu nội và thuộc

vai dưới so với bà nội thuộc vai trên. Quỳnh An và Quỳnh Chi cách bà nội 2 thế hệ (thế

hệ ông bà và thế hệ bố mẹ) [Thuốc tiên, NL 1, tr.180-182].

Cặp vai cháu - bác/ cô/ dì/ chú/ mợ… xuất hiện ở 52/325 cuộc thoại, chiếm

16,0%. Chẳng hạn: tôi - chú Thuận trong Đâu phải cái gì cũng mua được; tôi - cô

Dung trong Bữa tiệc ba mươi sáu món;… [Bảng tương tác cặp vai cháu – bác/ cô/

dì/ chú/ cậu/ mợ,… trong giao tiếp gia đình xin xem Bảng 2.7, Phụ lục 1].

[23] Trong truyện ngắn “Đâu phải thứ gì cũng mua được”, tôi là cháu của

chú Thuận và thím Thuận. [Đâu phải thứ gì cũng mua được, NL 1, tr.24-31]

Tóm lại, trong giao tiếp gia đình, trẻ em chỉ thiết lập một cặp vai duy nhất là

cặp vai dưới – vai trên với các tương tác vai cụ thể: cặp vai cháu - ông/ bà; cặp vai

cháu - bác/ chú/ cô/ dì/ cậu,…; con - bố/mẹ và cặp vai em - anh/chị. Đặc trưng của

các cặp vai này thể hiện mối quan hệ huyết thống theo tầng bậc. Cụ thể: ông/ bà

cách trẻ em 2 thế hệ; các bác/ chú/ cô/ dì,… và bố/ mẹ cách trẻ em 1 thế hệ. Anh/ chị

cùng thế hệ với trẻ em nhưng dưới tác động của nhân tố tuổi tác nên tạo ra sự phân

chia vị thế trên – dưới ngay trong quan hệ tương tác theo trục ngang. Không xuất

hiện tương tác cặp vai giữa trẻ em – họ hàng mà vai dưới nhiều tuổi hơn vai trên.

Khi thiết lập các cặp vai, trẻ em chịu sự chi phối mạnh của các quan hệ trong gia

đình và chịu sự chi phối của các nhân tố thuộc quan hệ này.

2.3. Đặc điểm xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình

2.3.1. Tần số xuất hiện các từ ngữ xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình

Chúng tôi tiến hành khảo sát và phân loại 325 cuộc giao tiếp của trẻ em theo

tiêu chí từ ngữ xưng hô và theo các cặp vai trên – vai dưới (ông bà – cháu; bác/

chú/ cô/ cậu/ dì,… - cháu; bố/mẹ - con và anh/ chị - em) trong giao tiếp gia đình.

Kết quả ghi nhận các kiểu xưng hô của trẻ em trong các cặp vai như sau:

Bảng 2.4: Xưng và hô của vai dưới (trẻ em) - vai trên (người lớn)

trong giao tiếp gia đình

TT Từ ngữ xưng

1 2 3 4 5 6 7

bằng tên bằng đại từ nhân xưng bằng danh từ thân tộc bằng từ khác bằng chức danh bằng sự kết hợp khác khuyết vắng từ xưng hô Tổng (1212 – 100%) Hô của trẻ em - người lớn Tỉ lệ Số lượng (%) (lượt ) 0 0 1,32 16 31,52 382 2,23 27 1,40 17 17,90 217 1,73 21 56,11 680

Xưng của trẻ em - người lớn Tỉ lệ Số lượng (%) (lượt) 0 0 1,07 13 26,98 327 1,16 14 2,31 28 8,91 108 3,47 42 43,89 532

Bảng 2.5: Xưng và hô của người lớn (vai trên) - trẻ em (vai dưới)

trong giao tiếp gia đình

Xưng của người lớn - trẻ em Hô của người lớn - trẻ em TT Từ ngữ xưng

Số lượng (lượt) Số lượng (lượt) Tỉ lệ (%) Tỉ lệ (%)

1 0 0,00 0,39 4 bằng tên

2 14 1,35 1,74 18 bằng đại từ nhân xưng

3 281 27,10 28,64 297 bằng danh từ thân tộc

4 8 0,77 2,99 31 bằng từ khác

5 15 1,45 2,70 28 bằng chức danh

6 94 9,06 14,66 152 bằng sự kết hợp khác

7 27 2,60 6,56 68

khuyết vắng từ xưng hô Tổng (1037 – 100%) 57,67 598 439 42,33

Từ bảng số liệu 2.8 và 2.9. chúng tôi đưa ra một số nhận xét như sau:

- Trong giao tiếp gia đình, số lượng các từ ngữ dùng để xưng hô của trẻ em (vai

dưới) - người lớn (vai trên) có sự chênh lệch nhau (xưng 532/1212 lượt, chiếm 43,89%

và hô 680/1212 lượt, chiếm 56,11% - xưng 439/1037 lượt, chiếm 42,33% và hô

598/1037 lượt, chiếm 57,67%).Bước đầu lí giải nguyên nhân: thứ nhất, trẻ em trong gia

đình thường chủ động nói nhiều hơn so với người lớn. Bởi, trẻ luôn có xu hướng hỏi

thông tin, đề đạt nguyện vọng,… với người lớn. Thứ hai, người lớn thường trả lời trẻ

em bằng các lời giải thích, động viên,… Tuy nhiên, trong một số trường hợp, người lớn

không trả lời trẻ em hoặc trả lời bằng các câu trả lời mang tính khẳng định “có” hoặc

“không” dẫn đến xu hướng kết thúc cuộc giao tiếp. Hiện tượng này phản ánh sự chi

phối của các quy tắc, quy định của văn hóa giao tiếp trong gia đình của người Việt. Cụ

thể: yếu tố vị thế trong gia đình và các nhân tố về trạng thái tâm lí, tình cảm, thái độ,

tình huống giao tiếp,… tác động mạnh đến giao tiếp giữa trẻ em và người lớn. Đặc biệt,

trong tương tác con - bố mẹ, cháu - ông bà, nhân tố quan hệ huyết thống chi phối và

đặc trưng tư duy “một giọt máu đào hơn ao nước lã” đã tác động làm cho cuộc thoại

thường có xu hướng “mềm dẻo”, linh hoạt. Thứ ba, do ảnh hưởng của tư duy “trọng

nam khinh nữ” của người Việt nên trong tương tác giữa trẻ em là nam và trẻ em là nữ

trong gia đình với người lớn cũng có sự khác biệt. Như vậy, trong giao tiếp gia đình,

xưng hô của các thành viên chịu sự quy định về văn hóa gia đình, quan hệ huyết thống

theo tầng bậc. Các nhân tố xã hội như: tuổi tác, trình độ, vị thế xã hội,… tác động ở

mức độ thấp hoặc không tác động.

Trong tương tác giao tiếp giữa trẻ em - người lớn, các từ ngữ xưng hô cũng

có sự chênh lệch nhau từ cách sử dụng các kiểu xưng hô và số lượng từ ngữ trong

từng kiểu. Cụ thể: trẻ em sử dụng 6 kiểu xưng hô. Số lượt từ ngữ xưng hô được trẻ

em sử dụng 532/1212 lượt khi xưng, chiếm 43,89% và sử dụng 680/1212 lượt,

chiếm 56,11% khi hô. Trong từng kiểu từ ngữ xưng hô được trẻ em sử dụng trong

tương tác với người lớn cũng có sự chênh lệch. Cụ thể: kiểu xưng hô bằng danh từ

thân tộc là nhóm có số lượt từ ngữ được sử dụng lớn nhất - khi xưng (327/1212

lượt, chiếm 26,98%) và khi hô (382/1212 lượt, chiếm 31,52%). Đó là các từ ngữ

như: ông, bà, ông bà, nội, bà nội, bà ngoại, bố/ ba/ cậu, mẹ/ má, bác, cô, dì, chú,

cậu, cô, anh, chị, anh chị,… Kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác có số lượt từ ngữ

được sử dụng ở vị trí thứ hai 108/1212 lượt, chiếm 8,91% khi xưng và 217/1212

lượt, chiếm 17,90% khi hô. Đó là các từ như: chị Hai, chị Thảo, thằng Tèo, bác Cừ,

chú Quang, con Bé, con Thanh, thằng Hiển, … Khuyết vắng từ xưng hô được trẻ

em sử dụng khi xưng hô ở vị trí thứ ba với 42/1212 lượt, chiếm 3,47% khi xưng và

21/1212 lượt, chiếm 1,73% khi hô. Kiểu xưng hô bằng chức danh được trẻ em sử

dụng khi xưng 28/1212 lượt, chiếm 2,31% và khi hô 17/1212 lượt, chiếm 1,40%.

Đó là các từ ngữ như: bộ đội, công an, cô giáo, học sinh,…; Kiểu xưng hô bằng từ

khác được trẻ em sử dụng khi xưng 14/1212 lượt, chiếm 1,16% và khi hô 27/1212

lượt, chiếm 2,23%. Đó là các từ như: bé, người ta, bọn này,…. Kiểu xưng hô bằng

đại từ nhân xưng được sử dụng với số lượng thấp – khi xưng 13/1212 lượt, chiếm

1,07% và khi xưng 16/1212 lượt, chiếm 1,32%. Đó là các từ: ta, chúng ta, mình,

chúng mình,… Kết quả khảo sát tư liệu ghi nhận, trẻ em không sử dụng kiểu xưng

hô bằng tên trong giao tiếp gia đình.

Người lớn khi tương tác với trẻ em sử dụng các kiểu xưng hô với các từ ngữ

xưng hô chênh lệch nhau. Người lớn sử dụng 7 kiểu xưng hô, trong đó: khi xưng sử

dụng 6 kiểu và khi hô sử dụng 7 kiểu. Người lớn khi xưng không sử dụng kiểu xưng hô

bằng tên. Kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc chiếm số lượt lớn nhất trong cả xưng và

hô: khi xưng (281/1037 lượt, chiếm 27,1%) và khi hô (297/1037 lượt, chiếm 28,64%).

Kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác chiếm vị trí thứ hai: khi xưng 94/1037 lượt, chiếm

9,06% và khi hô 152/1037 lượt, chiếm 14,66%. Kiểu khuyết vắng từ xưng hô: khi xưng

27/1037 lượt, chiếm 2,6% và khi hô 68/1037 lượt, chiếm 6,56%. Kiểu xưng hô bằng

đại từ nhân xưng: khi xưng 14/1037 lượt, chiếm 1,35% và khi hô 18/1037 lượt, chiếm

1,74%. Kiểu xưng hô bằng chức danh: khi xưng 15/1037 lượt, chiếm 1,45%, khi hô

28/1037 lượt, chiếm 2,7%. Đặc biệt, người lớn không sử dụng kiểu xưng hô bằng tên

trong tiếp với trẻ em nhưng khi hô sử dụng 4/1037 lượt, chiếm 0,39%.

- Các từ ngữ xưng hô được sử dụng nhiều nhất trong tương tác xưng hô giữa

trẻ em và người lớn trong gia đình gồm: con, cháu, ông, bà, bố/ ba, mẹ/ má trong cả

xưng và hô. Trong giao tiếp gia đình người Việt, các từ xưng hô kể trên tạo thành

cặp xưng hô của trẻ em - người lớn theo tương quan bậc thế hệ trong quan hệ huyết

thống. Cụ thể: trẻ em sẽ xưng “cháu” và hô gọi “ông”, “bà” với những người trên

mình 2 thế hệ và là người trực tiếp sinh ra bố hoặc mẹ của trẻ. Nói cách khác, ông

bà là thế hệ sinh ra bố mẹ của trẻ em. Căn cứ theo vị trí của cha, mẹ trong quan hệ

gia đình, ông, bà được phân biệt thành: ông nội, bà nội và ông ngoại, bà ngoại.

Quan hệ vai được cụ thể qua xưng hô đã thể hiện mối quan hệ ruột thịt và tình cảm

kính trọng, yêu thương của cháu với ông bà và thương yêu, dạy dỗ,… của ông bà

với cháu. Điều này cũng phản ảnh đặc trưng mô hình gia đình người Việt - tam đại

đồng đường, tứ đại đồng đường.

Tuy nhiên, một biến thể trong cách xưng hô của cháu với ông/ bà là sử dụng

cách xưng “con” thay cho cách xưng “cháu”. Trẻ em dùng từ “con” để xưng với

ông bà có thể do: 1/ thói quen của gia đình và cộng đồng nơi trẻ sinh sống chấp

nhận cách xưng này của cháu với ông bà; 2/ thể hiện sự kéo gần khoảng cách và thể

hiện sự yêu thương của trẻ.

Cặp từ xưng hô con – bố, mẹ là cặp xưng hô cốt lõi trong giao tiếp gia đình

người Việt và thể hiện quan hệ huyết thống trực tiếp (cách nhau 1 thế hệ) giữa

người được sinh và người sinh. Cách xưng hô này thể hiện tình cảm yêu thương,

gắn kết, quan tâm giữa con cái với cha mẹ trong gia đình và thể hiện sự bé nhỏ, là

bộ phận “khúc ruột” của bố mẹ mà không thể tách rời. Mối quan hệ bền chặt này

không bao giờ bị phai xóa mà dù “Con dù lớn vẫn là con của mẹ. Đi hết đời lòng

mẹ vẫn theo con” hay cuộc sống có xoay vần thì tình thân máu mủ vẫn luôn sáng tỏ.

2.3.2. Cách xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình

Trong giao tiếp gia đình, xưng hô của trẻ em tuân thủ theo các quy định, quy

tắc văn hóa gia đình như: tiêu chí vị trí, bổn phận và trách nhiệm của từng cá nhân

trong một gia đình họ hàng dòng tộc. Vì vậy, cách xưng hô của các thành viên trong

gia đình thể hiện các mối quan hệ như: ông bà, cha mẹ, ông bà, cháu, cha mẹ, con

cái, anh chị em,…với nhau và tạo thành lối hành xử văn hóa bất thành văn. Trong

tương tác giao tiếp, cách xưng hô của trẻ em trong gia đình thể hiện qua cách sử

dụng kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc là chính với các kiểu xưng hô khác để thể

hiện quan hệ tương tác vai ứng với từng chủ đề và hoàn cảnh cụ thể. Trong giao tiếp

của trẻ em, quan hệ quyền lực hiện hữu nhưng không mang tính tuyệt đối hóa,

thường có xu hướng kéo gần khoảng cách giữa vai dưới với vai trên. Để làm rõ đặc

điểm từ ngữ xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình, chúng tôi lần lượt phân

tích cách xưng hô của trẻ em với các thành viên trong gia đình.

2.3.2.1. Cách xưng hô của cháu - ông/bà

Khảo sát 325 cuộc thoại thuộc giao tiếp gia đình giữa trẻ em (con/ cháu/ em)

với người lớn, chúng tôi phân loại được 67/325 cuộc thoại giữa cháu và ông bà.

Dưới tác động của quan hệ huyết thống, trong tương tác cháu – ông bà, cháu giữ vai

dưới, ông/ bà giữ vai trên. Giao tiếp giữa cháu – ông/ bà thường xuất hiện trong gia

đình tam đại đồng đường hoặc tứ đại đồng đường (gia đình nhiều thế hệ cùng chung

sống). Các con trai thường ở chung với bố mẹ, ông bà để chăm sóc, phụng dưỡng.

Đây là nét văn hóa gia đình đặc trưng của người Việt.

Trong gia đình, giao tiếp của cháu – ông bà chủ yếu thường gắn với các chủ đề

giao tiếp như: sinh hoạt đời thường (hỏi thăm sức khỏe, dặn dò công việc nhà,…), giáo

dục kĩ năng (yêu thương, đùm bọc người thân; giúp đỡ người thân khi khó khăn,…),…

Trên thang phân cấp về vị thế, ông bà cách cháu 2 thế hệ và vì vậy, yếu tố quyền lực thể

hiện rõ trong quan hệ này. Đồng thời, xu hướng kéo gần khoảng cách được thực hiện

trong một số hoàn cảnh và xu hướng “nâng vai” của trẻ em bằng việc sử dụng từ xưng

hô “con” thay cho từ “cháu” với ông/ bà.

Dưới tác động của nhân tố truyền thống văn hóa gia đình, dòng tộc; ứng với

từng chủ đề giao tiếp và quan hệ huyết thống (bên nội – bên ngoại) mà trẻ em thuộc vai

cháu tạo nên các cặp vai khác nhau như: Ti - bà nội trong “Đêm thơm”, thằng nhỏ -

ông nội trong “Mùa thu rồi…”, tôi - ông trong “Đàn chim gáy”, Quỳnh An và Quỳnh

Chi - nội (bà nội) trong “Thuốc tiên”, tôi – ngoại (bà ngoại) trong “Chiếc ống ngoáy

trầu”… Xưng hô của trẻ em với ông bà chủ yếu sử dụng các từ xưng hô thân tộc và tạo

ra cặp xưng hô “cháu” – “ông”/ “bà”/ “ông nội”/ “bà nội”/ “nội”,…

Kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc chỉ xuất hiện 2 từ xưng hô “cháu”, “con”

trong tương tác của cặp vai này. Đây là cách xưng thông thường trong tương tác giao

tiếp của trẻ với người lớn trong gia đình. Nếu từ xưng hô “con” chỉ xuất hiện trong môi

trường gia đình là chủ yếu thì từ “cháu” xuất hiện ở tất cả các môi trường tương tác.

Điều này thể hiện sự tư duy về vị thế của trẻ em, nhận diện vị thế của người đối diện và

mối quan hệ liên nhân của trẻ với người lớn. Đôi khi, trong một số trường hợp, ông/ bà

“mắng” cháu vì chưa làm tròn một việc được giao hoặc nhờ vả thì ông/bà sẽ dùng đại

từ nhân xưng (mày) để hô/ gọi cháu. Tuy nhiên, từ “mày” trong hoàn cảnh này không

mang tính đe dọa cháu cao mà thường chỉ là lời nhắc, mắng “yêu”.

[24] Bống đang chơi với các bạn bên hàng xóm. Nghe tiếng bà gọi, nó ù té

chạy về nhà.

- Bà ơi, bà mua quà gì cho cháu đấy?

- Mày hư lắm, chẳng trông nhà cho bà, để gà nó bới tung cả bếp. Bà giận, bà

chẳng cho quà đâu!

[Cái tết của mèo con, NL4, tr.135]

Trong một số gia đình, vai dưới (cháu) có thể dùng từ xưng hô “con” để xưng với

ông bà. Từ “con” trong tương tác xưng hô này thể hiện sự nâng vai của “cháu” và được

sự đồng thuận của ông/ bà để tạo cặp xưng hô “con” – “ông/ bà” với mối quan hệ mật

thiết, gần gũi giữa các thế hệ. Từ “con” trong xưng của trẻ em thể hiện tình cảm thân

thiết, lòng hiếu thảo, sự tôn kính và tôn trọng đối với ông bà. Đặc biệt, khi ông/ bà hô/

gọi cháu là “con” đã thể hiện tình cảm yêu thương sâu sắc, sự gắn bó bền chặt của ông

bà với cháu.

[25] Linh cảm thấy có cái gì đó ấm áp bên vai. Linh khẽ ngẩng lên và mấy

sợi tóc bạc của bà chạm vào má buồn buồn, rồi giọng nói quen thuộc của bà vang

lên sát cạnh Linh:

- Làm gì mà ngồi ngẩn ra thế con?

Linh khẽ dụi mắt, nhìn bà, hờn dỗi:

- Nhưng mà bà đi đâu lâu thế? [Con tàu, NL3, tr. 157]

Trong giao tiếp giữa cháu với ông bà, xuất hiện trường hợp “lược bớt” từ ngữ

trong xưng hô hoặc khuyết vắng từ ngữ xưng hô. Khi cháu hoặc ông bà sử dụng các

xưng hô này thường thể hiện “mức độ thân mật” cao, thường gắn với những hoàn cảnh

và chủ đề có tính “đặc biệt”. Chẳng hạn, trong truyện ngắn “Thuốc tiên”, Quỳnh An và

bà nội thay vì cách xưng hô là “bà nội” thì rút gọn gọi “nội”. Quỳnh An hô/ gọi “nội”

và đặt ở vị trí cuối câu hỏi nhằm nhấn mạnh nội dung thông tin. Bà nội dùng “nội” để

xưng và không dùng từ hô/ gọi để đáp lời của Quỳnh An.

[26] - Hoa sứ làm thuốc gì hả nội? Quỳnh An ngạc nhiên.

Nội thủng thẳng:

- Nhiều người mách, hoa sứ phơi khô, nấu nước uống, trị huyết áp cao tốt lắm.

Nội làm thử. Chẳng may sáng nay dậy nhặt hoa, lỡ một bước trẹo cả chân đây!

[Thuốc tiên, NL1, tr.181]

Hay trong truyện ngắn “Những ngày thơ ấu”, Hồng và bà nội tương tác với

nhau nhưng bà nội không dùng từ xưng hô để xưng và dùng đại từ nhân xưng “mày”

để hô với Hồng. Khác với cặp từ xưng hô “con” – “bà” thể hiện tình cảm sâu sắc của

Hồng với bà thì từ hô/ gọi “mày” lại thể hiện mức độ suồng sã, thân mật của bà khi gọi

Hồng. Đặc biệt, cụm từ “bố mày” mà bà nội dùng để vừa hô/ gọi Hồng vừa thể hiện sự

“mắng yêu” về cái tinh quái trong câu hỏi của Hồng lại là sự yêu thương, âu yếm của

bà. Đây là các cặp xưng hô không tương xứng giữa cháu và bà. Tuy nhiên, lại thể hiện

mối quan hệ tình cảm thân thiết và phản ánh không gian lịch sử, thời đại mà truyện

ngắn phản ánh.

[27] Đã một lần bà tôi vẫy tôi lại, ôm tôi vào lòng, xoa đầu hỏi:

- Ai đẻ mày?

Nhìn những miếng bánh kẹo thơm phức trong giấy hóng xanh đỏ ở tay bà tôi,

tôi nũng nịu đáp:

- Bà đẻ con.

Bà tôi lừ mắt, tát vào má tôi:

- Bố mày, chỉ được cái hóm thôi. Không phải!

[Những ngày thơ ấu, NL 3, tr. 95-97]

2.3.2.2. Các xưng hô của con - bố/mẹ

Trong giao tiếp gia đình, tương tác giao tiếp giữa con – bố mẹ diễn ra

thường xuyên và chiếm số lượng lớn nhất 108/325 cuộc thoại, chiếm 30,15%.

Đây cũng là cặp tương tác giao tiếp thể hiện rõ mối tương quan huyết thống và

sự đa dạng, uyển chuyển trong cách xưng hô. Các từ cháu/ con khi được sử dụng

để xưng hô với ông/ bà/ bố/ mẹ thường thể hiện rõ đặc trưng lễ nghi và sự kính

trọng của con/ cháu.

Con khi xưng hô với bố/ mẹ chủ yếu dùng kiểu xưng hô bằng danh từ thân

tộc: xưng “con” và hô/ gọi “bố” (“ba”/ “cha”/ “thầy”/ “cậu”), mẹ (“me”/ “má”/

“mợ”, “u”) – tạo thành cặp xưng hô “con” – “bố/ mẹ…”. Như vậy, sự đa dạng trong

từ ngữ hô gọi đối tượng bố/ mẹ thể hiện đặc trưng văn hóa vùng miền, thời đại lịch

sử và đặc trưng văn hóa gia đình rõ nét. Đó là các từ như: bố/ ba/ cha/ thầy/ cậu,

mẹ/ me/ má/ mợ/ u, ba mẹ/ bố mẹ, thầy me,…

[28] Thụy trầm trồ:

- Con cũng ước cô ấy đến đây? Con ước có được không, mẹ?

- Sao lại không? Nhưng bây giờ con phải ngoan, phải chăm học. Khi nào

cần, mẹ sẽ bảo con cách gọi. Cô hiện đến được ngay.

[Nàng tiên Đảo Ngọc, NL 1, tr. 10]

[29] Bước chân vào nhà tôi mới hết cơn sợ hãi, nhưng tim lại đập như trống

làng ngày hội vì chạy bán sống bán chết. Mẹ tôi ngạc nhiên hỏi:

- Chi mà ngó bộ hớt hải rứa con?

- Không ạ! - Tôi không dám nói thật - Con chạy mà! Quên mất, hôm nay

chúng con phải học bù. [Nàng tiên nước, NL 5, tr.198]

Trong ví dụ [28], [29], các từ xưng hô “con”, “chúng con” thể hiện vai dưới

(vai con) với vai trên (người lớn là người mẹ). Mối quan hệ ở đây là mối quan hệ

huyết thống và thể hiện tình cảm yêu kính của người con với người mẹ - tình cảm

thiêng liêng, máu thịt.

Trong giao tiếp, kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác được con và cha mẹ sử

dụng khá nhiều – chiếm vị trí thứ hai trong số các kiểu xưng hô được sử dụng. Cách

xưng hô này lại phản ánh rõ nhất thái độ, tình cảm,… của con và cha mẹ. Nói cách

khác, đây là một trong những cách xưng hô bằng biệt danh và mang đặc tính riêng

khác sâu sắc. Đó là các từ ngữ như: lũ trẻ, trẻ con, cả lớp, người mình, cánh ta,

người ta, người khác, cánh mình, người lớn, đứa nào, ... Cách xưng hô này thể hiện

đặc trưng riêng của lứa tuổi gắn với những sắc thái tình cảm được thể hiện theo

nhiều chiều hướng: có thể là thân mật hóa, kéo gần khoảng cách nhưng cũng có kéo

dãn khoảng cách với thái độ suồng sã, coi thường.

Kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác thường thể hiện màu sắc cá nhân của cả

người nói và người nhận trong hô gọi cũng như thể hiện tình cảm cá nhân một cách

thân mật và gần gũi. Trong kiểu xưng hô này thường có thể kết hợp các từ chỉ mối

quan hệ: Bé, con gái, con trai, em con, thằng, tên người, con, …; tên riêng: Nê,

Thắm, Thanh…; các từ chỉ chức danh, đặc điểm, tình cảm,… như: tổ trưởng, đành

hanh,…; thậm chí là các từ nói lái như: con tro của mẹ,… Các kết hợp xưng hô này

mang ý nghĩa thân mật, tình cảm, hài hước, phóng đại hoặc chỉ để tôn trọng đối

tượng được gọi tên. Cấu trúc của chúng là sự kết hợp giữa các từ, tùy thuộc vào ngữ

cảnh và mục đích sử dụng để tạo ra từ xưng hô mới.

[30] Đến lúc ấy, mẹ mới đến lay Bé dậy.

- Con tro của Mẹ! Dậy chơi với Mẹ tí đi nào, rồi Mẹ đi làm việc!

Bé mở mắt liền. Hai mắt vốn rất đẹp của Bé, sau một giấc ngủ dài, càng to ra, và

chỉ thấy tuyền lòng đen. Bé mở mắt, nhớ ra công việc Mẹ giao cho Bé hôm nay và ngồi

dậy ngay. "Ôi chao, con gái Mẹ ngoan quá!".

[Buổi sáng thần tiên, NL 2, tr. 169-170]

Trong ví dụ trên, người mẹ sử dụng cụm từ “con tro của mẹ” để hô gọi con gái.

Kiểu xưng hô này được kết hợp giữa cách nói lái “con tro” – con chó con bé nhỏ yêu

thương của mẹ với từ “mẹ” trong tương quan “mẹ - con” là cách gọi thân mật, tình

cảm, yêu thương. Bởi, khi sử dụng biệt danh trong hô gọi, người lớn không chỉ tạo ra

sự tách biệt trong tình cảm dành cho trẻ con mà ẩn chứa trong đó còn là tình cảm bao la

của mẹ dành cho con – con là duy nhất của mẹ.

[31] Khi bé Hồng đưa ra nhận xét này, ai cũng khen bé Hồng tinh ý. Chỉ có mẹ

cười bảo:

- Thì cô Út đành hanh này nhận dạng cô út đành hanh kia, có gì là khó?

[Vịt chị vịt em, NL 3, tr. 220]

Ở ví dụ 31, cách hô gọi “cô Út đành hanh” được thuộc kiểu xưng hô bằng sự kết

hợp khác. Cụ thể đó là sự kết hợp từ kiểu xưng hô: danh từ thân tộc + từ khác (từ chỉ

vị trí, thứ tự con út trong gia đình) + từ chỉ đặc điểm tính cách. Đây cũng là cách xưng

hô (biệt danh) của mẹ dành cho con gái. Cách hô gọi này là cách gọi trìu mến, thể hiện

sự quan tâm pha chút bông đùa với đứa con bé nhỏ.

Các cụm từ như: hai đứa con, mẹ con ta, thằng Minh,… mang tính chất bao

gộp, gọi chung nhằm thể hiện sự gắn kết, thân thiết trong mối quan hệ huyết thống là

mẹ con.

[32] Mẹ Thụy kể đến đây phải dừng lại thở. Mẹ đang có mang đến tháng thứ bảy

nên không kể được một mạch liền. Thụy nghe, hai tay chống cằm, miệng khẽ xuýt xoa:

- Thế cô tiên ấy tên gì hả mẹ? Cô có biết đánh cá, làm ruộng, đi học như mẹ

con ta không? [Nàng tiên Đảo Ngọc, NL 5, tr.198]

Trong ví dụ [32], Thụy đã sử dụng cụm từ “mẹ con ta” dùng để xưng hô theo

cách bao gộp nhằm thể hiện sự gắn kết ruột thịt giữa mẹ Thụy và Thụy. Cách xưng

hô này thể hiện cũng khiến cho “nàng tiên” – cô y tá trên đảo trở nên vừa “cổ tích”

vừa là con người thực.

Cách xưng hô bằng chức danh xuất hiện trong tương tác xưng hô của con –

cha mẹ chỉ xuất hiện trong hoàn cảnh cha mẹ dặn dò khi tham gia kháng chiến.

[33] - Con có phải cán bộ đâu mà u lo!

- Không cán bộ lớn thì cũng cán bộ nhỏ. Thế không phải mày đứng đầu lũ

trẻ à? Dễ trẻ con rồi chúng nó tha đấy!

[Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL 1, tr. 158-159]

Cách xưng “con”, “cán bộ” và hô gọi “u” của con bước đầu thể hiện con đã có

“bước trưởng thành” trong tư duy nhận thức khi sống trong thời điểm lịch sử kẻ thù

xâm lược đất nước. Người mẹ dùng các cụm từ “cán bộ lớn”, “cán bộ nhỏ” không chỉ

là sự khẳng định, công nhận vị thế của người con trong tham gia kháng chiến mà còn

là ý nhắc nhở con về nhiệm vụ của mình. Ngoài ra, trong cặp thoại, các từ hô gọi

“mày”, “trẻ con” mà người mẹ hướng đến hô gọi con nhằm hướng đến khuyên bảo và

nhắc nhở con phải cẩn trọng và làm tốt nhiệm vụ của mình để đảm bảo an toàn cho tổ

chức mà trước tiên là những “bạn nhỏ” đang dưới sự chỉ đạo của con. Dưới nhìn nhận

của mẹ, Lượt và các bạn vẫn là những thiếu niên và cần được bao bọc. Tuy nhiên,

người mẹ ấy cũng nhận thấy việc đấu tranh đòi độc lập, tự do cho dân tộc là trên hết

và nhiệm vụ ấy không của riêng ai. “Đám trẻ con” ấy cũng là những đội viên du kích

xông xáo, nhiệt tình góp sức mình trong công cuộc giành độc lập của cả dân tộc.

2.3.2.3. Cách xưng hô của cháu - bác/chú/cô/dì/ cậu,…

Tương tác giao tiếp của trẻ em với bác/chú/cô/dì/ cậu,… là tương tác rộng và

không liên tục. Trong quan hệ dòng họ, trẻ em (vai dưới) cách 1 thế hệ với bác/ chú/ cô/

dì/ cậu,… Xét ở phạm vi rộng, tương tác cặp vai này xuất hiện rất ít và mức độ tương tác

không cao vì phần lớn các tương tác lượt lời của cháu với bác/ chú/ cô/ dì/ cậu/… không

được hiển ngôn trong giao tiếp mà thường kết hợp với lời người kể chuyện.

[34] Cô Hợp cũng chỉ có thể trả lời một cách lúng túng:

- À, là họ đang đi. Cháu hiểu không?

Chú Quân đang ngồi cạnh đấy phải bật cười vì câu trả lời ấy.

[Con tàu, NL3, tr. 156]

Trong tình huống Linh không hiểu: Con tàu chạy sát nhà Linh đến nỗi Linh

có thể nhìn thấy rõ nụ cười, ánh mắt hân hoan hay nỗi lo âu, buồn bã trên gương

mặt các hành khách ngồi bên cửa sổ. Có người vui, có người buồn, có người không

lộ rõ tình cảm nào nhưng ở họ có chung một cái gì đó thật trang trọng, khác thường.

Cái gì nhỉ? Và vì sao họ lại giống nhau đến vậy? Bao nhiêu lần Linh cứ tự hỏi mà

không tự giải thích được nên em đã đi hỏi cô Hợp. Cô Hợp khi trả lời không dùng

từ “xưng hô” để xưng mà dùng từ “cháu” để hô gọi Linh.

Trong trường hợp tương tác đa nhân vật trong đó có mẹ, con (em) và cô Tân,

cháu (em) đang mải bóc vải để ăn. Cô Tân không dùng từ ngữ xưng hô (khuyết

vắng từ xưng hô) để giải thích, lí giải về cái chua và cái đặc trưng của vải thiều.

Việc không dùng từ ngữ xưng hô phù hợp với ngữ cảnh và không gây đe dọa đến

em và mẹ của em. Đây cũng là một trong những cách thức giao tiếp thường thấy

trong giao tiếp đa nhân vật, tình huống thân mật và các nhân vật không “chú ý” quá

đến xưng hô trong tương tác.

[35] Được mẹ và cô Tân cho phép, em dè dặt bóc một quả. Cùi dày đến một

đốt ngón tay. Hạt bé tí teo, chỉ bằng hạt ngô tẻ. Chà, ngọt và thơm lạ lùng. Em chỉ

mới ăn một mảnh cùi nhỏ mà thấy người lịm tê đi, thích thú.

Cô Tân bóc vải cho em và bảo:

- Vải chua vội vàng, kiêu căng tranh chín trước, đánh lừa người ta bằng cái

vẻ bề ngoài. Còn vải thiều thì kiên nhẫn, nhún nhường, chín sau, thoáng trông vỏ

tưởng xoàng xĩnh mà ngọt lắm.

[Vải thiều chín muộn, NL 3, tr. 24]

Đặc biệt, xuất hiện cặp vai “cháu – bác” dù không có quan hệ huyết thống

nhưng do “đồng cảm hoàn cảnh” mà bác đã nhận cháu là người thân. Nói cách

khác, thấy thương cảm trước hoàn cảnh côi cút, khó khăn mà “bác” đã nhận “cháu”

là người nhà và gắn bó với nhau bằng thức tình cảm ruột thịt. Cặp từ ngữ xưng hô

“cháu” – “bác” được xác lập dựa trên tuổi tác và dần hướng tới quan hệ “gia đình”

giữa bố với con. Nhân vật Cừ trong lượt lời “Rét Điện Biên không như dưới xuôi

đâu, mặc phong phanh là dễ ốm lắm đấy!” không sử dụng từ ngữ xưng hô để nhắc

nhở Tấm mang thiên hướng thân mật hóa tình cảm – xóa nhòa ranh giới bác – cháu.

[36] Anh lại hỏi:

- Cháu có áo rét không?

- Cháu chẳng thấy rét bao giờ bác ạ, có một cái áo trấn thủ nhưng cũng

không mấy khi cháu mặc đến.

- Rét Điện Biên không như dưới xuôi đâu, mặc phong phanh là dễ ốm lắm đấy!

[Đứa con nuôi, NL 2, tr.74]

2.3.2.4. Cách xưng hô của em - anh/chị

Trong gia đình, em với anh/ chị thuộc cùng một thế hệ và cùng 1 bậc trên cây phả

hệ. Tuy nhiên dưới tác động của văn hóa gia đình về vai vế và tuổi tác thì trẻ em có sự

phân vai vị thế em – anh/ chị rõ nét. Theo đó, vai em luôn có tuổi ít hơn vai anh/ chị. Hay

em ra đời sau anh/ chị. Trong ngữ liệu khảo sát, chúng tôi không ghi nhận trường hợp vai

em có tuổi lớn hơn vai anh/chị. Tuy nhiên, trẻ em trong cặp vai em – anh/ chị phân thành

hai xu hướng: 1/ em (trẻ em – vai dưới) và anh/ chị (thanh niên (có độ tuổi trên 16)– vai

trên); 2/ em (vai dưới – trẻ em ít hơn 3 tuổi so với vai trên) và anh/ chị (vai trên – trẻ em

nhiều hơn 3 tuổi so với vai dưới). Lí do, ở hướng thứ 2, chúng tôi xác định trẻ em lớn

hơn em (vai dưới) 3 tuổi bởi sự chênh lệch tuổi này cho phép chúng tôi phân định nhân

vật được cụ thể trong tư liệu khảo sát cũng như phù hợp tâm lí của trẻ trong thực tiễn.

a) Em (trẻ em – vai dưới) – anh/ chị (thanh niên – độ tuổi trên 16)

Quan hệ giữa em (trẻ em – vai dưới) – anh/ chị (thanh niên – độ tuổi trên 16) là

quan hệ cùng hàng (cùng bậc trên cây phả hệ) và có những nét tương đồng về đặc trưng

tâm lí. Do cùng “hàng” nên, em và anh/ chị trong tương tác giao tiếp thường bị các yếu

tố thân hữu chi phối mạnh. Đặc biệt, sự vi phạm tương quan vai trong những hoàn cảnh

và chủ đề giao tiếp nhất định sẽ dẫn đến sự chuyển vai giữa các nhân vật.

[37] Chị Thảo đi may về, dẫn xe đạp vô nhà:

- Mi làm chi mà mệ la ỏm tỏi rứa?

Tôi dẹp bàn ủi, vùng vằng:

- Mệ chướng ghê. Từ sáng đến chừ mới có điện, ủi cái áo cũng không cho.

- Để khuya rồi ủi.

- Biết khu nhà có đèn mà tha cho không?

[Đêm thơm, NL1, tr. 9]

Trong cuộc thoại trên, chỉ duy nhất trong đầu cuộc thoại với chức năng “tạo lập

quan hệ” giao tiếp, chị Thảo sử dụng đại từ nhân xưng “mi” để hô/ gọi Ti (tôi). Trong

các lượt lời tiếp theo, cả chị Thảo và Ti không sử dụng từ ngữ xưng hô để xưng mình

và hô gọi người giao tiếp đối diện. Điều này phù hợp với trạng thái tâm lí đang “bực

dọc”, bất mãn của Ti khi nội không cho là áo dài chuẩn bị cho đi học còn chị Thảo mới

đi làm về nên chưa hiểu rõ vấn đề. Cuộc thoại có chủ đề là câu chuyện sinh hoạt đời

thường – việc mất điện thường diễn ra trong đời sống. Và nhu cầu được sử dụng khi có

điện trở lại là nhu cầu tất yếu của mỗi cá nhân.

b. Em (vai dưới – trẻ em ít hơn 3 tuổi so với vai trên) - anh/ chị (vai trên – trẻ

em nhiều hơn 3 tuổi so với vai dưới)

Trong giao tiếp gia đình, em và anh/ chị chênh lệch nhau 3 tuổi trở lên khá

phổ biến trong gia đình người Việt. Cặp tương tác này không có nhiều chênh lệch

về tâm lí, tư duy. Vì vậy, trong tương tác giao tiếp cặp vai này rất dễ “rời vai” và sử

dụng từ ngữ xưng hô trong tương tác giao tiếp đa dạng. Cụ thể, trong một cuộc

thoại, trẻ em có thể sử dụng nhiều kiểu xưng hô và cặp xưng hô “mày” – “tao” là

một trong những cặp xưng hô xuất hiện khá nhiều và thường trong các chủ đề về

sinh hoạt đời thường, trò chơi trẻ thơ.

[38] Trong nhà chỉ có tôi là không rầy Tin. Tôi gạ nó:

- Mày đưa tao thổi một cái coi nào!

Nhưng Tin là một thằng bé dễ ghét. Bất chấp việc tôi đứng về phe nó, nó chẳng

động lòng mảy may trước vẻ mặt thèm thuồng của tôi. Nó bỏ tọt chiếc còi vào túi quần:

- Em chả dại gì đưa còi cho anh đâu!

Tôi liếm mép:

- Tao chỉ thổi một cái thôi mà! Thổi xong, tao trả lại liền!

[Mẹ đừng sợ, NL1, tr. 29]

Trong cuộc thoại trên, tôi – học sinh lớp 6 giữ vai “anh” so với vai em (Tin –

học sinh tiểu học). Khi thấy Tin có đồ chơi mới, tôi đã rất muốn mượn em để chơi.

Việc mượn đồ chơi là chuyện thường ngày của trẻ em. Tôi đã sử dụng cặp từ “mày”

– “tao” để xưng hô với Tin thể hiện thái độ suồng sã, thân mật và phù hợp với xu

hướng thể hiện quyền lực. Tin sử dụng kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc qua cặp

từ xưng hô “em” – “anh”. Cặp danh từ thân tộc này thể hiện sự khẳng định vị thế và

thái độ tôn trọng của Tin với anh. Theo đó, nhân vật anh có xu hướng rời vai theo

hướng thân mật, suồng sã.

Dựa trên sự phân tích tương tác của trẻ em trong giao tiếp gia đình theo cặp

vai, chúng tôi rút ra bảng tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em như sau:

Bảng 2.6: Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em

trong giao tiếp gia đình

Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình TT Trường hợp giao tiếp

Xưng Hô

từ

1 Đại nhân xưng

Danh từ thân tộc Sự kết hợp khác

Cặp từ xưng hô đặc trưng ta/ chúng ta – bác/ chú/ mẹ Chúng ta – bác Cừ, ta – chú chúng ta – cô Quang, Tân,… ta/ chúng ta – Ø

Khuyết vắng từ xưng hô

2 Danh từ thân tộc Danh từ thân tộc

Cháu/ con – ông/ bà; con – bố/ mẹ, cháu – bác, cô, chú, dì,…; em – + Giao tiếp với chủ đề dặn dò khi tham gia kháng chiến, sinh hoạt đời thường, giáo dục kĩ năng. + Thể hiện quyền lực (địa vị trong gia đình, dòng họ) + tôn trọng + yêu thương, kính trọng. + Có sự chuyển vai theo hướng kéo gần khoảng cách của người lớn với trẻ em. + Hoàn cảnh giao tiếp trong gia đình hạt nhân và trong giao tiếp họ hàng dòng tộc. + Yếu tố tình cảm chi phối, thể

Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình TT Trường hợp giao tiếp

Xưng Hô Cặp từ xưng hô đặc trưng

anh

hiện tình quan hệ gần gũi, thân mật. + Hiện tượng kéo gần khoảng cách xuất hiện nhiều. Sự kết hợp khác

Khuyết vắng xưng hô Các từ khác 3 từ

em – chị Hai, em – chị Liên, em – chị Hai, … Em - Ø, chúng em – Ø, con – Ø,... Người ta - đằng ấy; mỗi đứa - tất cả… Các khác

4 chỉ

Danh từ thân tộc Học sinh – mẹ/ bố; cán bộ - mẹ

Từ chức danh

+ Xuất hiện giao tiếp giữa trẻ em - người lớn, trẻ em - trẻ em. + Thể hiện mối quan hệ thân hữu + thân tình + suồng sã. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng suồng sã, thân mật hóa. Trẻ em ở vai dưới có xu hướng nâng vai trong tâm trạng hờn dỗi. + Xuất hiện giao tiếp giữa trẻ em với cha mẹ. + Thể hiện mối quan hệ quyền lực theo tiêu chí vị thế công dân. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng nâng vai từ trẻ em.

5 kết Bé Thắm – bố/ mẹ, + Xuất hiện giao tiếp trong gia

Danh từ thân tộc

Sự hợp khác

6 Khuyết

Danh từ thân tộc

vắng từ xưng hô

Ø – ông bà, Ø – cha mẹ; Ø – bác/ chú/ dì/ cô/ cậu,...; Ø – anh/ chị

đình (ông bà, bố mẹ). + Thể hiện mối quan hệ thân hữu theo chiều hướng thân mật. + Xuất hiện giao tiếp gia đình và dòng họ. + Thể hiện mối quan hệ thân hữu + thân tình + suồng sã. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng suồng sã, thân mật hóa. Trẻ em ở vai dưới có xu

Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình TT Trường hợp giao tiếp

Xưng Hô Cặp từ xưng hô đặc trưng

hướng nâng vai gắn với những tình huống cụ thể.

2.4. Đặc điểm hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình

2.4.1. Tần số xuất hiện các hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình

Dựa trên kết quả khảo sát 131 truyện ngắn, chúng tôi phân loại cuộc thoại của

trẻ em với các nhân vật theo hai phạm vi: trong gia đình và ngoài xã hội. Kết quả ghi

nhận 683 cuộc thoại, trong đó: 325 cuộc thoại trong phạm vi gia đình và 358 cuộc

thoại trong phạm vi xã hội (nhà trường và cộng đồng). Dựa vào sự phân loại phạm vi

tương tác giao tiếp, chủ đề giao tiếp, tương tác cặp vai giao tiếp của trẻ em - người

lớn và trẻ em - trẻ em, luận án tiến hành khảo sát và phân loại HĐNN của trẻ em theo

cặp vai giao tiếp trong giao tiếp gia đình.

Khảo sát 131 truyện ngắn, xác định 325 cuộc thoại trong phạm vi gia đình có sự

tương tác của trẻ em. Từ 325 cuộc thoại, chúng tôi tiến hành khảo sát các nhóm HĐNN

được trẻ em sử dụng tương tác trong phạm vi gia đình. Kết quả thu được như sau:

Bảng 2.7. Bảng thống kê hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình

Nhóm STT Số lượng Tỉ lệ (%) Số lượt Tỉ lệ (%) hành động ngôn ngữ

1 Nhóm HĐ Tái hiện 5 9,80 221 12,49

2 Nhóm HĐ Điều khiển 17 33,33 752 42,49

3 Nhóm HĐ Cam kết 13 25,49 359 20,28

4 Nhóm HĐ Biểu cảm 14 27,45 402 22,71

5 Nhóm HĐ Tuyên bố 2 3,92 36 2,03

51 100 100 Tổng 1770

Từ bảng 2.11, chúng tôi đưa ra một số nhận định sau:

Trong giao tiếp gia đình, trẻ em tương tác với người lớn và trẻ em. Trẻ em sử

dụng 5 nhóm HĐNN với 51 HĐ và 1770 lượt sử dụng và có sự chênh lệch nhau về số

lượng các HĐNN. Cụ thể: nhóm Điều khiển (hỏi, yêu cầu, cầu xin, nhờ, giục, dặn,

rủ,…) có số lượng HĐ và số lượt xuất hiện nhiều nhất (17 HĐ với 752 lượt xuất hiện);

nhóm Biểu cảm (nhớ, yêu, mong, muốn, mừng, khen,…) có 14 HĐ với 402 lượt xuất

hiện; nhóm Cam kết (hứa, thề, xin lỗi, cho, tặng, khẳng định, phủ định,…) có 13 HĐ

với 359 lượt xuất hiện; nhóm Tái hiện có 5 HĐ (tả/miêu tả, thuật/ tường thuật, kể, giải

thích, nhắc lại) với số lượt xuất hiện 221 lượt; nhóm Tuyên bố có số lượng HĐ và số

lượt xuất hiện thấp nhất 2 HĐ – tuyên bố, đề bạt với 36 lượt xuất hiện.

Bên cạnh các HĐ trực tiếp, các HĐNN gián tiếp cũng được trẻ em sử dụng

trong tương tác giao tiếp gia đình. Trẻ em sử dụng nhiều HĐ gián tiếp. Khảo sát sâu

trường hợp nhóm HĐ điều khiển, các HĐ gián tiếp được sử dụng nhiều hơn so với các

nhóm khác. Các HĐ gián tiếp có thể được thực hiện thông qua một HĐ nào đó trong

cùng nhóm hoặc từ một HĐ thuộc nhóm khác.

[39] Trong phát ngôn của người mẹ và Lượt, Lượt đã sử dụng HĐ hỏi trực tiếp

nhưng với mục đích hướng đến là HĐ khẳng định để đáp lại câu hỏi của người mẹ.

- Mình mày thì làm nên trò trống gì, các anh các chị ấy bây giờ cũng mỗi người

dạt đi một nơi rồi. Cứ yên tâm làm ăn xem sao đã. Dễ vô cớ mà chúng nó giết cả làng ư?

- Liệu có yên tâm mà làm ăn được với chúng không? Ruộng nhà ta được vài

sào đã bị chúng nó rào dây thép gai rồi bỏ hoang đấy.

[Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL 1, tr. 158-159]

Trong phát ngôn của Lượt “Liệu có yên tâm mà làm ăn được với chúng không?”

sử dụng cấu trúc hình thức của dạng câu hỏi lựa chọn “…có…không?” trong vai trò là

là câu hỏi với mục đích hỏi ngược lại câu hỏi từ mẹ. Như vậy, cặp thoại này không

đảm bảo thực hiện hành vi. Tuy nhiên, khớp với câu hỏi của người mẹ thì đây là câu

hồi đáp hỏi với ý khẳng định sẽ không có sự yên tâm và bình yên làm ăn được vì nguồn

sống “ruộng nhà ta” đều đã bị giặc rào thép gai không cho canh tác. Chúng đã lộ rõ thái

độ muốn tiêu diệt người dân làng mình.

Nhận xét kết quả:

- Trong giao tiếp gia đình, dưới sự chi phối của các nhân tố giao tiếp như

hoàn cảnh giao tiếp, chủ đề giao tiếp, nội dung giao tiếp,… trẻ em sử dụng các

HĐNN tương ứng. Đặc biệt, chủ đề giao tiếp có sự chi phối mạnh đến việc lựa chọn

HĐNN của trẻ. Cụ thể, ứng với 7 chủ đề giao tiếp trong phạm vi gia đình sẽ có

những nhóm HĐNN được sử dụng chiếm ưu thế. Qua đó, phản ánh khả năng sử

dụng ngôn ngữ của trẻ em trong tương tác giao tiếp với người lớn và trẻ em. Trong

phạm vi gia đình, các nhóm HĐ điều khiển, biểu cảm và cam kết chiếm ưu thế. Đặc

biệt, một số HĐ thuộc các nhóm điều khiển như: hỏi, yêu cầu/ đề nghị, nhờ, nài,

nằn nì, xin/ cầu xin, đòi,…; nhóm HĐ biểu cảm như: thương, nhớ, yêu, mong,

muốn, ước, sợ,… hoặc nhóm HĐ cam kết như hứa, xin lỗi, cảm ơn, cho, tặng,…

xuất hiện với số lượng lớn hơn. Nhóm tuyên bố và đề bạt ít xuất hiện.

- Số lượng các HĐNN trong từng nhóm có sự chênh lệch nhau rất lớn, chẳng hạn:

Nhóm HĐ Điều khiển với các HĐ như: hỏi, hồi đáp hỏi, yêu cầu/ đề nghị, khuyên,

xin/ cầu xin, nài, nhờ, mời, rủ, đe dọa,… xuất hiện với số lượng rất lớn. Các HĐ

được sử dụng và xuất hiện của trẻ em có sự chi phối của nhiều nhân tố, trong đó

nhân tố đặc trưng tâm lí lứa tuổi tác động nhiều nhất đến việc lựa chọn ngôn từ

trong giao tiếp. Thông qua lớp ngôn từ trong phát ngôn của trẻ em có thể thấy: hiện

thực cuộc sống diễn ra cụ thể, sinh động dưới con mắt của trẻ; trẻ ưa nói thẳng, hỏi

rõ vấn đề; thái độ tình cảm thể hiện rõ;... Với vị thế vai dưới, trẻ em thường sử dụng

các HĐ điều khiển có tính cầu (nhờ, mời, xin,..). Các HĐ điều khiển có tính khiến

cao như: ra lệnh, cấm, đe dọa,... ít sử dụng hoặc nếu sử dụng thì chỉ xuất hiện trong

trường hợp đặc biệt. Đặc biệt, trẻ sử dụng nhiều HĐNN gián tiếp với bề mặt là HĐ

hỏi nhưng gián tiếp hướng đến các HĐ khác như: nhờ, mời, rủ, đòi, cầu xin, yêu

cầu, đề nghị,...

[40] Tôi mếu máo nói với thầy tôi:

- Con lạy cậu… Đây con có bao nhiêu tiền con xin đưa cả cho cậu, vậy cậu

tha cho con... Con lạy cậu... Cậu tha cho con…

[Những ngày thơ ấu, NL 3, tr. 110-113]

Trong phát ngôn này, Hồng đã thực hiện HĐ “xin” trực tiếp với người cha của

mình nhằm giúp mình không bị đánh. HĐ “xin” phản ánh mức độ cần kíp phải thực

hiện ngay của vai dưới (Hồng – con) với vai trên (thầy – cha của Hồng).

[41] Khi nghe cha kể chuyện mà chưa thấy mình được trở thành một nhân

vật trong câu chuyện của cha, Bé Nê đã dùng HĐ hỏi để nhắc nhở cha đưa mình

vào trong câu chuyện: "Cha ơi, sao nãy giờ chưa có con?"[NL 1, tr. 239]. HĐ hỏi

trong phát ngôn của Bé Nê là HĐ có tính cầu của bé với cha của mình.

Bé Nê khi muốn cha kể chuyện theo ý của mình đã dùng HĐ năn nỉ "- Ứ, con ứ

nhổ cây. Nhổ cây cô giáo la con đó cha. Con có cây kiếm cha mua cho con đó." [NL 1,

tr.246]. Trong lời thoại trên, Bé Nê đã thể hiện sự chưa hài lòng với lời cha kể bằng

biểu thức "- Ứ, con ứ nhổ cây". Tiếp theo, là sự giải thích nguyên nhân từ sự không hài

lòng và cho phép của cô giáo cũng như điều kiện sẵn có "...có cây kiếm cha mua

cho...". Các phát ngôn của Bé Nê hướng đến HĐ năn nỉ cha kể theo ý của mình.

Nhóm Tái hiện bao gồm các HĐ như: thuật/ tường thuật; tả/ miêu tả; kể; giải

thích; nhắc lại. Các HĐ Tái hiện xuất hiện khi trẻ em trình bày một vấn đề có tính

chất “quan trọng, nghi thức", trong tình huống trẻ đang tự đặt mình vào "trách

nhiệm" của người công dân. Khi đó, trẻ em thuộc vai dưới so với người lớn thuộc

vai trên. Các vai trên là người lớn có thể cách vai dưới trẻ em 1 thế hệ hoặc 2 thế hệ.

[42] HĐ giải thích được Ti thực hiện để đáp lại HĐ hỏi trong câu hỏi của chị Hai:

- Chi mà gấp rứa?

- Em ủi áo dài mai đi học chứ bộ. [Đêm thơm, NL1, tr.9]

Nhóm HĐ Cam kết gồm các HĐ: hứa; cảm ơn/ biết ơn; xin lỗi; biếu; thề; cam

đoan, tặng; phủ định; cho; khẳng định; cuộc,… Sự xuất hiện của các HĐ thuộc nhóm

Cam kết thể hiện trẻ em bắt đầu xác định vị thế của mình và vai của mình trong

tương tác với người lớn. Đồng thời, thể hiện trẻ em đang có sự chuyển biến trong

tâm lí. Tính tự quyết bắt đầu ổn định dưới sự tập trung cũng như nhận thức về trách

nhiệm của mình. Trong giao tiếp với người lớn, các HĐ Cam kết được trẻ em thực

hiện ở hai dạng: tường minh hoặc gián tiếp. Các HĐ tường minh sẽ được thực hiện

bởi các biểu thức tường minh và động từ ngữ vi thực hiện đúng chức năng của

mình. Các HĐ gián tiếp sẽ được thực hiện bởi các biểu thức ngữ vi nguyên cấp. Kết

quả khảo sát, các HĐ Cam kết được thực hiện gián tiếp chiếm số lượng nhiều hơn

so với việc tường minh. Nói theo cách khác, trẻ em trong tương tác gia đình có thể

chịu tác động bởi: 1/ tâm lí lứa tuổi và quan hệ trong gia đình; 2/ trong giao tiếp với

người lớn, trẻ mở rộng giao tiếp và dần hình thành sự tự tin, kiên nhẫn, kỷ luật,...;

[43] Cuộc thoại sau giữa hai cha con có chứa hành động “hứa”:

Ba vuốt tóc tôi:

- Đó là bổn phận của ba me. Dù cực khổ cách mấy, ba me vẫn sẵn sàng vượt

qua, miễn sao con chăm chỉ học hành.

- Con hứa sẽ không phụ lòng ba me!

[Đêm thơm, NL1, tr.13]

Trong ví dụ 43, “tôi” đã sử dụng HĐ “hứa” để thể hiện sự cam kết và quyết tâm

của mình học tập thật tốt. HĐ được thực hiện trực tiếp qua động từ ngữ vi “hứa” với

đúng chức năng ngữ vi để cam kết, cam đoan với ba mẹ – những người đã dành tất cả

những gì tốt đẹp nhất cho các con.

Nhóm Biểu cảm bao gồm các HĐ như: mong, nhớ, muốn, yêu, khen, than thở,

thương, mừng, sợ, tiếc, chê, ước, đau xót, e ngại. Các HĐ thuộc nhóm biểu cảm được

sử dụng trong hai phạm vi đó là các HĐNN tường minh và HĐNN gián tiếp. Các

HĐ thuộc nhóm biểu cảm được trẻ sử dụng trong giao tiếp thường được thực hiện

trực tiếp và thể hiện cảm xúc cá nhân rõ nét. Nói cách khác, trong tương tác các HĐ

biểu cảm khi được trẻ thực hiện sẽ tác động trực tiếp đến người lớn – yêu cầu người

lớn thực hiện; đồng thời, thể hiện sự chi phối mạnh mẽ của các nhân tố giao tiếp. Lí

giải nguyên nhân: 1/ trẻ em thường phản ứng tức thời khi tương tác giao tiếp; 2/ trẻ

tư duy trực quan, đơn thuần nên thường "ngây thơ" trong giao tiếp.

[44] Cuộc thoại giữa Bé Nê và cha:

Bé Nê: Cha ơi, con không thích kể Khỉ Trắng lười biếng nữa nha. Con muốn

Khỉ Trắng là một bé ngoan.

Cha: Được rồi!

[Vì sao Kiến Lửa thành Kiến Đen, NL 1. Tr.241]

Trong cuộc thoại này, Bé Nê đã trực tiếp sử dụng HĐ “muốn” trực tiếp với ý

thể hiện quan điểm, suy nghĩ của bản thân. Bé Nê muốn cha mình kể Khỉ Trắng trở

thành một bé ngoan và mong muốn cha thực hiện ngay điều đó.

Nhóm HĐ Tuyên bố gồm các HĐ: tuyên bố, đề bạt xuất hiện với số lượng thấp.

Lí do nhóm HĐ này xuất hiện với số lượng và số lượt thấp vì: 1/ trẻ em chưa có nhiều

hiểu biết, đánh giá và chủ kiến cá nhân để đưa ra HĐ; 2/ do tâm lí của trẻ chưa hình

thành tư duy trừu tượng; 3/ các HĐ tuyên bố xuất hiện không mang tính đe dọa cao mà

xuất phát từ thực tiễn giao tiếp, trẻ bức xúc và đưa ra các HĐ này. Theo tư liệu khảo

sát, các HĐ này chủ yếu xuất hiện trong các cuộc thoại giữa con người và loài vật.

Nhóm HĐ Điều khiển xuất hiện với số lượng HĐ lớn nhất và ghi nhận HĐ

hỏi xuất hiện với số lượng cao nhất. Nhóm HĐ này thể hiện sự thay đổi của trẻ em

trong từng lứa tuổi và ứng với các nhân tố giao tiếp khác nhau. HĐ hỏi xuất hiện

với số lượt lớn nhất phù hợp với tâm lí “thích khám phá” và mong muốn tìm hiểu

các hiện tượng của trẻ.

Lí giải bước đầu sự chênh lệch về số lượng HĐ trong các nhóm HĐ ngôn ngữ

như sau:

Thứ nhất, trẻ em trong quá trình phát triển có sự chuyển biến mạnh về thể

chất, sinh lí và tâm lí; sự mở rộng về phạm vi, đối tượng, nội dung giao tiếp và kinh

nghiệm cá nhân đã tác động đến khả năng ngôn ngữ, tư duy trừu tượng. Đặc biệt,

lứa tuổi 11-15 bên cạnh sự phát triển của tư duy trừu tượng, tình cảm cũng trở nên

phức tạp hơn và khả năng đặt ra các câu hỏi tư duy sâu sắc hơn. Vì vậy, trong giao

tiếp HĐ ngôn ngữ có sự chênh lệch ngay trong các nhóm nói riêng và ứng với từng

độ tuổi của trẻ em nói chung.

Thứ hai, trẻ em dần hình thành cho mình tư cách cá nhân/ vị thế xã hội cho

riêng mình. Cùng với sự tiếp nhận các tri thức từ gia đình, nhà trường đến hoạt động

vui chơi ngoài xã hội đã khiến trẻ hình thành nên “tính cách” của riêng mình.

Thứ ba, do đặc trưng tâm lí lứa tuổi 4-15 có sự biến động mạnh tâm sinh lí

nên trẻ em thường mong muốn được tìm hiểu, khám phá và được đáp ứng nhu cầu

cá nhân. Vì thế, các HĐ thuộc nhóm Điều khiển với số lượt xuất hiện cao trong phát

ngôn của trẻ em.

Tóm lại, trong giao tiếp gia đình, trẻ em sử dụng cả 5 nhóm HĐNN. Tuy

nhiên, số lượng các HĐNN cũng như số lượt xuất hiện là không đồng đều nhau. Các

HĐ Điều khiển chiếm số lượng và số lượt xuất hiện nhiều nhất so với các nhóm HĐ

khác. Tuy nhiên, các HĐ điều khiển tập trung ở các HĐ có tính cầu, các HĐ có tính

khiến ít sử dụng. Các nhóm HĐ Điều khiển, HĐ Cam kết, HĐ Biểu cảm xuất hiện

với số lượng và số lượt tương đối cao. Nhóm HĐ Tuyên bố có số lượng và số lượt

xuất hiện thấp nhất. Các nguyên nhân chính bởi: 1/ Trẻ em có sự thay đổi từ tâm lí tư

duy trực quan sinh động sang tư duy tưởng tượng theo độ tuổi. Tuy nhiên tư duy trừu

tượng chưa phát triển mạnh và hoàn thiện; 2/ Các nhân tố xã hội như: địa vị, giới tính,

xuất thân,... chưa tác động rõ nét; 3/ Trẻ em - người lớn có mối quan hệ huyết thống,

tình cảm gắn kết.

2.4.2. Khảo sát trường hợp: Nhóm hành động điều khiển của trẻ em trong giao

tiếp gia đình

2.4.2.1. Nhóm hành động điều khiển

Xuất phát từ các góc độ tiếp cận khác nhau về nhóm HĐ có đích ở lời "đặt

người nghe vào trách nhiệm thực hiện một HĐ tương lai", các nhà ngôn ngữ học đã

gọi tên là: HĐ cầu khiến, HĐ điều khiển,... Trong phạm vi luận án, chúng tôi sử

dụng cách gọi là HĐ Điều khiển cho lớp HĐ có đích ở lời nêu trên để làm căn cứ và

tiếp thu các lí thuyết thuộc khái niệm cầu khiến để làm rõ đối tượng của mình.

Các nhà ngôn ngữ học, khi áp dụng ý nghĩa điều khiển để phân loại các

HĐNN thuộc nhóm HĐ điều khiển, thường xem xét các yếu tố sau:

- Vai giao tiếp của chủ ngôn và tiếp ngôn.

- Quyền lợi hay lợi ích của người tiếp nhận thực hiện HĐ được nêu ra trong

phát ngôn.

- Cường độ, mức độ cầu khiến của chủ ngôn.

Theo Đào Thanh Lan [60] dựa vào mức độ cầu khiến, tức là theo sức mạnh

của lời nói, HĐNN thuộc nhóm HĐ cầu khiến trong tiếng Việt có hai kiểu lực tương

phản nhau, đó là lực khiến và lực cầu. Lực khiến: Đây là loại HĐNN trong đó người

nói áp đặt lệnh hoặc yêu cầu người nghe thực hiện một HĐ cụ thể. Người nói đặc

quyền và có quyền sai khiến người nghe theo ý của mình. Lời khiến thường tập trung

vào lý trí hơn là tính lịch sự, và người nghe có trách nhiệm phải tuân theo lệnh. Lực

cầu: Đây là loại HĐNN mà người nói là người được hưởng lợi ích. Trong trường hợp

này, người nói phải đặt mình ở vị thế giao tiếp thấp hơn hoặc bằng người nghe.

Người nói kêu gọi người nghe thực hiện HĐ một cách tự nguyện. Lời nói cầu thường

mang tính chất tình cảm và đề cao tính lịch sự. Tóm lại, Đào Thanh Lan đã phân loại

các HĐNN dựa trên mức độ cầu khiến thành hai loại chính: lực khiến (mang tính áp

đặt) và lực cầu (mang tính đề nghị và tôn trọng).

2.4.2.2 Khảo sát cụ thể:Hành động hỏi

Dựa vào các tiêu chí phân loại này, chúng tôi đã thực hiện xác định việc sử

dụng các HĐNN trong nhóm HĐ điều khiển của trẻ em trong giao tiếp gia đình.

Kết quả khảo sát được thể hiện trong bảng sau:

Bảng 2.8: Các hành động ngôn ngữ thuộc nhóm hành động

điều khiển của trẻ em trong giao tiếp gia đình

Số lượt Số lượt Tiêu chí HĐNN Tỉ lệ (%) Tiêu chí HĐNN Tỉ lệ (%)

Đe dọa 12 1,60 Dặn 31 4,12

Hỏi 184 24,47 Bày tỏ 23 3,06

Yêu cầu/ đề nghị 9,57 Cản 72 12 1,60

17 2,26 Vòi vĩnh 24 3,19 Khuyên

48 6,38 Mời 52 6,91 Xin/ cầu xin

52 6,91 Rủ 31 4,12 Nài/ nằn nì

28 3,72 Đòi 48 6,38 Van/ lạy

84 11,17 Cấm 9 1,2 Nhờ

25 3,32 Giục

752 – 100% Tổng

Nhận xét:

- Các HĐNN có sự chênh lệch nhau trong số lượt xuất hiện. HĐ hỏi có số

lượt lớn nhất 184/752 lượt, chiếm 24,47%. Đây là HĐ chiếm ưu thế tuyệt đối trong

các nhóm HĐ được trẻ em sử dụng trong tương tác của trẻ em trong giao tiếp gia

đình. Do đặc trưng là HĐ trung tính nên HĐ này không đe dọa thể diện của người

nghe/ người nhận trong giao tiếp.

- Một số HĐ như cấm, đe dọa, cản,… xuất hiện với số lượng rất thấp vì đây

là các HĐ có tính khiến cao. Khi HĐ này được thực hiện thường đe dọa thể diện

của người nghe/ người nói. Kết quả khảo sát cũng ghi nhận các trường hợp trẻ em

sử dụng HĐ này là các trường hợp chủ đề giao tiếp thuộc đấu tranh chống kẻ thù và

có tính quy thức cao.

Có thể lí giải các nguyên nhân dẫn đến sự chênh lệch của các HĐ thuộc

nhóm HĐ Điều khiển như sau:

Thứ nhất, trong tương tác gia đình, trẻ em thuộc vai dưới so với người lớn là

vai trên. Vì vậy, các HĐ Điều khiển có tính cầu vì thế xuất hiện với tần số rất cao.

Các HĐ có số lượt xuất hiện lớn như: xin, nằn nỉ, nhờ, mời, vòi vĩnh,… thể hiện vị

thế là vai dưới và mong muốn được vai trên yêu thương, đùm bọc. Ngoài ra, các

HĐ gián tiếp có tính cầu cũng được thực hiện thông qua HĐ hỏi.

[45] Cái Thắm khi thấy bố mẹ giận nhau, bố không ăn cơm bèn giả bệnh để

tranh thủ sự quan tâm của bố. Khi bố lại gần, Thắm đã dùng HĐ bày tỏ “Bố xem

con đang sốt nóng đây này. Khéo mà sốt xức huyết đấy.” [Thanh và Thắm, NL 4,

tr.75-77] để tranh thủ sự quan tâm và yêu thương của bố.

Thứ hai, trẻ em trong tương tác giao tiếp gia đình sử dụng HĐ điều khiển có

tính khiến. Khi sử dụng các HĐ có tính khiến thường gắn với tình huống đặc biệt, trẻ

mong muốn hoặc hờn dỗi khi muốn có một điều gì hoặc vật gì đó. Trong các tình

huống này, trẻ em sử dụng HĐ điều khiển có tính khiến và yêu cầu HĐ thực hiện ngay

lập tức tại thời điểm nói. Vì vậy, đây là nhóm các HĐ đe dọa thể diện của vai trên.

[46] Tôi khi đi qua sân chim đã muốn dừng ở đó để bắt mớ chim. Tôi đã đề nghị tía

nuôi của mình: “- Dừng lại đây bắt mớ chim đi, tía!” [Sân chim, NL2, tr.33].

Thứ ba, các HĐ trung tính (có cả tính cầu và tính khiến) xuất hiện với số

lượng rất lớn. Đặc biệt, HĐ hỏi có 184 lượt, chiếm 24,47%. HĐ này phù hợp với trẻ

em khi tương tác trong gia đình. Lí do, trẻ thường có xu hướng tò mò trước thực tiễn,

có nhiều điều cần biết và luôn mong muốn người trong gia đình giải đáp giúp mình.

[47] Khi nghe ba nói sẽ chuẩn bị cho mình một món quà mà đến thằng Tín

nhà giầu cũng không thể có, Thăng đã rất hồ hởi hỏi lại ba để xác nhận: “Chắc

không ba?” [Đâu phải cái gì cũng mua được? [NL1, tr. 31]. Câu hỏi xác nhận hàm

chứa sự háo hức, hân hoan của Thăng.

2.4.2.1. Khảo sát cụ thể: Hành động hỏi

Hành động hỏi là một HĐNN phổ biến trong cuộc sống hàng ngày, được sử

dụng ở mọi giai đoạn lịch sử vì nó có khả năng phục vụ nhiều mục đích giao tiếp

khác nhau. Người nói sử dụng hành động hỏi để yêu cầu người nghe cung cấp thông

tin mà họ cần biết hoặc chưa biết. Ngoài ra, họ cũng có thể sử dụng hành động hỏi

để ra lệnh, sai khiến, khẳng định, phủ định, trách móc, nghi ngờ, và nhiều mục đích

khác đối với người nghe. Để đạt được những mục đích này, người nói có thể sử

dụng câu hỏi hoặc các dạng phát ngôn khác như câu trần thuật, câu cảm thán, và

nhiều dạng khác để thực hiện hành động hỏi.

Nội dung và tính chất của hành động hỏi cho thấy rằng nó liên quan chặt chẽ

đến cấu trúc, ý nghĩa và ngữ dụng của câu hỏi. Hành động hỏi không chỉ phụ thuộc

vào việc sử dụng câu hỏi mà còn có thể thực hiện thông qua bất kỳ loại câu hoặc phát

ngôn nào khác có mục đích ngôn ngữ trung gian để truyền đạt mục tiêu hỏi.

Do đó, trong quá trình giao tiếp, có nhiều cách để thực hiện HĐ hỏi. Theo

các nhà nghiên cứu ngôn ngữ Việt, HĐNN này được chia thành hai loại chính: HĐ

hỏi trực tiếp và HĐ hỏi gián tiếp.

Theo Diệp Quang Ban, “Khi kiểu câu được dùng đúng với chức năng vốn có của

nó, thì nó hoạt động với tư cách là hành động nói trực tiếp” [5, tr. 109]. Vì vậy, HĐ hỏi

trực tiếp là việc sử dụng câu hỏi chính danh để thực hiện HĐ hỏi. Điều này bao gồm

việc sử dụng biểu thức ngữ vi hoặc các phát ngôn có dấu hiệu hoặc phương tiện chỉ dẫn

lực ngôn trung, như cấu trúc của câu hỏi, ví dụ như các câu hỏi "có...không?", "làm

sao...?", "thế nào...?" và các dạng tương tự. BTNV đại diện cho cấu trúc ứng với một

phát ngôn ngôn hành cụ thể. Mỗi BTNV có thể chứa động từ ngữ vi hoặc không chứa

động từ ngữ vi trong cấu trúc của nó. Các biểu thức ngữ vi có động từ ngữ vi được gọi

là biểu thức ngữ vi tường minh, trong khi các biểu thức ngữ vi không có động từ ngữ vi

được gọi là biểu thức ngữ vi nguyên cấp.

a. Mục đích của hành động hỏi

Mục đích giao tiếp là một trong yếu tố quan trọng trong giao tiếp. Trong giao

tiếp gia đình, mục đích giao tiếp của trẻ em tác động đến việc sử dụng các HĐ hỏi

như sau:

Thứ nhất, hỏi để thu thập thông tin

Trong bất kì cuộc giao tiếp gia đình, trẻ em sử dụng HĐ hỏi khi xuất hiện

những tình huống, vấn đề,… không biết, chưa rõ. Vì vậy, trẻ em sẽ dùng phát ngôn

có chứa HĐ hỏi với những người thân trong gia đình như ông, bà, bố, mẹ, cô, dì,

chú, bác,…

[48] Vừa nói tôi vừa mở cặp lôi con tắc kè ra.

- Ối! Con gì vậy? – Tin vốn bạo gan hơn tôi nhưng nó vẫn phải thụt lùi một

bước và trố mắt nhìn chằm chằm vào tay tôi…

[Mẹ đừng sợ, NL 1, tr.19]

Trong ví dụ [48], câu hỏi “con gì vậy?” của Tin thể hiện sự ngạc nhiên khi lần

đầu thấy con tắc kè mà tôi mang về. Thán từ “Ối!” đứng ở đầu câu hỏi Tin biểu thị

sự ngạc nhiên quá mức sang mức “sợ hãi”. HĐ hỏi trong phát ngôn của Tin chỉ thể

hiện nội dung hỏi và lược bỏ các thành phần khác về chủ thể và đối tượng.

Thứ hai, hỏi để thể hiện thái độ thăm dò, ngạc nhiên

Câu hỏi dùng để thể hiện thái độ thăm dò, ngạc nhiên được trẻ em sử dụng

trong cuộc thoại và có tính chất hỏi về định hướng sẽ tiến triển, HĐ tiếp theo sẽ

thực hiện trong tương lai. Khi thực hiện câu hỏi này, trẻ em thể hiện tư duy mong

muốn khám phá về vấn đề được đề cập.

[49] Nghe ba hối, Lâm ngơ ngác ngó lên, tiếc rẻ:

- Đi đâu nữa, ba?

[Bên thác, NL 1, tr 114]

Trong ví dụ này, HĐ hỏi của Lâm nhằm thăm dò về dự định tiếp theo mà Lâm

và ba sẽ tiếp tục đến trong buổi đi tham quan. Câu hỏi cũng bộc lộ sự “buồn” vì

phải chia tay nơi này một cách nuối tiếc.

[50] – Chim chìa vôi có ăn được hến không?

- Tao không biết, nhưng bố mẹ nó vẫn lội kiếm ăn ở ven sông.

[Bầy chim chìa vôi, NL 2, tr.251]

Trong ví dụ [50], thằng Mon thấy đám chim non đang chật vật vì nước lên cao

mà chúng lại đói nên đã hỏi thằng Mên xem đám chim non đó có ăn được hến

không để bắt hến cho vào tổ. Thằng Mên cũng không biết đám chìa vôi con đó có

ăn được hến không nhưng với “kinh nghiệm” quan sát thấy chim chìa vôi bố mẹ

vẫn kiếm ăn ven sông nên cũng suy đoán là đám chìa vôi con sẽ ăn được hến. Phát

ngôn chứa HĐ hỏi của thằng Mon rất dễ thấy ở trẻ con vì vốn hiểu hiết của trẻ còn

ít nên khi gặp các con vật, đồ vật, sự kiện,…mới là chúng lại mong muốn được hỏi.

Thứ ba, hỏi để thể hiện yêu cầu, mong muốn

Phát ngôn có chứa HĐ hỏi với nội dung yêu cầu, mong muốn người đối diện

một việc gì đó mà trẻ em thực hiện trong giao tiếp gia đình nhằm giảm bớt mức độ

gay gắt, nặng nề.

[51] Nó nghiêng đầu, ngẫm nghĩ, cười tủm tỉm, vành môi trên hơi cong lên:

- Tìm Mỹ mà đánh là như má đánh giặc vậy, heng! Tụi bay chịu không?

- Chịu mừ! - Con Thanh gật đầu, chẽn tóc chóp đuôi bò của nó ở sau gáy chớp

lên một cái, thằng em nhỏ liền níu ngay lấy, cho vào miệng.

[Mẹ vắng nhà, NL 2, tr.235]

Trong ví dụ này, chị Hai đã sử dụng câu hỏi có chứa nội dung yêu cầu các em

của mình phải đồng thuận với cách mình đang dạy em. Theo đó, các em sẽ có hai

hướng để đáp lại HĐ là chấp nhận hoặc không chấp nhận. Trong trường hợp này,

cái Anh, thằng Hiển đã đồng thuận “chịu” với cách dạy của con Bé.

b. Các thành phần của hành động hỏi

* Thành phần người hỏi (SP1)

Người hỏi (Chủ thể - SP1) là người thực hiện trực tiếp tạo phát ngôn có chứa

HĐ hỏi. Chủ thể thường đứng ở đầu phát ngôn, trước động từ ngữ vi.

Về cấu tạo, SP1 có thể là danh từ thân tộc (em, con, cháu, chúng em, chúng

con, chúng cháu,…) hoặc SP1 không xuất hiện trong phát ngôn.

[52] – Thằng Tin nói đúng con à! Ba không có tiền mua cho con chiếc xe

giống như nó đâu.

- Vậy, con chịu thua thằng Tín sao?

[Đâu phải thứ gì cũng mua được, NL1, tr.27]

[53] – Chịu mừ! – con Thanh gật đầu, chẽn tóc chóp đuôi bò của nó ở sau gáy

chớp lên một cái, thằng em nhỏ liền níu ngay lấy, cho vào miệng.

- Hiển cũng chịu. Hiển đi với má heng chị?

[Mẹ vắng nhà, NL2, tr. 236]

* Thành phần động từ ngữ vi

Theo kết quả khảo sát, chúng tôi không nhận thấy các phát ngôn của trẻ em sử

dụng động từ ngữ vi của hành động hỏi là “hỏi”. Vì vậy, vấn đề này, chúng tôi sẽ

nghiên cứu mở rộng ở nghiên cứu tiếp sau của luận án.

Các phát ngôn không có động từ ngữ vi trong phát ngôn sẽ khiến cho hiệu lực

của hỏi bị giảm.

[54] – Tôi đắc ý:

- Con tắc kè đấy! Tuyệt không?

[Mẹ đừng sợ, NL 1, tr. 19]

[55] Linh khẽ dụi mắt, nhìn bà, hờn dỗi:

- Nhưng mà bà đi đâu lâu thế?

[Con tàu, [NL3, tr.157]

[56] Bé ngửa mặt ngước nhìn:

- Mẹ ơi, ông trăng thức lâu hay sóng thức lâu?

[Con sóng, NL 5, tr.141]

* Thành phần đối tượng tiếp nhận hành động hỏi (SP2)

Đối tượng tiếp nhận HĐ (SP2) là người có vai trò tiếp nhận HĐ hỏi của chủ

thể (SP1).

Về cấu tạo, SP2 có thể là danh từ thân tộc. Ngoài ra, SP2 có thể không xuất

hiện trong HĐ hỏi được chủ thể thực hiện.

[57] – Anh bảo mưa có to không?

- Lị chẳng to! Thế mày không nghe thấy gì à?

[Bầy chim chìa vôi, NL 2, tr.248]

[58] Tiếng em bé cất lên hỏi mẹ. Tiếng em nghe ngoan quá.

- Mẹ ơi! Bao giờ thì mẹ con ta được về nhà hả mẹ?

- Đến giao thừa con ạ. Năm mới về thì người ta không đòi nợ nữa…

[Anh chàng hiệp sĩ gỗ, NL 2, tr. 131]

[59] Quy chớp chớp đôi mắt dài và cong

- Bố có thấy cái thuyền con thả ở rãnh nước không?

[Bức tường có phép lạ, NL 5, tr. 227]

* Thành phần nội dung hỏi (P)

HĐ hỏi có thành phần nội dung đa dạng nhằm giúp SP1 truyền đạt ý định của

SP2. Thông qua nội dung hỏi, SP2 phản hồi bằng cách đáp lại bằng cách cung cấp

các thông tin, thể hiện quan điểm, thực hiện yêu cầu,…

Nội dung của câu hỏi có thể là từ, cụm từ yêu cầu cung cấp nhiều thông tin,

[60] - Ừ, thôi ngủ đi con!

HĐ hoặc thậm chí không được hiển thị trên phát ngôn. - Không, con không ngủ nữa. Con phải thức chờ năm mới chứ. Bao giờ năm

mới hả mẹ? [Anh chàng hiệp sĩ gỗ, NL 2, tr. 132]

[61] Chiều, tôi về tới cổng, chưa kịp bước vào sân, đã gặp ngay bộ mặt mếu

máo của thằng Tín.

- Chiếc còi của em đâu? Trả đây! – Nó níu chặt tay tôi, tru tréo.

[Mẹ đừng sợ, NL 1, tr.19]

Các cụm từ “năm mới” và “chiếc còi của em” trong các ví dụ trên là nội dung

hỏi của HĐ hỏi nhằm thể hiện rõ nội dung thông tin cần nói tới.

[62] Con Thanh ôm thằng em đã tuột xuống đến đầu gối, hỏi:

- Chừng nào dòm thấy?

- Một chút nữa thấy má heng chị?

[Mẹ vắng nhà,, NL 2, tr. 227]

Câu hỏi “Chừng nào dòm thấy?” chỉ gồm nội dung của biểu thức hỏi. Các

thành phần chủ thể và đối tượng hỏi bị lược bỏ. Điều này phù hợp với tình huống

mong chờ thông tin về mẹ từ chị Hai.

c. Các mô hình hành động hỏi

Để làm rõ đặc điểm của HĐ hỏi được trẻ em sử dụng khi tương tác với người

lớn trong gia đình, chúng tôi tiến hành khảo sát, phân loại các HĐ hỏi theo tiêu chí:

có động từ ngữ vi hay không có động từ ngữ vi để chỉ ra mô hình cấu trúc, giá trị sử

dụng của các HĐ này. Do kết quả khảo sát không ghi nhận ngữ liệu có HĐ hỏi được

thực hiện bằng động từ ngữ vi nên tạm thời chúng tôi chưa tìm hiểu. Trong phạm vi

nghiên cứu HĐ hỏi của trẻ em trong tương tác gia đình, chúng tôi đi sâu tìm hiểu

HĐ hỏi không có động từ ngữ vi. Luận án tổng hợp được một số biểu thức ngôn

ngữ của HĐ hỏi như sau:

Dạng 1:

Khuyết CN (BTNVTM), ĐTNV; có BN1 + BN2

Các biến thể của HĐ hỏi ở dạng 1 gồm:

Dạng 1a: BN1 là ngôi thứ nhất.

[63]. - Vậy, con chịu thua thằng Tín sao?

[Đâu phải thứ gì cũng mua được, NL1, tr.27]

Phát ngôn trên có cấu trúc như sau:

Phát ngôn (Vậy, ) con chịu thua thằng Tín sao?

CTNP Ngôi thứ 1 ĐTTrT BN

(động từ miêu tả)

CN VN

BTNVNC BN1 BN2

BTNV trên đã khuyết (ẩn) CN (của BTNVTM), ẩn ĐTNV, chỉ có BN1 và

BN2. Trong đó, BN1 là CN của câu (Sp2) ở ngôi thứ nhất số ít - con - và BN2 là

một cụm động từ gồm ĐT trung tâm (động từ miêu tả) chịu thua và BN (của ĐTTrT

- động từ trực tiếp) là nội dung hỏi trong BTNV thực hiện HĐ hỏi trực tiếp. Vì nội

dung hỏi ở đây không hướng về chủ thể tiếp nhận mà lại hướng về chủ thể hỏi nên

nếu sử dụng phát ngôn “Vậy, con chịu thua thằng Tín sao?” thể hiện sự băn khoăn

theo hướng khẳng định - con sẽ phải thua thằng Tín thực sự. Chủ thể tiếp nhận của

HĐ là chú Thuận – bố của Thăng.

Dạng 1b: BN1 là ngôi thứ hai

[64] - …Nhưng mà bà đi đâu lâu thế?

[Con tàu, NL 3, tr.157]

Phát ngôn trên có cấu trúc như sau:

Phát ngôn (Nhưng mà) bà đi đâu lâu thế?

CTNP Ngôi thứ 2 ĐTTrT BN

(động từ miêu tả)

CN VN

BTNVNC BN1 BN2

BTNV trên đã khuyết (ẩn) CN (của BTNVTM), ẩn ĐTNV, chỉ có BN1 và

BN2. Trong đó, BN1 là CN của câu (Sp2) ở ngôi thứ hai số ít - bà- và BN2 là một

cụm động từ gồm ĐT trung tâm (động từ miêu tả) đi và BN (của ĐTTrT - động từ

trực tiếp) là nội dung hỏi trong BTNV thực hiện HĐ hỏi.

Nếu phát ngôn trên mà dùng BTNVTM kiểu như: Cháu hỏi: Nhưng mà bà đi

đâu lâu thế? thì BTNVTM có CN1 (Sp1) ở ngôi thứ nhất, xưng là cháu và VN là

một cụm động từ gồm: ĐTNV hỏi, BN1 là chủ thể tiếp nhận ở ngôi thứ hai bà

(Sp2), BN2 là nội dung hỏi đi đâu lâu thế?. Với cấu trúc đầy đủ này, phát ngôn trên

trở nên phức tạp hơn và đặc biệt xuất hiện cặp từ xưng hô cháu – bà thể hiện mục

đích của cháu khi hỏi bà đi đâu đó lâu mới về. Với cách sử dụng BTNVNC này mục

đích hỏi vẫn được thể hiện một cách cụ thể, rõ ràng nhưng bộc lộ sự lo lắng, hờn

dỗi của cháu khi thấy bà về muộn.

Dạng 1c: BN1 là ngôi thứ ba

[65] – Má dặn sao? [Mẹ vắng nhà, NL2, tr. 267]

Phát ngôn trên có cấu trúc như sau:

Phát ngôn Má dặn sao?

CTNP Ngôi thứ 3 ĐTTrT

(động từ miêu tả)

BTNVNC CN BN1 BN2

BTNV trên đã khuyết (ẩn) CN (của BTNVTM), ẩn ĐTNV, chỉ có BN1 và

BN2. Trong đó, BN1 là CN của câu (Sp2) ở ngôi thứ ba số ít - Má - và BN2 là một

cụm động từ gồm ĐT trung tâm (động từ miêu tả) dặn và từ để hỏi thực hiện HĐ

hỏi trực tiếp. Vì đây là trường hợp chủ thể hỏi và chủ thể tiếp nhận cùng nói về một

người thứ ba. Cách hô gọi người thứ ba (má) vừa nhắc nhở, vừa đe dọa đối tượng

của HĐ hỏi và thực hiện lời nhắc.

Dạng 2:

Khuyết CN (BTNVTM), ĐTNV, BN1; có BN2

[66] - Thật không chứ? [Những ngày thơ ấu, NL 3, tr. 111]

- Có ngọt không? [Đứa con nuôi, NL 2, tr.81]

Phát ngôn in đậm trong ví dụ trên có cấu trúc như sau:

Phát ngôn Thật không chứ?

CTNP ĐTTrT BN

(động từ miêu tả)

BTNVNC BN2

BTNV trên đã khuyết (ẩn) CN (của BTNVTM), ẩn ĐTNV và BN1, chỉ có

BN2. BN2 không sử dụng động từ ngữ vi để thực hiện HĐ hỏi mà dùng động từ

miêu tả thật và BN (của ĐTTrT - động từ trực tiếp) là nội dung hỏi trong BTNV

CN. Đây là HĐ hỏi của Hồng với bà khi Hồng ngạc nhiên vì con Quế không

phải con của cậu.

thực hiện HĐ hỏi. Người nghe sẽ cảm thấy bị tổn hại thể diện bởi cách hỏi trống

1. Trong giao tiếp gia đình, trẻ em tương tác giao tiếp với người lớn

chịu sự chi phối mạnh của quan hệ huyết thống và các quy tắc trong gia đình

người Việt được thể hiện rõ. Dưới tác động của hoàn cảnh giao tiếp, các chủ đề

2.5. Tiểu kết chương 2

giao tiếp của trẻ em thường là các chủ đề: sinh hoạt đời thường, giáo dục kĩ năng

và trò chơi trẻ thơ. Đồng thời, trẻ em trong giao tiếp gia đình thiết lập duy nhất

cặp vai dưới – vai trên. Trẻ em ở vai dưới so với người lớn/ anh chị em của trẻ (ở

vai trên).

2. Xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình sử dụng 6 kiểu xưng hô

(bằng đại từ nhân xưng, bằng danh từ thân tộc, bằng từ khác, bằng chức danh,

bằng sự kết hợp khác và khuyết vắng từ xưng hô). Số lượt xuất hiện của các từ ngữ

của trẻ em trong xưng và hô có sự khác biệt và chênh lệch nhau. Kiểu xưng hô

bằng danh từ thân tộc (con, cháu, em, ông, bà, bố, mẹ, bác, cô, chú,...) là kiểu

xưng hô chính của trẻ em trong giao tiếp gia đình. Đặc biệt, cặp từ xưng hô: “con”

- “bố/ mẹ”, “cháu” - “ông/ bà”, “em” – “anh/ chị” được xác định là “tâm” trong

việc sử dụng từ ngữ xưng hô của trẻ em. Kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác được

sử dụng nhiều thứ hai trong xưng hô của trẻ em. Đây là kiểu xưng hô thể hiện sự

quan sát, tình cảm, thái độ,... và sự phát triển về mặt tư duy ngôn ngữ trong giao

tiếp của trẻ em với những người thân trong gia đình. Đặc biệt, kiểu xưng hô bằng

tên không xuất hiện trong ngữ liệu khảo sát. Điều này cho thấy trẻ em trong gia

đình “ngại” xưng hô trực tiếp bằng tên. Cách xưng hô của trẻ em bắt nguồn chính

từ cách xưng hô của người lớn. Kết quả khảo sát kiểu xưng hô được người lớn sử

dụng trong giao tiếp với trẻ em cũng ghi nhận: kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc

chiếm số lượt lớn nhất. Kiểu xưng hô bằng tên được người lớn sử dụng khi hô gọi

trẻ em và thể hiện sự yêu thương, gắn bó. Trong giao tiếp, các kiểu xưng hô được

trẻ em sử dụng phù hợp với hoàn cảnh, chủ đề và vai giao tiếp. Vì vậy, các kết

hợp kiểu xưng hô trong xưng - hô của trẻ em có sự linh hoạt và phản ánh tâm lí

hồn nhiên, ngây thơ và đôi khi pha chút khuôn phép, câu nệ và cứng nhắc.

Hai đặc điểm nổi bật trong xưng hô của trẻ em trong gia đình: Thứ nhất:

Xưng hô theo quy định về phân tầng vị thế trong quan hệ huyết thống trong gia

đình dòng họ; Thứ hai: Xưng hô kéo gần khoảng cách theo hướng “rời vai” cả hai

chiều trẻ em và người lớn nhằm thân mật hóa quan hệ tương tác.

2. Trong giao tiếp gia đình, để đạt hiệu quả giao tiếp, trẻ em sử dụng linh hoạt

các HĐNN. Theo khảo sát, trẻ em sử dụng 5 nhóm HĐNN (Tái hiện, Điều khiển, Cam

kết, Biểu cảm và Tuyên bố). Tuy nhiên, số lượng các HĐNN được sử dụng trong các

nhóm nói chung và trong từng nhóm nói riêng có sự chênh lệch nhau. Nhóm HĐ Điều

khiển xuất hiện với số lượng và số lượt cao. Nghiên cứu sâu HĐ Điều khiển, chúng tôi

nhận thấy HĐ hỏi là HĐ được sử dụng với số lượt lớn.Nghiên cứu sâu trường hợp HĐ

hỏi cho thấy: các HĐ hỏi của trẻ được thực hiện đa dạng thông qua các HĐ hỏi trực

tiếp và HĐ hỏi gián tiếp. Thông qua các HĐ hỏi, phản ánh tâm lí tò mò, thích khám

phá của trẻ em về những sự vật hiện tượng và thể hiện nhu cầu của cá nhân trước thực

tiễn một cách dễ thương, hồn nhiên và vô tư nhất.

Chương 3.

ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA TRẺ EM TRONG GIAO TIẾP NGOÀI XÃ HỘI

(QUA BỘ TRUYỆN “TUYỂN TẬP TRUYỆN NGẮN HAY VIỆT NAM

DÀNH CHO THIẾU NHI”)

3.1. Dẫn nhập

1) Khảo sát 131 truyện ngắn, chúng tôi xác định 683 cuộc thoại của trẻ em và

phân loại được 358 cuộc thoại của trẻ em với các đối tượng khác ngoài xã hội. Dựa

theo tiêu chí tuổi tác, chúng tôi xác định trẻ em tương tác giao tiếp ngoài xã hội với

hai đối tượng chính là: người lớn và trẻ em. Kết quả thu được như sau:

Bảng 3.1. Bảng thống kê cuộc thoại trong giao tiếp của trẻ em ngoài xã hội

Ví dụ STT Tương tác giao tiếp Cuộc thoại Số lượng Tỉ lệ (%)

Thụy – cô đỡ đẻ, A Súa – lão bán

chim, ông Sáu – thằng Còn, Mín –

thầy Chính, Sinh – thầy giáo, chú

bé – chú bộ đội, Trường Đại – tôi, 1 202 29,58 Trẻ em - Người lớn anh Hai (bí thư) – Phóng Tẹo,

thằng con tôi – người thợ chụp

ảnh,…

đám trẻ, thằng Tín – đám bạn,

Thăng – đám bạn, thằng đầu trọc –

Kỳ Lô, Kỳ Lô – cô bé gái, thằng

Toàn – thằng Hoàng, tôi – con 2 156 22,84 Hường – con Nga, Hoan – Phát, Trẻ em - Trẻ em

Húc- Hoan, Còn – Hà, Khánh –

Ngọc – Thái – Ly – Hoàng – Long

– Thái,…

358 52,42 Tổng

2) Giao tiếp ngoài xã hội phản ánh mức độ “mở rộng” quan hệ tương tác và

sự “trưởng thành” của trẻ em. Dưới tác động của các nhân tố xã hội khi tương tác,

100

ngôn ngữ của trẻ em chịu sự chi phối của các quy định trong xã hội. Tùy vào từng

phạm vi giao tiếp cụ thể như: trong nhà trường, trong công viên, … mà có quy định

riêng về việc lựa chọn và sử dụng ngôn ngữ cho phù hợp. Thông qua các tương tác

này, trẻ em sẽ dần thu lượm kiến thức, phát triển kĩ năng và dần dần hình thành

phong cách riêng của cá nhân.

3) Khu biệt tương tác giao tiếp của trẻ em trong phạm vi giao tiếp xã hội

(nhà trường và cộng đồng) và dựa trên nhân tố tuổi tác, chúng tôi tiến hành tìm hiểu

tương tác của trẻ em - người lớn và trẻ em - trẻ em trên các phương diện: chủ đề

giao tiếp, vai giao tiếp, xưng hô và HĐNN.

4) So sánh đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong tương tác giao tiếp ở hai

phạm vi: trong gia đình và ngoài xã hội trên các tiêu chí xưng hô và hành động

ngôn ngữ nhằm chỉ ra sự tương đồng và khác biệt trong sử dụng ngôn ngữ; đồng

thời, làm sáng tỏ đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em so với các nhóm đối tượng khác

trong gia đình và ngoài xã hội.

5) Giao tiếp xã hội (nhà trường và cộng đồng) của trẻ em là một trong hai

phạm vi giao tiếp phản ánh mối quan hệ đa chiều cũng như các đặc trưng quan hệ.

Khác với phạm vi giao tiếp trong gia đình, trẻ em trong tương tác giao tiếp ngoài xã

hội không chịu sự chi phối của quan hệ huyết thống mà chịu sự chi phối của các quy

định, quy tắc của quan hệ xã hội. Theo đó, trong tương tác xã hội, các nhân tố xã

hội như: địa vị xã hội, tuổi tác, giới tính, trình độ chuyên môn, thái độ, … tác động

trực tiếp đến giao tiếp của trẻ em.

3.2. Chủ đề và vai giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

3.2.1. Chủ đề giao tiếp

Khảo sát 358 cuộc thoại của trẻ em trong xã hội, chúng tôi xác định 202 cuộc

thoại giữa trẻ em - người lớn và 156 cuộc thoại giữa trẻ em - trẻ em. Dựa vào các

môi trường tương tác của trẻ em trong xã hội, chúng tôi xác định và phân chia thành

2 phạm vi trẻ em tương tác gồm: nhà trường và cộng đồng. Trên cơ sở phân loại

cuộc thoại, các phạm vi tương tác của trẻ em, tiến hành phân loại chủ đề giao tiếp

theo cặp vai giao tiếp: 1/ người lớn – trẻ em; 2/ trẻ em – trẻ em.

101

Dựa vào hai hoàn cảnh tương tác của trẻ em, chúng tôi xác định hai phạm vi

tương tác của trẻ em là: nhà trường và cộng đồng. Kết quả phân loại phạm vi tương

tác của trẻ em như sau:

Bảng 3.2. Hoàn cảnh và chủ đề giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

Cặp vai STT Chủ đề Hoàn cảnh Cuộc thoại Số lượng Tỉ lệ (%)

Học tập 1

98 27,37 Nhà trường

Trẻ em – Người lớn

104 29,05 Cộng đồng Giáo dục kĩ năng sống Giúp đỡ / chia sẻ khó khăn Lao động kiếm sống Giúp đỡ mọi người Trò chơi trẻ thơ

2 3 1 2 3 4 Học tập

1 Học tập

61 17,04 Nhà trường Trao đổi kĩ năng sống Trò chơi trẻ thơ

2 3 4 Giúp đỡ bạn bè/ chia sẻ khó khăn

Trẻ em – Trẻ em

1 2

95 26,54 Cộng đồng

Lao động kiếm sống Giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn Đấu tranh chống kẻ thù Trò chơi trẻ thơ 3 4

Nhận xét:

Môi trường tương tác trong nhà trường có các đặc trưng: 1/ Các nhân vật

tuân theo quy định pháp quy về văn hóa trong nhà trường. 2/ Vị thế của các nhân

vật được thiết lập theo quan hệ cấp bậc và tuổi tác. Các nhân vật tương tác trong

nhà trường thiết lập hai quan hệ lớn: quan hệ vai trên – vai dưới trong trường hợp

thầy cô – học sinh và học sinh khóa trên – học sinh khóa dưới; quan hệ vai ngang

trong trường hợp học sinh học cùng lớp/ cùng khối. Do quy định về văn hóa trường

học nên các tương tác giao tiếp thể hiện rõ tính quy định, quy tắc cụ thể.

[67] Nhác thấy tôi, thầy tôi gằn giọng, hỏi:

102

- A! Sinh! A! Sinh! Trò hãy trả lời cho cả lớp, - thầy gằn mạnh – cho cả lớp

chứ không chỉ cho thầy biết lý do làm trò đi học trễ. Học hành kiểu….

Thầy đột ngột ngừng lời khi nhận ra sự lạ: có người đi kèm tôi. Thầy hiểu

chắc có gì đây. Cùng một lúc, cả lớp đứng lên đều tăm tắp. Tôi đến gần thầy, lột mũ

cầm tay, ấp a ấp úng:

- Thưa thầy, con… [Thôi học, NL 1, tr. 146]

[68] Đến giờ ra chơi, tôi lôi chiếc còi trong cặp ra tròng vào cổ rồi khều

thằng Tường ngồi cạnh:

- Xem nè!

- Gì vậy? Tường quay lại.

Bắt chước thằng Tin, tôi không trả lời mà đưa còi lên miệng thổi “toe” một cái.

[Mẹ đừng sợ, NL 1, tr. 18]

Môi trường tương tác ngoài cộng đồng có đặc trưng: 1/ Các nhân vật dựa

theo tuổi tác và mức độ thân sơ để tương tác; 2/ Các tương tác giao tiếp chịu sự chi

phối của văn hóa cộng đồng và không có tính ràng buộc cao. Quan hệ của các cá

nhân trong phạm vi này phân thành 2 quan hệ: quan hệ vai trên – vai dưới (dựa theo

tiêu chí tuổi tác, địa vị, cấp bậc,… để xác định vai trên – vai dưới); quan hệ vai

ngang (dựa trên tiêu chí tuổi tác; sự đồng thuận, chung ý tưởng,…)

[69] Thái vung tay chồm dậy:

- Buồn năm phút đủ rồi! Bây giờ là lúc sống chết có nhau. Bàn tiếp vụ đặt tên

cho nhóm để sau này còn... ghi tên vào lịch sử chứ!

Long đeo ngay kính lên mắt, long trọng nói:

- Nếu không ghi vào lịch sử thì ghi sổ tay cũng tốt.

Thái hào hứng:

- Đặt tên nhóm mình là "Người yêu nước..." - Thấy các bạn còn ngờ ngợ, Thái

giải thích - Giữ được Khánh ở lại với Tổ quốc, tụi mình không yêu nước là gì? Từ

nay ở lớp, có đứa nào sắp theo ba má đi, chúng mình sẽ tiếp tục cứu thoát... "Người

yêu nước", rồi chưa?...

[Nhóm chim xanh, NL 4, tr.185-186]

Các hoàn cảnh giao tiếp chi phối mạnh đến các cuộc giao tiếp. Trong từng

hoàn cảnh tương tác giao tiếp sẽ quy định và chi phối tới nhân vật giao tiếp, mục

103

đích giao tiếp, nội dung giao tiếp, … Các nhân tố này dưới tác động của các nhân tố

xã hội (tuổi tác, giới tính, địa vị, trình độ học vấn, năng lực tư duy,…) sẽ quy định

đến việc lựa chọn các ngôn từ phù hợp.

Tiến hành xác định các chủ đề giao tiếp trong từng phạm vi tương tác của trẻ

em, chúng tôi xác định:

- Trong 202 cuộc thoại giữa trẻ em - người lớn, luận án xác định 2 phạm vi

tương tác giao tiếp chủ yếu của trẻ em và gắn với từng phạm vi tương tác này là các

nhóm chủ đề nhất định như: 1/ Tương tác giữa trẻ em và thầy cô giáo trong nhà

trường có 98 cuộc thoại và phân loại thành 3 nhóm chủ đề tương tác gồm 3 nhóm:

học tập; giáo dục kĩ năng; giúp đỡ và chia sẻ khó khăn. 2/ Tương tác giữa trẻ em -

người lớn trong cộng đồng có 104 cuộc thoại và phân loại thành 4 nhóm chủ đề: học

tập, lao động kiếm sống, giúp đỡ mọi người, trò chơi.

Với nhóm chủ đề lại chia ra thành nhiều chủ đề nhỏ, chẳng hạn: nhóm chủ đề

học tập trên lớp có các chủ đề: nhắc nhở thái độ học tập; hướng dẫn luyện tập

đàn;… Nhóm chủ đề trò chơi trẻ thơ gồm các chủ đề: làm tò he, nghe tích truyện,…

[70] Chủ đề giáo dục kĩ năng trong cuộc thoại dưới đây giữa ông đốc học và

những học sinh ngày đầu đến lớp.

Ông đốc lấy cặp kính trắng xuống rồi nói:

- Thôi, các em lên đứng dậy sắp hàng để vào lớp học.

(…)

Ông đốc tươi cười nhẫn nại chờ chúng tôi.

- Các em đừng khóc. Trưa này các em được về nhà cơ mà. Và ngày mai được

nghỉ cả ngày nữa.

[Tôi đi học, NL 3, tr.217]

- Phân loại 156 cuộc thoại trong tương tác giao tiếp của trẻ em - trẻ em,

chúng tôi xác định 2 phạm vi tương tác của trẻ em - trẻ em gồm: nhà trường và cộng

đồng. Trong nhà trường, trẻ em - trẻ em tương tác với nhau với 4 nhóm chủ đề giao

tiếp gồm: học tập, trao đổi kĩ năng sống, trò chơi và giúp đỡ bạn bè/ chia sẻ khó

khăn. Trong từng nhóm chủ đề lại bao gồm nhiều chủ đề như: nhóm chủ đề học tập

gồm: nhắc nhở thái độ học tập, hỏi về cách làm bài tập,…; nhóm chủ đề trò chơi

104

gồm: hái sấu trên phố; trốn tìm; tập làm cô giáo và học sinh; đuổi bắt;trò chơi điện

tử, đóng kịch giả, tắm sông,…

[71] Chủ đề nhắc nhở thái độ học tập trong cuộc thoại giữa Tuấn và Hoàng

(học sinh lớp 6B).

Lớp trưởng lớp 6B là thằng Tuấn hỏi thằng Hoàng:

- Bắn vịt trời thì hay ho gì mà mầy mê vậy? Giờ thì lo mà học “chạy” với

người ta chứ không thì học kì một này mầy còn đội sổ nữa.

- Đội sổ là thế nào? Cho mày hay, giờ tao đã trở thành tay thiện xạ bắt vịt trời

rồi đó. Giơ súng lên, “đoàng” một phát, vịt rơi ngay. Đố mày bắn được như tao!

- Lại còn “ngoan cố” nữa chứ! – Thằng Tuấn cự nự - Nhà thiện xạ bắn vịt

hay quá nên nhận toàn điểm không, điểm một. Mày mà không dẹp cái vụ bắn vịt trời

thì ở lại lớp đấy. Đừng tưởng bở!

[Nhà thiện xạ lớp 6B, NL 1, tr. 73-74]

Trong cộng đồng, trẻ em - trẻ em tương tác với nhau xung quanh 4 nhóm chủ đề

gồm: lao động kiếm sống, giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn, đấu tranh

chống kẻ thù và trò chơi trẻ thơ. Tại mỗi nhóm chủ đề lại có sự đa dạng về các tiểu chủ

đề như: trong nhóm chủ đề lao động kiếm sống gồm: săn bắt cá/ cá sấu, săn bắt

rắn,…; nhóm chủ đề chiến đấu chống kẻ thù gồm các nội dung như: tham gia đội thiếu

nhi xung kích, làm liên lạc, đấu tranh chống kẻ thù đàn áp nhân dân,…

[72] Chủ đề lao động kiếm sống giữa Sơn và Hoa.

Em bảo:

- Anh lần mắc từ lưỡi đầu vạng câu nhớ! Được mồi nào thì thả xuống sông

để khỏi rối.

Tôi bảo:

- Anh biết rồi! - Một lần nữa tôi nhắc - Mặc quần áo vào kẻo nắng cháy hết da.

Hoa cười rất tươi:

- Anh thích da trắng à, hèn chi không dám cởi trần? Thôi, để lỡ lưỡi câu có

bị mắc, em sẽ nhảy xuống gỡ, anh khỏi phải xuống

[Nàng tiên nước, NL 5, tr.206].

[73] Chủ đề đấu tranh chống kẻ thù trong cuộc thoại giữa Kỳ Lô và thằng

đầu trọc.

105

Thằng đầu trọc vội nắm lái thuyền:

- Trở lại. Mày qua bên đó, tụi nó bắn chết. Mày nhìn cái lái ghe kia thì biết?

Kỳ Lô nhìn tấm ván sau lái ghe: Tấm ván đỏ lòm máu, có nhiều vết đạn.

[Mùa thu rồi, NL 1, tr. 39]

3.2.2. Vai giao tiếp

Khảo sát 358 cuộc thoại của trẻ em ngoài xã hội, chúng tôi xác định 202 cuộc

tương tác giữa trẻ em - người lớn và 156 cuộc tương tác giữa trẻ em - trẻ em. Các cặp

vai này thiết lập thành 2 cặp vai chính: cặp vai dưới – vai trên (trẻ em – người lớn; trẻ

em – trẻ em (chênh lệch nhau hơn 3 tuổi)) và cặp vai ngang (trẻ em – trẻ em/ bạn bè).

Kết quả thu được như sau:

Bảng 3.3. Vai giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

Cặp vai STT Ví dụ Số lượng Tỉ lệ (%)

62 17,32 học sinh – thầy/ cô giáo

96 26,82 1 cháu – ông, bà, bác, chú, cô,…

Vai dưới – vai trên

83 23,18 em – anh, chị

117 32,68 2 bạn bè Vai ngang

tôi – ông Đốc, Mín – Mến – thầy Chính, học sinh – cô Dung, tôi, thằng Đinh, cái Thủy – thầy chủ nhiệm,… tôi - người vú già – tôi, tôi - bác Nhân, bà chủ quán – con tôi, Thụy - cô y tá đỡ đẻ, thằng bé - tôi, A Súa - lão bán chim tôi – Trường Đại,… anh Hai (bí thư) – Phóng Tẹo, tôi – Nguyên, Khểnh – chú bé, tôi – cái Hoa, Thủy – các anh bộ đội, Thủy – anh Phúc, anh Hữu,… đám trẻ, thằng Tín – đám bạn, Thăng – đám bạn, thằng đầu trọc – Kỳ Lô, Kỳ Lô – cô bé gái, thằng Toàn – thằng Hoàng, tôi – con Hường – con Nga, Hoan – Phát, Húc- Hoan, Còn – Hà, Khánh – Ngọc – Thái – Ly – Hoàng – Long – Thái, tôi – bạn cùng lớn

358 100 Tổng

106

Dựa vào bảng 3.3, chúng tôi rút ra một số nhận định sau:

Thứ nhất, tương tác giao tiếp của trẻ em ngoài xã hội thiết lập 2 cặp vai

chính: cặp vai dưới – vai trên và cặp vai ngang. Cặp vai dưới – vai trên được cụ thể

hóa bởi các cặp vai: học sinh – thầy/ cô giáo; cháu – ông, bà, bác, chú, cô,…; em –

anh, chị. Trong các cặp vai này, các vai “học sinh”, “cháu” và “em” là vai dưới. Các

vai “thầy/ cô giáo”; “ông, bà, bác, chú, cô,…” và “anh, chị” là vai trên. Các cặp vai

này thiết lập dựa trên vị thế xã hội, tuổi tác, mức độ thân quen,… Cặp vai ngang là

cặp vai bạn bè của trẻ em. Cặp vai này do nhân tố tuổi tác và mức độ đồng cảm về

một vấn đề để xác lập quan hệ giao tiếp.

Thứ hai, cặp vai dưới - vai trên giữa trẻ em - người lớn ngoài xã hội được

thiết lập quan hệ dựa trên các nhân tố vị thế xã hội, tuổi tác, mức độ thân quen,…

Tùy vào từng phạm vi tương tác cụ thể mà các cặp vai này chịu tác động của các

nhân tố khác nhau trong tương tác giao tiếp:

Cặp học sinh – thầy/ cô giáo được xác lập trong phạm vi nhà trường dựa vào

sự phân cấp vị thế xã hội và các quy định cụ thể về quan hệ thầy – trò trong nhà

trường. Theo đó, cặp vai này có vai trên là thầy giáo, cô giáo, nhân viên trong nhà

trường,…; vai dưới là trẻ em (học sinh). Cặp vai này xuất hiện trong 62/358 cuộc

thoại, chiếm 17,32%, chẳng hạn: Sinh - thầy giáo trong Thôi học; tôi - thầy Chính,

thằng Mín - thầy Mạy trong Đừng quên hoa nhạc ngựa; tôi - thầy giáo trong Lao

xao; tôi - ông đốc trường Mỹ Lý trong Tôi đi học; tôi - thầy chủ nhiệm trong Bây giờ

bạn ở đâu?; … [Bảng tương tác cặp vai em/ con – thầy giáo/ cô giáo trong giao tiếp

ngoài xã hội xin xem Bảng 3.4, Phụ lục 1].

[74] Trong truyện ngắn “Thôi học”, ông Đốc là thầy giáo (vai trên) khi thấy

Sinh là học sinh (vai dưới) vào lớp muộn đã nghiêm giọng và toan mắng Sinh. Sinh

nhìn thấy ông Đốc đã rất lo lắng, bối rối và sợ hãi. Tuy nhiên, khi thấy Sinh đi cùng

người lạ, ông Đốc đã ghìm lại để nắm sự tình.

[Thôi học, NL 1, tr. 143-152]

Cặp vai dưới (cháu) - vai trên (ông/ bà) xuất hiện trong các tương tác giao

tiếp trong phạm vi cộng đồng, xác lập dựa vào tuổi tác và sự phân cấp vị thế xã hội.

Cặp vai này có 96/358 cuộc thoại, chiếm 26,82%. Các cặp vai như sau: cu Dũng -

ông bán vé số trong Người có mấy cặp mắt?; Kỳ Lô - ông già chèo đò trong Mùa

107

thu rồi…; thằng Cò - ông già Tư trong Săn sấu; con bé/ Thanh - bà Sáu trong Mẹ

vắng nhà; thằng Còn/ con Hà - ông Sáu/ bà Sáu trong Ông già về hưu và những đứa

trẻ; Liên/ An - bà cụ Thi trong Hai đứa trẻ; …[Bảng tương tác cặp vai em/ con –

thầy giáo/ cô giáo trong giao tiếp ngoài xã hội xin xem Bảng 3.5, Phụ lục 1].

[75] Trong truyện ngắn “Ông già về hưu và những đứa trẻ”, Hà là vai dưới

(cháu) so với bà Sáu, ông Sáu (vai trên). Ông Sáu, bà Sáu đã cưu mang Còn và giúp

đám trẻ có miếng cơm manh áo, có cái chỗ để ngủ, cái nhà để về.

[Ông già về hưu và những đứa trẻ, NL 3, tr, 54-82]

Cặp vai dưới (cháu) – vai trên (bác/ chú/ cô/…) xuất hiện trong các tương tác

giao tiếp cộng đồng và việc xác lập vai dựa vào tuổi tác, sự phân cấp vị thế xã hội,

mức độ thân quen,… Đó là các cặp vai như: Lâm - chú thợ chụp ảnh trong Bên

thác; Thu - bác Ba trong Bữa thi bánh bò; Thụy - cô đỡ đẻ trong Nàng tiên Đảo

Ngọc; Tấm - chú Quang trong Đứa con nuôi; Liên/ An - bác Siêu trong Hai đứa trẻ;

Linh - chú Quân (kĩ sư cơ khí) trong Con tàu; … [Bảng tương tác cặp vai cháu -

bác, chú, cô, cậu, ... trong giao tiếp ngoài xã hội xin xem Bảng 3.6, Phụ lục 1].

[76] Trong truyện ngắn “Nàng tiên Đảo Ngọc”, Thụy là cô bé ở đảo và được mẹ

giao nhiệm vụ đốt lửa và đi đón cô đỡ đẻ cho mẹ. Khi gặp cô đỡ đẻ, Thụy thuộc vai

dưới (cháu) trong tương quan với cô đỡ đẻ (vai trên). Vì vậy, giữa Thụy và cô đỡ đẻ

thiết lập cặp vai cháu – cô trong giao tiếp [Nàng tiên Đảo Ngọc, NL1, tr.9-16].

Cặp vai dưới (em) – vai trên (anh/ chị) xuất hiện chủ yếu trong phạm vi cộng đồng,

không ghi nhận tương tác cặp vai này trong phạm vi nhà trường. Việc thiết lập tương quan

vai của các cặp này dựa vào nhân tố tuổi tác và thái độ của các nhân vật. Kết quả khảo sát

ghi nhận 83/358 cuộc thoại giữa em và anh/ chị trong cộng đồng. Đó là các cặp vai như:

Hoan/ Húc/ Lượt/ Phát - anh Bát trong Đội du kích thiếu niên Đình Bảng; tôi - chị (chủ

căn phòng) trong Chiều dày của bức tường; Liên (Con cô Thuận) – Trung trong Người

học trò cũ; chị Điệp – tôi trong Lao xao; tôi/ thằng Quý/ thằng Sơn – mấy cậu học

trò trong Tôi đi học; Tôi – Luyến (em gái Lập) trong Chú bé đi dưới đáy nước; Tôi/

Khểnh/ Lung – em bé trong Sa mạc tuổi thơ; tôi – Châu trong Người thầy dạy

vẽ;….thằng Kì Lô – con bé sún răng trong Mùa thu rồi…; tôi – thằng Cò trong Săn

sấu; thằng Còn – con Hà trong Ông già về hưu và những đứa trẻ; thằng Hùng – con

mèo trong Con mèo và chú bé lười; tôi – thằng cu Đài trong Chú bé đi dưới đáy nước;

108

tôi – cô bé trong Kỷ niệm một tiếng chào;… [Bảng tương tác cặp vai cháu - bác, chú,

cô, cậu, ... trong giao tiếp ngoài xã hội xin xem Bảng 3.7, Phụ lục 1].

[77] trong truyện ngắn “Đội du kích thiếu niên Đình Bảng”, các nhân vật Hoan,

Húc, Lượt, Phát là đội viên du kích và giữ vai dưới so với anh Húc là đội trưởng và giữ

vai trên [Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL 1, tr. 154-158].

Thứ ba, cặp vai ngang bạn bè giữa trẻ em và trẻ em xuất hiện ở cả 2 phạm vi

tương tác: nhà trường và cộng đồng. Cặp vai ngang của nhân vật trẻ em và nhân vật

trẻ em chỉ xuất hiện trong trường hợp các nhân vật có cùng độ tuổi; cùng sở thích,

nguyện vọng và đồng thuận trở thành bạn bè. [Bảng tương tác cặp vai bạn bè trong

giao tiếp ngoài xã hội xin xem Bảng 3.8, Phụ lục 1].

Trong phạm vi nhà trường, cặp vai bạn bè xuất hiện giữa các nhân vật trẻ em

có cùng độ tuổi, theo học cùng một khối lớp. Chẳng hạn: tôi – thằng Đinh/ cái

Thủy, thằng Bình cùng học lớp 8 trong Bây giờ bạn ở đâu?; Thuận – Thăng – đám

bạn Thăng cùng là học sinh lớp 4A trong Đâu phải thứ gì cũng mua được; Hoàng –

Toàn – Tuấn cùng học lớp 6B trong Nhà thiện xạ lớp 6B;…

[78] Trong truyện ngắn “Nhà thiện xạ lớp 6B”, Hoàng và Toàn là học sinh

trong lớp 6B. Hoàng vốn là học sinh giỏi nhưng nghe lời rủ rê của Toàn đã đi chơi

điện tử. Hoàng sau đó đã ham mê điện tử, bỏ bê học hành và kết quả học tập sau đó

sa sút. Hoàng và Toàn là quan hệ bạn bè và thiết lập cặp vai bạn bè trong giao tiếp

[Nhà thiện xạ lớp 6B, NL 1, tr. 69-75].

Trong phạm vi xã hội, cặp vai bạn bè xuất hiện giữa các nhân vật trẻ em có

cùng độ tuổi. Tuy nhiên, có nhiều trường hợp các nhân vật hơn kém nhau một vài

tuổi nhưng dưới tác động của nhân tố sở thích, nguyện vọng, mức độ thân sơ mà các

nhân vật trẻ em thiết lập vai bạn bè. Chẳng hạn: tôi – thằng Tiền trong Người bắt

rắn cuối cùng; Phát – Hoan – Lượt – Húc trong Đội du kích thiếu niên Đình Bảng;

tôi – lũ bạn cùng tuổi trong Chú bé đi dưới đáy nước; tôi – Khểnh – Lung trong Sa

mạc tuổi thơ; tôi – Huề - Hoa trong Nàng tiên nước;…

[79] trong truyện ngắn “Đội du kích thiếu niên Đình Bảng”, Phát, Hoan,

Lượt, Húc là các bạn đội viên cùng chí hướng và mong muốn đem nhiệt huyết và

tình yêu để bảo vệ quê hương trước kẻ thù. Các em đã cùng đứng chung trong hàng

109

ngũ đội viên du kích. Trong tương tác giao tiếp, các em tạo thành cặp vai ngang bạn

bè [Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL 1, tr. 69-75].

3.3. Đặc điểm xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

3.3.1. Tần số xuất hiện các từ ngữ xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

Chúng tôi tiến hành khảo sát và phân loại 358 cuộc giao tiếp của trẻ em trong

giao tiếp xã hội theo tiêu chí từ ngữ xưng hô và theo các cặp vai dưới – vai trên (học

sinh – thầy/ cô giáo; cháu - bác/ chú/ cô/ cậu/ dì,…; em - anh/ chị) và cặp vai ngang

(bạn bè). Kết quả ghi nhận các kiểu xưng hô của trẻ em trong các cặp vai ở phạm vi

ngoài xã hội như sau:

3.3.1.1. Tần số xuất hiện các từ ngữ xưng hô của trẻ em - người lớn trong giao tiếp

ngoài xã hội

Trong tương tác ngoài xã hội, trẻ em thiết lập cặp vai dưới (trẻ em) và vai

trên (người lớn) và cụ thể bằng các cặp vai: học sinh – thầy/ cô giáo; cháu - bác/

chú/ cô/ cậu/ dì,…; em - anh/ chị. Kết quả khảo sát và phân loại các từ ngữ xưng hô

của trẻ em - người lớn như sau:

Bảng 3.4: Xưng và hô của vai dưới (trẻ em) đối với vai trên (người lớn)

trong giao tiếp ngoài xã hội

Xưng của Hô của

trẻ em - người lớn trẻ em - người lớn TT Từ ngữ xưng Số lượng Số lượng Tỉ lệ Tỉ lệ

(lượt) (lượt ) (%) (%)

1 bằng tên 0,39 1,65 21 5

2 bằng đại từ nhân xưng 10,52 13,27 169 134

3 bằng danh từ thân tộc 4,79 13,81 176 61

4 bằng từ khác 2,12 4,08 52 27

5 bằng chức danh 1,33 3,38 43 17

6 bằng sự kết hợp khác 11,54 16,41 209 147

7 khuyết vắng từ xưng hô 7,46 9,26 118 95

Tổng (1274 lượt - 100%) 38,15 61,58 788

486

110

Bảng 3.5: Xưng và hô của người lớn (vai trên) đối với trẻ em (vai dưới)

trong giao tiếp xã hội

Người lớn Người lớn

xưng với trẻ em hô với trẻ em TT Từ ngữ xưng Số lượng Số lượng Tỉ lệ Tỉ lệ

(lượt) (lượt) (%) (%)

1 bằng tên 0 0.00 27 1,97

2 bằng đại từ nhân xưng 175 12,76 231 16,85

3 bằng danh từ thân tộc 48 3,50 79 5,76

4 bằng từ khác 31 2,26 56 4,08

5 bằng chức danh 34 2,48 68 4,96

6 bằng sự kết hợp khác 197 14,37 216 15,75

7 khuyết vắng từ xưng hô 72 5,25 137 9,99

557 40,63 814 59,37

Tổng (1371 lượt - 100%)

Dựa vào bảng số liệu 3.9 và 3.10, chúng tôi rút ra một số nhận định sau:

- Trong giao tiếp ngoài xã hội, từ ngữ xưng hô của trẻ em (vai dưới) và người

lớn (vai trên) có sự chênh lệch nhau. Tuy nhiên, mức độ chênh lệch nhau không quá

lớn. Nguyên nhân của hiện tượng: thứ nhất, giữa trẻ em và người lớn khi thiết lập

cặp vai dưới – vai trên trong tương tác ngoài xã hội chịu sự chi phối mạnh của các

nhân tố xã hội như địa vị xã hội, tuổi tác, mức độ thân sơ,… Vì vậy, tương tác giao

tiếp thường mang tính “cân bằng” giữa người nói - người nghe. Thứ hai, do tác

động của nhân tố địa vị xã hội nên trẻ em (vai dưới) thường sử dụng tương đối đầy

đủ các từ ngữ trong cả xưng và hô với người lớn. Chỉ xuất hiện các trường hợp

khuyết vắng xưng hô hoặc vi phạm về kiểu loại xưng hô trong những tình huống và

đối tượng người lớn có hành vi, cử chỉ không chuẩn mực. Thứ ba, dưới tác động

của các hoàn cảnh giao tiếp có tính quy thức hoặc không có tính quy thức mà tần số

sử dụng các từ ngữ xưng hô có sự chênh lệch. Chẳng hạn, giao tiếp có tính quy thức

(nhà trường), giao tiếp không có tính quy thức (trong công viên, trong rạp xiếc,…).

Như vậy, xưng hô của trẻ em - người lớn trong giao tiếp cộng đồng chịu sự chi phối

mạnh của các nhân tố: địa vị xã hội, tuổi tác, trình độ, giới tính, mức độ thân

111

quen,… Tùy từng cặp vai mà các nhân tố xã hội trên có sự tác động khác nhau.

Các kiểu từ ngữ xưng hô được trẻ em sử dụng trong xưng và hô với người lớn có

sự chênh lệch nhau về số lượng. Cụ thể: khi xưng, trẻ em sử dụng 7 kiểu xưng hô và

trong từng kiểu xưng hô số lượng từ ngữ xưng hô khi xưng và khi hô có sự chênh lệch

nhau. Kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác được sử dụng với số lượng lớn nhất – khi

xưng (147/1274 lượt, chiếm 11,54%) và khi hô (209/1274 lượt, chiếm 16,41%). Kiểu

xưng hô bằng đại từ nhân xưng chiếm số lượng lớn thứ hai - khi xưng có 134/1274 từ

ngữ, chiếm 10,52%, khi hô 169/1274 từ ngữ, chiếm 13,27%. Kiểu khuyết vắng xưng hô

được trẻ em sử dụng khi xưng 95/1274 lượt, chiếm 7,46%, khi hô 118/1274 lượt, chiếm

9,26%. Kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc được trẻ em sử dụng khi xưng 61/1274 lượt,

chiếm 4,79% và khi hô 176/1274 lượt, chiếm 13,81%. Kiểu xưng hô bằng chức danh

được trẻ em sử dụng khi xưng 17/1274 lượt, chiếm 1,33%; khi hô 43/1274 lượt, chiếm

3,38%. Kiểu xưng hô bằng tên sử dụng từ ngữ xưng hô thấp nhất – khi xưng (5/1274

lượt, chiếm 0,39%) và khi hô (21/1274 lượt, chiếm 1,65%).

Người lớn khi tương tác với trẻ em cũng sử dụng 7 kiểu xưng hô. Tuy nhiên,

kiểu xưng hô bằng tên chỉ được sử dụng khi hô/ gọi trẻ em (27/1371 lượt, chiếm

1,97%). Kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác được sử dụng nhiều nhất trong xưng

hô. Khi xưng, người lớn sử dụng 197/1371 lượt, chiếm 14,37% và khi hô sử dụng

216/1371 lượt, chiếm 15,75%. Kiểu xưng hô bằng đại từ nhân xưng chiếm số lượng

thứ hai – khi xưng (175/1371 lượt, chiếm 12,76%) và khi hô (231/1371 lượt, chiếm

16,85%). Kiểu khuyết vắng xưng hô cũng xuất hiện với số lượng tương đối: khi

xưng (72/1371 lượt, chiếm 5,25%) và khi hô (137/1371 lượt, chiếm 9,99%). Các

kiểu xưng hô còn lại xuất hiện với số lượng tương đối thấp như: bằng danh từ thân

tộc (khi xưng 48/1371 lượt, chiếm 3,50%; khi hô 79/1371 lượt, chiếm 5,76%); bằng

chức danh (khi xưng 34/1371 lượt, chiếm 2,48% và khi hô 68/1371 lượt, chiếm

4,96%); bằng từ khác (khi xưng 31/1371 lượt, chiếm 2,26% và khi hô 56/1371 lượt,

chiếm 4,08%).

- Các từ ngữ xưng hô được sử dụng nhiều nhất trong tương tác giao tiếp ngoài

xã hội giữa trẻ em và người lớn như: cháu, em, con, chúng cháu, thầy giáo, cô giáo,

bác, chú, anh, chị,… Điều này phù hợp với vị thế và phân vai trong giao xã hội

cũng như trong giao tiếp của trẻ em. Bởi vì, trong xã hội, trẻ em từ 4-15 tuổi là lứa

112

tuổi gần thấp nhất về tuổi tác trong xã hội. Ngoài ra dưới tác động của nhân tố địa vị

xã hội, tuổi tác và mức độ thân quen mà các từ trên xác lập các phạm vi tương tác

cho trẻ em. Chẳng hạn: các từ xưng hô “cháu”, “em”, “con” sẵn sàng tạo lập cặp vai

giao tiếp với các từ thầy giáo, cô giáo, bác, chú, cô, anh,… Cặp từ xưng hô “em”/

“con” – “thầy giáo”/ “cô giáo” được thiết lập dựa trên vị thế, địa vị xã hội trong

phạm vi nhà trường. Theo quy định về nội quy và văn hóa nhà trường, trẻ em sẽ

xưng là “em” so với thầy giáo/ cô giáo. Tuy nhiên, trong những trường hợp từ “em”

được thay thế bằng từ “con” ngay từ phía thầy cô giáo và trẻ em. Sự đồng thuận này

phản ánh tình cảm, thái độ và sự yêu thương của thầy cô với học sinh của mình.

Đồng thời cũng phù hợp với quan niệm và tâm lí tư duy của người Việt Nam khi

cho rằng: thầy cô là cha mẹ thứ hai của học sinh. Cặp từ xưng hô “cháu” – “bác”/

“chú”/ “cô”, … được thiết lập dưới quan hệ tuổi tác và mối quan hệ xã hội. Theo

đó, cháu ở vai dưới – chênh nhau 1 bậc so với vai “bác”/ “chú”/ “cô”. Các cặp vai

này xuất hiện trong tất cả các phạm vi tương tác của trẻ em từ trong cộng đồng đến

nhà trường. Trong nhà trường thường xuất hiện cặp vai này khi trẻ em chưa có sự

quen biết và các em xưng hô dựa vào tuổi tác. Cặp vai “em” – “anh”/ “chị” cũng là

cặp vai phổ biến trong xã hội. Cặp vai này thể hiện mối quan hệ đồng hàng trên

cùng 1 bậc tuổi nhưng có sự phân cấp trong từng độ tuổi. Theo đó, em có thể kém

anh chị từ 1 đến 11 tuổi. Vì theo văn hóa giao tiếp, các đối tượng chênh nhau 12

tuổi có thể được xếp cách nhau 1 bậc trên trục phân cấp thế hệ.

Ba cặp xưng hô trên là các cặp xưng hô phổ biến trong tương tác giao tiếp

ngoài xã hội của trẻ em - người lớn. Đồng thời, qua các cặp xưng hô phản ánh mối

quan hệ đa chiều của trẻ em.

3.3.1.2. Tần số xuất hiện các từ ngữ xưng hô của trẻ em - trẻ em trong giao tiếp ngoài

xã hội

Trong tương tác ngoài xã hội, trẻ em - trẻ em thiết lập cặp vai ngang (cặp vai

bạn bè). Kết quả khảo sát và phân loại các từ ngữ xưng hô của trẻ em trong tương

quan cặp vai bạn bè như sau:

113

Bảng 3.6. Xưng và hô của trẻ em - trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

Xưng của trẻ em - trẻ em Hô của trẻ em - trẻ em TT Từ ngữ xưng

Số lượng (lượt) Số lượng (lượt) Tỉ lệ (%) Tỉ lệ (%)

1 2 3 4 5 6 7

16 149 0 21 18 63 51 318 1,91 17,80 0.00 2,51 2,15 7,53 6,09 37,99 32 181 18 46 32 148 62 519 3,82 21,62 2,15 5,50 3,82 17,68 7,41 62,01 bằng tên bằng đại từ nhân xưng bằng danh từ thân tộc bằng từ khác bằng từ chỉ chức danh bằng sự kết hợp khác khuyết vắng từ xưng hô Tổng

Nhận xét:

Trong tương tác xã hội, trẻ em sử dụng 7 kiểu xưng hô và các kiểu xưng hô

này có sự chênh lệch nhau rất lớn. Cụ thể: kiểu xưng hô bằng đại từ nhân xưng

được sử dụng với số lượng lớn nhất – khi xưng 149/837 lượt, chiếm 17,8% và khi

hô 181/837 lượt, chiếm 21,62%. Kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác được sử dụng

với số lượng lớn thứ hai – khi xưng 63/837 lượt, chiếm 7,53% và khi hô 148/837

lượt, chiếm 17,68%. Các kiểu xưng hô còn lại xuất hiện với số lượng thấp như: kiểu

xưng hô bằng khuyết vắng xưng hô (khi xưng: 51/837 lượt, chiếm 6,09%; khi hô

62/837 lượt, chiếm 7,41%); kiểu xưng hô bằng từ khác (khi xưng 21/837 lượt,

chiếm 2,51% và khi hô 46/837 lượt, chiếm 5,50%); kiểu xưng hô bằng từ chỉ chức

danh (khi xưng 18/ 837 lượt, chiếm 2,15% và khi hô 32/837 lượt, chiếm 3,82%);

kiểu xưng hô bằng tên (khi xưng: 16/837 lượt, chiếm 1,91% và khi hô 32/837 lượt,

chiếm 3,82%). Kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc không xuất hiện trong xưng

nhưng khi hô xuất hiện 18/837 lượt, chiếm 2,15%.

Cặp vai ngang bạn bè của trẻ em xuất hiện trong cả hai phạm vi: nhà trường và

cộng đồng. Tuy nhiên, trong từng phạm vi này, dưới tác động của các nhân tố: giới

tính, mức độ quen biết, tình cảm thân sơ, địa vị trong lớp học/ cộng đồng,… mà

tương tác của trẻ sử dụng các kiểu xưng hô với các cặp từ xưng hô điển hình khác

nhau. Các từ ngữ xưng hô xuất hiện nhiều nhất trong cặp vai bạn bè là: tớ, mình,

cậu, bạn, chúng mình, chúng ta, tao, mày… Các từ ngữ xưng hô này chủ yếu thuộc

114

kiểu xưng hô bằng đại từ nhân xưng và bằng sự kết hợp khác. Sự xuất hiện của các

từ xưng hô trên với số lượng lớn thể hiện sự khẳng định cá nhân của trẻ em trong

tương quan giao tiếp với bạn bè trong nhà trường và ngoài cộng đồng. Nếu như

trong phạm vi nhà trường cặp xưng hô: “tớ” – “bạn”/ “cậu” được sử dụng nhiều

nhất dưới sự chi phối của các quy định, quy tắc trong nhà trường cũng như tình cảm

yêu thương, trân trọng của lứa tuổi học sinh thì trong phạm vi cộng đồng cặp xưng

hô “mày” – “tao” lại xuất hiện nhiều nhất. Cặp xưng hô “mày” – “tao” có thiên

hướng sử dụng thân mật, suồng sã và thể hiện sự hồn nhiên, ngây thơ của trẻ em.

Ngoài ra, đây cũng là cặp xưng hô được nhiều người Việt Nam sử dụng nhiều trong

các quan hệ cộng đồng.

3.3.2. Cách xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

3.3.2.1. Cách xưng hô học sinh – thầy giáo/ cô giáo

Tương tác giữa học sinh với thầy giáo, cô giáo không chỉ xuất hiện trong phạm

vi nhà trường mà còn xuất hiện ngoài phạm vi cộng đồng (ngoài giờ lên lớp). Kết quả

khảo sát ghi nhận 62/358 cuộc thoại giữa học sinh - thầy giáo/ cô giáo và các chủ đề

tương tác từ các chủ đề học tập, giáo dục kĩ năng cho đến giúp đỡ và chia sẻ khó khăn.

Trong tương quan giao tiếp, học sinh giữ vai dưới và thầy giáo/ cô giáo giữ vai trên.

Quan hệ quyền lực chi phối giao tiếp giữa học sinh và thầy cô giáo. Tuy nhiên, quan hệ

thân hữu luôn có xu hướng thay thế. Nói cách khác, các vai giao tiếp luôn có xu hướng

dời vai theo hướng thân mật hóa mối quan hệ. Điều này cũng phù hợp với quan niệm

của người Việt Nam “thầy cô giáo là người cha, người mẹ thứ hai”.

Trong tương tác giao tiếp với thầy giáo/ cô giáo, trẻ em giữ vai trò là học sinh

và sử dụng 5 kiểu xưng hô: bằng danh từ thân tộc, bằng từ khác, bằng sự kết hợp khác,

bằng từ chỉ chức danh và khuyết vắng từ xưng hô. Kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc

được trẻ em sử dụng nhiều nhất. Các danh từ thân tộc xuất hiện với tần số cao là “em”

và “con”. Đây cũng chính là hai từ xưng hô được quy định trong xưng hô trong trường

hợp – “em” hoặc do “sự đồng thuận” giữa học sinh và thầy cô giáo – “con”.

Lí giải việc sử dụng cặp từ xưng hô “em” – “thầy” của trẻ em trong tương tác

với thầy cô giáo như sau: thứ nhất, do tương tác mở rộng và dưới tác động của nhân

tố tuổi tác, văn hóa giao tiếp của người Việt, trẻ em sử dụng các từ xưng hô bằng

danh từ thân tộc với thầy cô giáo. Thứ hai, trong tương tác giao tiếp này, trẻ em

115

thường dùng biểu thức “Thưa…., ...ạ!” nhằm thể hiện sự kính trọng đối với thầy

giáo và cô giáo của mình.

[80] Thầy giáo Chính nhìn nó âu yếm, thầy nói:

- Sao em không đi xem bản cùng các bạn? Phải đi xem cho kỹ đấy! Về

trường, thầy sẽ ra một đề bài tập làm văn như thế này nhé: "Em hãy kể lại chuyến

đi tham quan bản Pá và phát biểu cảm tưởng của em". Không đi xem bản cho kỹ,

không làm được bài đâu!

- Thưa thầy, em... em đi xem rồi ạ!

[Đừng quên hoa nhạc ngựa, NL 2, tr.207-208]

Bên cạnh từ “em”, từ “con” được trẻ em dùng khi xưng cũng là một danh từ

thân tộc được sử dụng cùng với từ chỉ chức danh (thầy/ cô) để tạo thành cặp từ

xưng hô “con” – “thầy”/ “cô” trong tương tác giao tiếp. Cách xưng “con” các từ này

phản ánh mối quan hệ và độ tuổi giữa trẻ em với thầy cô giáo cách nhau 1 thế hệ và

gắn với nét nghĩa (thầy/ cô) là “người đi trước” trao lại kiến thức, kĩ năng,… cho

người đi sau (học sinh). Từ “con” cũng thể hiện tâm lí “ham học hỏi”, “kính trọng”

thầy cô giáo như người cha, người mẹ thứ hai của mình. Thầy cô giáo vì thế cũng sẽ

xưng hô lại với học sinh bằng cặp xưng hô “thầy” – “con.

[81] Thầy mở thúng câu ra, nhiều cá quả, cá chôn quẫy tung tóe thúng nước.

Thấy con chim chích bay qua, đậu vào cành tre: "chích, chích...". Bất ngờ thầy hỏi tôi:

- Cái chữ hôm nọ thầy dạy con, con đọc cho thầy nghe xem nào!

Tôi đọc làu làu:

- “Chim chích mà đậu cành tre,

Thập trên, tứ dưới, nhất đè chữ tâm”. Đấy là chữ "đức" thầy ạ.

[Lao xao, NL 3, tr.130]

Đôi khi để mở đầu cuộc giao tiếp hoặc để nhấn mạnh, nhắc nhở học sinh của

mình, thầy cô giáo có thể sử dụng một trong các kiểu xưng hô: bằng tên (Sinh, Mín,

…); bằng từ khác (biệt danh: cô bé), hoặc kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác (em

Liên, bạn Páo,… ) hoặc bằng từ chỉ chức danh (trò). Thậm chí, kiểu xưng hô khuyết

vắng từ ngữ xưng hô cũng được thầy cô giáo sử dụng để giao tiếp với học sinh.

[82] Nhác thấy tôi, thầy tôi gằn giọng, hỏi:

- A! Sinh! Trò hãy trả lời cho cả lớp, - thầy gằn mạnh – cho cả lớp chứ

116

không chỉ cho thầy biết lý do làm trò đi học trễ. Học hành kiểu…

Thầy đột ngột ngừng lời khi nhận ra sự lạ: có người đi kèm tôi. Thầy hiểu

chắc có gì đây. Cùng một lúc, cả lớp đứng lên đều tăm tắp. Tôi đến gần thầy, lột mũ

cầm tay, ấp a ấp úng:

- Thưa thầy, con… [Thôi học, NL 1, tr. 147]

Bên cạnh các kiểu xưng hô hiển ngôn, thì kiểu xưng hô khuyết vắng từ xưng

hô cũng được trẻ em sử dụng để thể hiện thái độ sợ sệt, lo lắng, lạ lẫm,… của trẻ khi

ngày đầu đến lớp. Chẳng hạn, trong truyện ngắn “Tôi đi học”, trẻ em là học sinh đi

học buổi học đầu tiên của lớp 1. Các em còn bỡ ngỡ, lo lắng và ngỡ ngàng trước

những lạ lẫm của trường tiểu học. Với các em, mọi thứ còn đang rất mới lạ và đầy

bí ẩn khi bản thân giờ chuyển sang nhiệm vụ học tập thay vì hoạt động vui chơi như

khi còn ở mẫu giáo. Và đặc biệt, người thầy trong mắt các em vừa đáng kính cũng

vừa “đáng sợ”. Vì vậy, các em rụt rè, ít nói và thu mình không sẵn sàng tương tác

giao tiếp và cũng không đáp lời ngay khi thầy nói, thầy hỏi.

[83] Sau khi đọc xong mấy mươi tên đã viết sẵn ông đốc nhìn chúng tôi nói sẽ:

- Thế là các em được vào lớp năm. Các em phải gắng học để thầy mẹ được

vui lòng và để thầy dạy các em được sung sướng. Các em đã nghe chưa?

[Tôi đi học, NL 3, tr. 217]

3.3.2.2. Cách xưng hô cháu – ông/ bà

Cách xưng hô của cháu - ông/ bà trong tương tác xã hội của trẻ em được thiết

lập dựa trên nhân tố tuổi tác và thể hiện sự kính trọng, tôn trọng và lòng biết ơn với

người có tuổi. Ông/ bà cách trẻ em (cháu) 2 thế hệ. Đó là các cặp vai giữa đám trẻ,

tôi - cụ Sắn trong truyện ngắn “Người vẽ mắt thuyền”, tôi - ông lão ở vườn chim

trong “Đàn chim gáy”, đám trẻ - ông cụ múa rối trong “Anh chàng hiệp sĩ gỗ”,

thằng Lười - ông Táo trong “Con mèo và thằng Lười”,…

Trong giao tiếp ngoài xã hội với ông/ bà, trẻ em sử dụng 5 kiểu xưng hô: danh

từ thân tộc (cháu, ông, bà, con, ông bà,…), đại từ nhân xưng (ta, chúng ta, mình, …), từ

khác (lão…), sự kết hợp khác (ông Hai, bà Sáu, ông Sáu, lão bán chim,…) và khuyết

vắng xưng hô. Các từ ngữ xưng hô thuộc các kiểu xưng hô mà trẻ em sử dụng trong

tương tác giao tiếp với ông bà không đa dạng về từ ngữ nhưng số lượt lặp lại cao.

Kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc gồm các từ: cháu, chúng cháu, con, ông,

117

bà, cụ. Từ “cháu” xuất hiện với tần số cao thể hiện sự tư duy về vị thế của trẻ em,

nhận diện vị thế của người đối diện và mối quan hệ liên nhân của trẻ với người lớn.

Cặp xưng hô “cháu” – “ông”, “chúng cháu” – “ông” xuất hiện với số lượt cao và thể

hiện rõ đặc trưng cách xưng hô của cháu với ông bà trong giao tiếp ngoài xã hội. Bên

cạnh kiểu xưng bằng “cháu”, trẻ em cũng sử dụng kiểu xưng hô kết hợp khác trong

tương tác giao tiếp với ông bà như: cụ Hai/ ông Hai, ông Sáu, bà Sáu, ông này, ông

Lão Đá, bà ấy, …

[84] Đến khi cháu bé dưới cánh tay ông nói: “Ông Hai, ông vẽ tài lắm, đúng

là mắt cá đao, các chú sẽ nhận ra ngay…” thì ông như chợt tỉnh, giọng ông nói thật

rõ ràng:

- Cháu cầm tay ông để vẽ đấy chớ!

- Ông nói gì vậy, ông Hai?

- Cháu cầm tay ông để vẽ mà! Ôi, đúng là mắt cá đao…

[Người vẽ mắt thuyền, NL 1, tr. 53]

Đáp lại cách xưng hô của cháu, vai ông bà tùy thuộc vào hoàn cảnh, chủ đề giao

tiếp, mức độ thân sơ, … sử dụng đa dạng kiểu xưng hô như: bằng danh từ thân tộc

trong xưng - “ông”/ “bà”/ “ông bà” và hô bằng một trong các kiểu: bằng danh từ thân

tộc (cháu, con, chị em); bằng danh tên (Bé); bằng sự kết hợp khác (con giun không mắt,

mấy cháu, thằng Còn/ cháu Còn,…); Xưng bằng đại từ nhân xưng (ta, chúng ta, tao ) –

hô bằng các kiểu: bằng tên (Mèo mướp/ mèo Mướp, Lười,…); bằng sự kết hợp khác

(hai con, thằng Hùng/ thằng Lười/ chú Lười, con Mướp,…)

[85] Đi được vài bước, bỗng nhiên cụ gọi: “Này!”

Cô học trò quay lại lúng túng sờ sợ.

Bà cụ lập cập lại gần, và dúi vào tay cô một xâu cua buộc bằng những sợi dây

chuối, chân càng những con cua giơ lên tươi rói.

- Bà cho con, về nấu canh ăn cho mát ruột. Bà biết chị em đi học nghèo lắm, có

gì mà ăn. Cố mà học giỏi con ạ, để đừng khổ như bà...

[Kỷ niệm một tiếng chào, NL 5, tr.96]

Trong giao tiếp ngoài xã hội giữa cháu – ông bà có sự vi phạm về các cách xưng

hô – xưng hô không chính xác với tuổi tác. Người vú già không xưng mà hô con trai

của nhà chủ đáng tuổi cháu mình là “cậu”. Đây là cách hô/ gọi dựa theo vị thế xã

118

hội giữa: ông chủ - người làm thuê. Xét về quan hệ quyền lực thì cách hô gọi này

thể hiện mức độ quyền lực tương đối cao. Ngoài biểu hiện trong cách xưng hô của

vú già với cậu bé và cách cậu bé đáp lời nhưng không sử dụng xưng hô cũng mang

dấu hiệu đe dọa thể diện của người khác.

[86] Hôm ấy, người vú già nhìn tôi:

- Ông “già” rồi cậu ạ!

Tôi không hiểu nên đáp trơn tru:

- Không già mà lại có râu! [Con ngựa trắng của ba tôi, NL 5, tr. 49]

Đặc biệt, cách xưng bằng đại từ xưng hô “tao” xuất hiện trong cuộc thoại với

ông/bà xuất hiện 2 xu hướng trong một câu chuyện: thứ nhất, cặp xưng hô “mày” –

“tao” được thiết lập nhưng không mang tính chất đe dọa thể diện người đối diện bởi

đây là cách xưng hô đặc trưng của vùng miền. Theo đó, cả cháu – ông/ bà đều sử

dụng cặp xưng hô “mày” – “tao” trong tương tác giao tiếp. Thứ hai, cặp xưng hô

này thể hiện sự khinh miệt, coi khinh. Chẳng hạn:

[87] A Súa giao hẹn với lão già:

- Phiên sau tao sẽ mang đến cho mày một giỏ đầy! Mày cũng ngồi đây chứ?

- Tao cũng ngồi đây!

[Lồng họa mi, NL 4, tr.13]

Từ “tao” trong ví dụ trên được A Súa – người dân tộc sử dụng để gọi lão bán

chim là hoàn toàn bình thường. Đây là cách gọi thông thường của cộng đồng người

dân tộc thiểu số khi xưng hô.

Tuy nhiên, khi nhận ra, lão già bán chim là người không tốt, cách xưng hô

của A Súa thay đổi theo hướng sử dụng kết hợp giữa kiểu xưng hô bằng đại từ nhân

xưng “mày” với kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác (đứa xấu, kẻ xấu). Cách xưng

hô này thể hiện sự tức giận, khinh miệt vì nhận ra ý định xấu xa của lão. Lão lấy con

chim đẹp làm “mồi” để lừa gạt những cậu bé như A Súa về đào rễ cây hồi mang bán

cho lão với mục đích phá hủy rừng hồi.

[88] A Súa xách cái lồng chim quay lại tìm lão già. Quăng cái lồng chim

xuống đất, A Súa thét lên:

- Mày là đứa xấu!

Lão già há hốc mồm không hiểu gì. Ngồi định thần lại lão vớ lấy cái gậy vung

119

lên. Nhưng lần này A Súa không sợ cái gậy của lão. A Súa gạt cái gậy ra, trỏ vào

mặt lão:

- Tao không nghe mày đâu! Mày là kẻ xấu xui tao phá hoại rừng hồi.

[Lồng hoạ mi, NL 4, tr.13-14]

3.3.2.3. Cách xưng hô cháu – bác/ cô/ chú/ dì/ cậu,…

Tương tác giao tiếp ngoài xã hội giữa trẻ em (cháu) với bác/ cô/ chú/,… thiết lập

nên cặp vai dưới – vai trên với cháu thuộc vai dưới và bác/ cô/ chú/,… thuộc vai trên.

Khoảng cách vai giữa cháu và bác/ cô/ chú/ dì/ cậu,…là 1 thế hệ - chênh lệch tuổi tác

từ 10 tuổi trở lên. Tuy nhiên, trong các cuộc giao tiếp, trẻ thường nhìn vào hình dáng

bên ngoài để đoán tuổi hoặc bước đầu thể hiện văn hóa xưng hô của người Việt – xưng

“khiêm”, tức là khi xưng hạ vai mình xuống một bậc so với vai thông thường. Dấu hiệu

cho thấy việc sử dụng từ ngữ xưng hô của trẻ đã có chủ đích và định hướng. Cặp vai

điển hình trong tương tác giữa cháu và bác/ cô/ chú/… và cặp từ xưng hô thường xuất

hiện ở cặp vai này là cặp: xưng - “cháu” và hô - “bác”/ “cô”/ “chú”,…

Tuy nhiên, trong giao tiếp ngoài xã hội, tùy vào chủ đề giao tiếp, hoàn cảnh

giao tiếp và nội dung giao tiếp, cách xưng hô của cháu với bác/ cô/ chú,... trẻ em có

sự linh hoạt trong sử dụng kết hợp các kiểu xưng hô như: xưng – chúng cháu và hô

– bác cạnh việc sử dụng đại từ nhân xưng “chúng ta” để thể hiện sự bao gộp. Khi

cháu dùng từ xưng hô “chúng ta” đồng nghĩa với việc nâng vai của mình trong hoàn

cảnh địa vị xã hội, tuổi tác trở nên “yếu thế” trước “nhiệm vụ trước mắt” cũng như

thể hiện sự gắn kết cùng chung chí hướng của toàn dân tộc trong chiến đấu bảo vệ

nền độc lập, tự do của nước nhà.

[89] Húc hỏi bác Nhã:

- Thế bao giờ chúng ta bắn lại chúng nó?

- Không lâu nữa đâu. Chúng ta phải tống cổ chúng đi khỏi làng, khỏi đất

nước. Việc ấy phải lâu dài. Cánh mình phải hoạt động ra trò mới được.

Húc hăm hở:

- Bác cứ giao việc, nhất định chúng cháu sẽ làm được!

[Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL1, tr. 175]

Biểu thức xưng hô “thằng + tên riêng” là cách xưng hô mà nhân vật trẻ em

“mượn” lời để diễn tả bản thân rõ hơn để trả lời. Cách xưng hô “thằng Minh” thể

120

hiện chủ thể xưng “quen” và hãnh diện về cách hô gọi mình mà mọi người dành cho

cậu bé. Tổ hợp thằng + tên riêng là tổ hợp trong xưng hô xuất hiện phổ biến trong

tư liệu khảo sát và phản ánh nét đặc trưng riêng khác của nhóm đối tượng này trong

cả xưng và hô khi giao tiếp. Tổ hợp này, chúng tôi sẽ làm rõ ở phần sau.

[90] - Cháu tên gì?

- Cháu tên là thằng Minh. [Chiếc áo màu lửa, NL 2, tr.196]

Cách xưng hô bằng kết hợp khác được thể hiện với một số biểu thức như:

biểu thức “Danh từ thân tộc” + “tên” (bác Cu Muôn, bác Cừ, bác Nhã,…) xuất

hiện nhiều trong giao tiếp giữa trẻ em và người lớn. Cách xưng hô này được trẻ em

sử dụng đầu cuộc thoại hoặc khi nhấn mạnh một vấn đề, thể hiện trẻ em có mối

quan hệ và hiểu biết nhất định với người lớn. Vì vậy, biểu thức xưng hô này không

sử dụng thuần nhất trong cuộc thoại mà sẽ kết hợp với danh từ thân tộc “bác” để tạo

mối thân tình cũng như tình cảm bền chặt. Đây cũng là cách xưng hô thông thường

trong tương tác ngoài xã hội giữa cháu với bác/ chú/ cô,…

[91] Thằng Tâng nhìn vào mắt ta chằm chằm. Tu hết mười bát rượu, nó nói:

- Bác Cu Muôn! Bác có biết lâu ni tui đi mô không?

- Không!

- Rứa thì tui nói cho bác biết: tui đi theo cách mạng. Cách mạng cho tui

nhiều điều khôn rồi. Cha tui ác, phải giết! Bác không giết thì người khác cũng giết!

Bác không đáng tội, tui tha. Có điều tui mất cha rồi, bác phải đền, từ ni bác phải

làm cha tui. Bác có biết tội của bác chỗ mô không?

- Không! [Cây sến lửa, NL 5, tr.90-91]

Các biểu thức xưng hô Danh từ thân tộc + công việc; Danh từ thân tộc +

công việc + vị trí địa lí; từ chỉ chức danh + vị trí (chú bộ đội, anh du kích, cô đỡ đẻ

của đảo, tiên gốc gạo,...) cũng là cách xưng hô thường thấy của trẻ em khi hô gọi

bác/ chú/ cô,… Các từ xưng hô này là cách xưng hô mang tính miêu tả để định danh

đối tượng. Vì vậy, các đặc trưng về tuổi tác, công việc, vị trí địa lí, chức danh,…

được thể hiện rõ trong từ hô/ gọi. Các biểu thức xưng hô này thể hiện giữa trẻ em và

người lớn chưa có sự hiểu biết về nhau hoặc chỉ mới nghe về đối phương qua lời kể

của người thân, bạn bè.

[92] Cô nhún chân nhảy rất êm lên sạp thuyền rồi quay lại chào Thụy lần nữa:

121

- Ừ, cô đi đây. Cứ gọi cô là cô đỡ đẻ của đảo. Sau này lớn lên cháu muốn là

tiên cũng được, dễ thôi! [Nàng tiên Đảo Ngọc, NL 1, tr. 14]

Cách xưng “cô đỡ đẻ của đảo” được kết hợp từ: Danh từ thân tộc (cô) + từ

chỉ nghề nghiệp (đỡ đẻ) + địa điểm nơi sinh sống (đảo). Đây là cách xưng theo

hướng miêu tả để cô bé Thụy có sự hình dung dễ hiểu và rõ nhất về cô hộ sinh của

đảo Ngọc.

Biểu thức xưng hô “đại từ nhân xưng/ danh từ thân tộc + tên” xuất hiện rất

phổ biến trong lời hô gọi của trẻ em. Đó là các từ: chú Hoàng, chú An, cậu cháu,

chú Sao, chú Hợp, các chú dân quân, thằng Páo, thằng Hiển, thằng chó đẻ, cái

Khếnh, cái Hoa… Kiểu xưng hô này được sử dụng hô gọi nhiều nhất thể hiện: thứ

nhất, phạm vi tương tác của trẻ em tuổi có sự mở rộng. Do nhu cầu trao đổi thông

tin, các cuộc giao tiếp của trẻ em - người lớn vì thế đa dạng hơn. Cách kết cấu của

cụm từ thuộc kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác có thể theo một số cấu trúc:

Cấu trúc danh từ thân tộc + tên tạo thành các cụm từ như: chú Hoàng, chú

An, chú Sao, chú Hợp, … Các xưng hô này của trẻ em thể hiện: thứ nhất, cách hô

này là cách xưng hô gọi chính xác đối tượng được hô gọi; thứ hai, trẻ em dành sự

kính trọng đối với người lớn. Bởi vì, cách gọi tên thường được sử dụng ở vai trên

với vai dưới và thể hiện sự yêu thương, quan tâm. Tuy nhiên, trong cấu trúc này

danh từ thân tộc thể hiện vai trên “chú” được trẻ em sử dụng không chỉ mang hàm

nghĩa kính trọng, yêu thương mà còn phản ánh tư duy “đơn thuần” của trẻ - gắn

danh từ thân tộc “chú” cộng tên của đối tượng để thể hiện tình cảm của mình.

[93] Không kịp chờ tôi đến, nó đã gọi ầm lên:

- Chú Sao, cháu thấy chú rõ quá. Có phải chú cầm cái áo vẫy cháu đấy không?

[Chiếc áo màu lửa, NL 2, tr.203-204]

Từ cấu trúc trên, trẻ mở rộng cấu trúc hoặc thay tên bằng từ chỉ chức danh

hoặc các biệt danh / đại từ nhân xưng như: các chú dân quân, thằng chó đẻ, thằng

Bình lớp cháu,… Cách mở rộng này giúp cho đối tượng được hô gọi cụ thể hơn và

gắn với những cảm xúc của trẻ em.

[94] Xem xét cách hô gọi bằng từ khác của nhân vật Trường Đại (cậu bé

trong độ tuổi 6 – 11) với tôi (người lính Việt Nam) và quân giặc:

[94a] Nghe chú nói, tôi thấy thần kinh đỡ căng thẳng hơn. Nhưng sực nhớ

122

cái cách làm việc vừa rồi của chú, tôi bực bội hỏi:

- Vậy vì cớ sự gì chú không thể vừa đi vừa phổ biến nội quy đi đường cho tôi

mà vừa rồi phải lôi tôi vô bụi tre, rồi lại bắt lộn trở ra cho khổ thân tôi dữ vậy!

- Nguyên tắc ở trên quy định với khách như vậy mà chú!

- Nhưng cũng cần linh động chứ, chỉ có một mình tôi thôi mà!

- Úi! Đâu có được, một mình cũng là khách.

[Tiếng sáo trúc, NL4, tr.23]

Ở ví dụ 94a, Trường Đại dùng từ “khách” để hô gọi nhân vật “tôi”. Một mặt

khẳng định: dù nhỏ tuổi nhưng em cũng là “chiến sĩ” là “đồng chí”. Đã là đồng chí,

chiến sĩ thì phải tuân thủ các quy định của tổ chức và chịu trách nhiệm về việc chức

trách, nhiệm vụ của mình. Cách hô gọi thể hiện ý thức công dân cũng như trách

nhiệm của Trường Đại trước nhiệm vụ được giao là giúp đỡ tôi (cán bộ đến tuyên

truyền, nắm địa bàn).

[94b] - Ê, thằng nhỏ, quỳ xuống mày!

- Tao chỉ biết đứng, không quen quỳ như lũ mày!

[Tiếng sáo trúc, NL 4, tr.240-242]

Khác với ví dụ 94a, ở ví dụ 94b, Trường Đại đối mặt với kẻ thù đã dùng từ

“lũ mày” để hô gọi. Cách hô gọi mang đầy khinh miệt, căm giận. Trong trường hợp

này, Trường Đại nhỏ tuổi – yếu thế trước quân giặc nhưng qua cách xưng hô thể

hiện ý chí, sức mạnh và sự quyết tâm của em.

[95] Trước lời đe dọa của thằng giặc, em chỉ nhếch mép cười mỉa. Trong

phút chốc gương mặt em bỗng rạng rỡ hẳn lên. Đôi mắt của em lại nhìn thanh thản

lên khoảng trời trống rồi lại trìu mến nhìn bà con đang dồn lên mỗi lúc một đông

hơn trước mặt mình. Em nói nhỏ nhẹ:

- Thằng chó đẻ, mày đang báo cáo chiến công của tao trước cô bác đó

nhưng chưa đủ, chưa trúng đâu.

[Tiếng sáo trúc, NL 4, tr.240-242]

3.3.2.4. Cách xưng hô em – anh/chị

Trong tương tác ngoài xã hội, trẻ em trong tương quan với anh/ chị là ở vai

dưới so với anh/ chị là vai trên. Cặp vai này xác lập vị thế vai trên tiêu chí tuổi tác.

Vì vậy, mức độ chênh lệch độ tuổi giữa em với anh/ chị không quá 10 tuổi. Dưới tác

123

động của nhân tố hoàn cảnh, chủ đề giao tiếp, văn hóa cộng đồng,… trẻ em thường

“khiêm nhường” và hô gọi người đối diện theo hướng tôn vai lên một bậc. Đây

cũng là nguyên tắc giao tiếp xã giao trong cộng đồng.

Trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội sử dụng đa dạng các kiểu xưng hô. Tuy

nhiên cũng tùy vào mức độ thân quen, tình cảm, thái độ,… mà cách xưng hô có sự

khác nhau. Kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc (em, anh, chị, anh chị,…) được sử

dụng nhiều nhất với các cặp từ xưng hô như “anh” – “em”. Kiểu xưng hô bằng đại

từ nhân xưng (ta, chúng ta, mình, chúng mình,…) được sử dụng trong hoàn cảnh có

tính quy thức, chủ đề thuộc về chiến đấu chống kẻ thù chung. Kiểu xưng hô bằng

tên (Trường Đại, Thủy, Tâm, Khếnh,…) được trẻ em sử dụng trong xưng với anh/

chị nhưng thường xuất hiện đầu cuộc thoại nhằm giới thiệu tên và thường đi kèm

với biểu thức “Em tên là…/ Em là…”. Khi hô gọi, chỉ xuất hiện duy nhất một

trường hợp vai em gọi tên anh (Sơn) sau lời giải thích. Biểu thức xưng hô “Danh từ

thân tộc + tên riêng” xuất hiện với số lượng lớn trong cách hô gọi của trẻ em.

Chẳng hạn: anh Bát, anh Huề, chú Tâm, chị Gái, anh Trung,… Kiểu xưng hô bằng

chức danh không được trẻ em sử dụng khi xưng nhưng được sử dụng khi hô. Điều

này tuân thủ theo quy tắc xưng hô ngoài xã hội dưới sự tác động tiêu chí địa vị xã

hội – nghề nghiệp (bộ đội, bác sĩ,…) quy định. Khuyết vắng xưng hô cũng là kiểu

xưng hô được sử dụng trong tương tác của em với anh/ chị.

Trong một cuộc giao tiếp, trẻ em không sử dụng thuần nhất 1 kiểu xưng hô

với một cặp xưng hô thuần nhất và tương ứng mà thường sử dụng nhiều kiểu xưng

hô. Các chủ đề mà trẻ em và anh/ chị tương tác là đấu tranh chống kẻ thù, giúp đỡ

người có hoàn cảnh khó khăn, giáo dục kĩ năng,…

[96] Anh mỉm cười một mình. Cô bé cười theo:

- Chú cười gì thế?

-À… Để lúc nào anh kể chuyện em nghe.

Cô bé leo lẻo:

- Chú Tâm nhé... Thoạt đầu ấy mà, trông chú già y như bác đội trưởng. Bây

giờ chú cười, lại rất trẻ, cứ như thầy giáo Biểu mới về trường. Chú kèm cháu học

toán nhé, được không?

- Được chứ! [Bầu trời và tiếng chim, NL 5, tr. 127-129]

124

Trong ví dụ này cô bé đã không dùng từ xưng hô theo đúng quy định tuổi tác

mà sử dụng cách xưng hô theo văn hóa giao tiếp “xưng khiêm – hô tôn” khi xưng

“cháu” và hô Tâm là “Chú”/ “chú Tâm”. Cách xưng hô này thể hiện cô bé và chú

Tâm là mới quen nhau, chưa có sự hiểu biết về nhau. Còn Tâm đã xưng hô đúng với

quy định về tuổi tác khi dùng cặp từ ngữ xưng hô thuộc kiểu danh từ thân tộc “anh”

– “em” nhằm duy trì và kéo gần khoảng cách trong tương tác giao tiếp.

Đặc biệt, khi em và anh/ chị có mối quan hệ thân quen thì cuộc thoại sẽ có xu

hướng suồng sã, thân mật và vai em có những lượt lời “đanh đá” lấn át vai anh.

[97] - Chẳng sao cả! Là ngoan! - Hoa nói - Anh Huề bảo nên em biết tên anh

là Sơn. Dạo trước ngày nào em cũng thấy anh đi thả trà với anh Huề em mà! Anh

Huề bảo anh ngoan và hiền lắm, đúng không? Lại học giỏi nữa. - Em nhìn hai tay

trần, nhìn bộ ngực lép kẹp có hai cái "bớt đen", rồi nhìn xuống hai chân chẫu chuộc

của mình, hỏi tôi - Anh thẹn à? Mạ em bảo áo quần ngâm nước lâu chóng rách,

không có tiền mà mua, lại khó lội. Trẻ con chẳng sao.

[Nàng tiên nước, NL 5, tr.204]

Trong ví dụ này, từ “Sơn” mà Hoa dùng để hô gọi với Sơn không đứng độc lập

mà được dùng kết hợp sau biểu thức “…tên anh là…”. Cách xưng hô này thể hiện Hoa

đã biết về Sơn và có những tình cảm nhất định với Sơn. Với biểu thức xưng hô này,

Hoa thể hiện sự tôn trọng, quý mến với Sơn – bạn của anh mình (Huề).

Anh/ chị trong giao tiếp ngoài xã hội với em cũng sử dụng các kiểu xưng hô

đa dạng. Kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc vẫn chiếm ưu thế trong tương tác

(anh, chị, cô (em gái), cậu (em trai)). Kiểu xưng hô bằng đại từ nhân xưng (ta,

chúng ta, mình, chúng mình) được anh/ chị sử dụng trong các ngữ cảnh và chủ đề về

chiến đấu chống kẻ thù chung hoặc cùng thực hiện một việc. Ngoài ra, các kiểu

xưng hô khác được anh/ chị sử dụng ở mức độ trung bình như: kiểu xưng hô bằng

tên (Trung, Khỏe, Hữu,…); kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác (anh Trung, hai cậu,

anh Trung bộ đội, đồng chí Phúc, đồng chí Hữu, cô Thủy,…); kiểu xưng hô bằng

chức danh (đồng chí, du kích, cán bộ,…). Khuyết vắng từ xưng hô xuất hiện nhiều

trong các cuộc tương tác giao tiếp do sự chi phối của thang độ quyền lực và độ cận

kề của tuổi tác. Vì thế, xu hướng suồng sã trong giao tiếp giữa em với anh/ chị

thường xuyên hơn.

125

Trong một cuộc giao tiếp, vai anh/ chị thường sử dụng kiểu xưng hô ổn định

và đúng vai hơn so với vai em. Vì vậy, tùy vào chủ đề giao tiếp, hoàn cảnh giao tiếp

và diễn tiến của cuộc thoại mà anh/ chị sử dụng các từ ngữ xưng hô cho phù hợp.

Trong tương tác vai này xuất hiện từ “cô” và từ “chú” để gọi thay cho từ em (em

gái) và em (em trai). Đây là cách xưng hô mang đặc trưng người Việt rõ nét và qua

đó cũng thể hiện vai anh/ chị là người đã có gia đình. Bởi vì, cách xưng hô gọi từ

vai con cũng là một trong những nét văn hóa xưng hô đẹp của người Việt Nam thể

hiện sự gắn kết gia đình, sự tôn trọng của các chủ thể khi tham gia giao tiếp và phù

hợp với nguyên tắc khiêm nhường trong giao tiếp của người Việt.

[99] Một anh pháo thủ to lớn có nước da đen cháy, cái cằm vuông và nụ cười

hiền hậu đưa cho Thủy chiếc khăn mặt bông, tay anh có lẽ bị thương, phải cuốn

băng trắng.

Anh Hữu bưng tới trước mặt Thủy một chậu nước.

- Cô rửa mặt đi. [Chuyện sớm mùa thu, NL 5, tr. 250]

[99] Anh Bát nói:

- Hôm nay bác Nhã sẽ nói chuyện với các cậu, chỉ vẽ mọi công việc phải

làm, các cậu phải chú ý.

Bác Nhã nói:

- Anh Bát hay nói cho thêm phần long trọng đấy, cánh mình thì quen nhau

quá đi rồi còn gì!

[Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL 1, tr. 174]

3.3.2.5. Cách xưng hô của trẻ em trong tương quan vai bạn bè

Cặp vai bạn bè là cặp vai ngang giữa trẻ em cùng tuổi hoặc trong cùng độ

tuổi. Đây là cặp vai duy nhất của trẻ em thiết lập quan hệ giao tiếp ngang nhau và

không chịu sự tác động của tiêu chí tuổi tác, vị thế trong gia đình cũng như các quy

tắc xã hội khiến cặp vai phân lập thành cặp vai trên – vai dưới. Đồng thời, đây là

cặp vai duy nhất không chịu sự chế định và quy định của quan hệ quyền lực theo

trục phân cấp (quan hệ huyết thống, địa vị xã hội, tuổi tác,…). Cặp vai này xuất

hiện ở hai hoàn cảnh lớn: nhà trường và ngoài cộng đồng. Tuy nhiên, hai quan hệ

đảm bảo cho cặp vai bạn bè duy trì và ổn định là quan hệ bạn bè trong trường học

và quan hệ làng xóm. Hai mối quan hệ này không tồn tại độc lập mà có sự chuyển

126

hóa – chuyển vai từ cộng đồng vào trường học và từ trường học ra cộng đồng.

Tương tác của cặp vai này có sự tương đồng về lứa tuổi nên tương đồng về nhận

thức, suy nghĩ, tình cảm,… Vì vậy, tương tác của trẻ em thể hiện cá tính hồn nhiên,

ngây thơ của mình nhất cũng như những “góc khuất” của tuổi thơ. Lí giải nguyên

nhân của hiện tượng này: thứ nhất, trẻ em ở độ tuổi 11-15 có sự chuyển biến về tâm

lí – trẻ chuyển từ tư duy trực quan sinh động sang tư duy trừu tượng ở mức độ cao

hơn. Vì vậy, nhận thức của trẻ ở độ tuổi này có sự cân nhắc chắc chắn hơn và có

thiên hướng khẳng định mình là người lớn; thứ hai, phạm vi tương tác của trẻ mở

rộng; thứ ba, trẻ độ tuổi này tham gia vào nhiều hoạt động/ nhiệm vụ có tính chính

thức, quy tắc và quan trọng.

Khi xưng, trẻ em sử dụng 6 kiểu xưng hô: bằng tên (khỉ cái, khỉ đột, Việt

gian,…); bằng đại từ nhân xưng (tôi, tớ, chúng tớ, tao, mình, chúng mình, ta,…);

bằng từ khác (bạn, đàng mình, người ta, bồ/ các bồ, bọn này,…); bằng sự kết hợp

khác (bạn Bé, chị em chúng mình, chị Minh, nhóm mình, Người yêu nước, Phe

tướng cướp Bảy Lì, phe tụi tao, đội ăn râu bạc xóm Lò Heo, tay thiện xạ bắn vịt,

nhóm Tứ quái này, Đội ta, thằng Húc ở Đình Bảng,…); bằng từ chỉ chức danh

(tướng quân, thần,…) và khuyết vắng xưng hô. Trẻ em không dùng kiểu xưng hô

bằng từ danh từ thân tộc khi xưng. Lí giải sự chênh lệch về các kiểu từ ngữ xưng hô

khi được dùng trong xưng hô của trẻ em ở cặp vai bạn bè trong tương tác ngoài xã

hội như sau: thứ nhất, do trẻ có cùng độ tuổi, cùng sinh hoạt, học tập và vui chơi

trong cùng một phạm vi nên trẻ có sự hiểu biết và “đồng cảm với nhau”; thứ hai,

kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác xuất hiện với số lượng nhiều và thể hiện sự đa

dạng về đối tượng được gọi tên. Cách kết hợp các từ ngữ trong kiểu này cũng khá

đa dạng để có thể đưa ra một số biểu thức chung; thứ ba, các kiểu xưng hô bằng tên

(biệt danh), bằng từ khác, bằng sự kết hợp khác thể hiện rõ đặc trưng sự hồn nhiên,

ngây thơ, hóm hỉnh nhưng cũng rất nghiêm túc trong thực hiện nhiệm vụ được giao.

[100] Thằng Bá cười sằng sặc:

- Chớ hồi giờ tao đâu có tiền mà vẫn mua được kẹo.

Tôi ngạc nhiên:

- Chớ lâu nay mày mua bằng thứ gì? [Một lần và mãi mãi, NL 5, tr. 159]

[101] Kỳ Lô cười toét miệng:

127

- Khỉ cái!

Cô bé gái nguýt dài Kỳ Lô:

- Tôi là khỉ cái thì anh là khỉ đột!

Thằng đầu trọc đấm mạnh tay vào pho tượng Quan Công mặt đỏ, la lớn:

- Dẹp. Khỉ cái có gì đem ra cho khỉ đột lai rai?

[Mùa thu rồi, NL 1, tr 37]

[102] - Đội sổ là thế nào? Cho mầy hay, giờ tao đã trở thành tay thiện xạ bắn

vịt trời rồi đó. Giơ súng lên, “đoàng” một phát, vịt rơi ngay. Đố mày bắn được như

tao!

- Lại còn “ngoan cố” nữa chứ! – Thằng Tuấn cự nự - Nhà thiện xạ bắn vịt

hay quá nên nhận toàn điểm không, điểm một. Mày mà không dẹp cái vụ bắn vịt trời

thì ở lại lớp đấy. Đừng tưởng bở! [Nhà thiện xạ lớp 6B, NL 1, tr. 73-74]

Các từ “tao”, “tôi”, “khỉ cái”, “nhà thiện xạ bắn vịt trời” là các từ xưng hô được

trẻ em sử dụng khi xưng và thể hiện các sắc thái tình cảm khác nhau theo hướng từ

trung tính sang thân mật, suồng sã. Cách xưng này không chỉ thể hiện thái độ, tình cảm

mà còn thể hiện sự hóm hỉnh, ngây thơ, đáng yêu của trẻ em khi nói về chính mình.

Đặc biệt, tinh thần đoàn kết và ý thức công dân của trẻ em được thể hiện rất

rõ trong các cuộc tương tác có tính quy thức khi cùng đồng thuận đứng trong một

tập thể và tự hào với tên gọi của đội, nhóm của mình.

[103] Thái hào hứng:

- Đặt tên nhóm mình là "Người yêu nước..." - Thấy các bạn còn ngờ ngợ,

Thái giải thích - Giữ được Khánh ở lại với Tổ quốc, tụi mình không yêu nước là gì?

Từ nay ở lớp, có đứa nào sắp theo ba má đi, chúng mình sẽ tiếp tục cứu thoát...

"Người yêu nước", rồi chưa?... [Nhóm chim xanh, NL 4, tr.186]

Các cụm từ “nhóm mình”, “người yêu nước” là các biệt danh nhóm bạn

thống nhất đặt. Từ cách xưng hô thể hiện mối quan hệ gắn bó của nhóm bạn trẻ -

những người có chung mục tiêu, sở thích. Đặc biệt, cụm xưng hô “người yêu nước”

thể hiện sự gắn kết của những cá nhân coi trọng, tôn vinh và cam kết cùng đứng

trong hàng ngũ bảo vệ quê hương, phục vụ lợi ích chung của đất nước. Cách xưng

hô cũng thể hiện sự thay đổi trong nhận thức, trẻ hướng đến việc coi trọng sự đoàn

kết, thống nhất trong lợi ích nhóm và hướng đến có những phẩm chất của người lớn.

128

Điều này cũng lí giải trong số những cụm từ thuộc kiểu xưng hô bằng sự kết hợp

khác xuất hiện nhiều cụm từ mang tính chất bao gộp, gọi tên chung cho tập thể của

trẻ em.

Khi hô, trẻ em sử dụng đa dạng các kiểu xưng hô: bằng tên (Hoan, An, Lười,

khỉ đột, Việt gian,…); bằng danh từ thân tộc (em, tụi em, bọn em), bằng đại từ nhân

xưng (mày, chúng mày, cậu (bạn bè),…); bằng từ khác (bồ, các bồ, bọn này, các

ngươi, oắt con,…); bằng sự kết hợp khác (thằng quỷ, đàng mình, khỉ cái, nhà thiện

xạ, nhóm “tứ quái”, thằng quỷ sứ, hai đứa chúng mày, đội ta, thằng Việt gian,

thằng Húc ở Đình Bảng/ thằng Húc, thằng Lười,…); bằng chức danh (tướng quân,

du kích, học sinh,…) và khuyết vắng xưng hô. Các kiểu từ ngữ xưng hô được trẻ em

sử dụng đa dạng trong hô gọi và đặc biệt sử dụng tên gọi trong hô gọi để nhấn mạnh

và cũng tạo sự yêu thương. Lí do của sự chênh lệch việc sử dụng các kiểu xưng hô

trong hô gọi của trẻ em bởi: thứ nhất, trẻ tự do và thoải mái tâm lí trong giao tiếp

với bạn bè cùng trang lứa; thứ hai, trẻ em thích được hô gọi bằng tên, bằng biệt

danh và thích sử dụng các cụm từ kết hợp mang tính miêu tả. Khuyết vắng xưng hô

xuất hiện nhiều trong tương tác giao tiếp.

[104] Con Nga giơ lên một chậu cây. Mặt nó đỏ bừng vì chậu cây khá nặng,

hai tay nó nâng lên trước ngực:

- Đố bồ biết cây gì? Nói đúng, thưởng thêm cho một bịch xí muội!

Tôi nhìn chậu cây. (…) tôi cứ nói liều:

- Đinh lăng, đúng không?

[Một thoáng heo may phương Nam, NL 1, tr. 79-81]

[105] Đội tuần tra dừng ngay lại. Đội trưởng Chiến dõng dạc gọi:

- Bạn Phóng Tẹo!

Phóng Tẹo giật mình, hồi hộp trả lời, kêu thé lên không đúng “điều lệnh”

một tí nào cả:

- Có tau! – Và Phóng Tẹo bước ra khỏi hàng.

- Bạn thay mặt Đội tới phê bình người gác lơ là cảnh giới mau.

[Chuyến tuần tra đầu tiên, NL4, tr. 256]

[106] Có tiếng nói phía sau:

- Gớm, bà bí thư chi đoàn đón “đại biểu tham quan” thân mật quá!

129

Khểnh vừa cười vừa nói một câu pha trò, làm tôi chả hiểu gì sất:

- Cái anh chàng “thợ giày” kia! Ai khảo mà xưng thế!

[Sa mạc tuổi thơ, NL 5, tr. 168]

Các từ ngữ xưng hô “bồ”, “bạn Phóng Tẹo”, “bạn”, “Đội”, “bà Bí thư chi

đoàn”, “anh chàng “thợ giày”” được sử dụng để hô gọi đã tạo nên những cung bậc cảm

xúc, tình cảm riêng. Nếu từ “bạn” mang tính thông thường và trung tính của trẻ thì các

từ “Đội”, “bạn Phóng Tẹo”, “bà Bí thư chi đoàn” mang sắc thái tự hào và có phần trân

trọng. Đặc biệt, từ “đội” trong ví dụ 105 là một từ đặc biệt mà trẻ em sử dụng trong

giao tiếp ngoài cộng đồng với vai bạn bè. “Đội” là từ có nghĩa gọi tên (rút gọn) của tổ

chức chặt chẽ gồm một số người nhất định cùng làm một nhiệm vụ. Trong ví dụ này, từ

“đội” đã được rút ngắn từ tên “Đội du kích thiếu niên Đình Bảng”. Cách xưng rút gọn

này chỉ có những người trong tổ chức mới có thể hiểu và biết. Điều này cũng thể hiện

sự nhất trí, đồng tâm cao của nhóm trẻ trong thực hiện nhiệm vụ bảo vệ tổ quốc. Khi đã

đứng trong tổ chức, mỗi thành viên trở thành một mắt xích, một bộ phận không thể

tách rời. Thông qua từ xưng hô này có thể thấy: sự thay đổi về tư duy, tâm lí của trẻ; sự

nhất trí và “cái tôi” cá nhân của trẻ đã có sự biến đổi, dành chỗ cho “cái ta” khẳng định

và tồn tại trong trẻ. Trái lại các từ “bồ”, “anh chàng “thợ giày”” lại cho cảm xúc thân

mật, suồng sã và ở đó trẻ em dường như được vô tư nhất, không phải “lo”, phải “nghĩ”

trong việc lựa chọn từ ngữ.

Cặp từ xưng hô “mày” – “tao” là cặp từ ngữ xưng hô được trẻ em sử dụng

nhiều nhất trong tương tác ngoài xã hội với vai bạn bè. Đây là cách xưng hô không

chính thức, thân thiết và thường được sử dụng giữa bạn bè hoặc người thân. Tuy

nhiên, việc sử dụng cặp xưng hô này cũng cần được chú ý đến ngữ cảnh và mức độ

thân thiết giữa hai người để tránh gây xúc phạm hoặc hiểu lầm.

[107] Thằng Tín cũng say mê ngó Thăng. Nó cầm chiếc xe hơi đến gạ:

- Mày cho tao mượn ống sáo, tao cho mày mượn chiếc xe “điện tử”.

Thăng lắc đầu, miệng vẫn thổi sáo. Thằng Tín nói:

- Mày bán bao nhiêu, tao mua!

Thăng nhảy xuống khỏi thành cửa sổ. Nó cầm ống sáo đứng chống nạnh

nhìn Tín. Rồi bắt chước ba, Thăng nói lớn:

- Đâu phải thứ gì cũng mua được! [Mẹ đừng sợ, NL 1, tr. 28-29]

130

Trên cơ sở phân tích các tương tác giao tiếp của trẻ em trong xã hội, chúng

tôi đưa ra bảng thống kê tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em như sau:

Bảng 3.7: Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em

trong giao tiếp ngoài xã hội

TT Trường hợp giao tiếp

Hô Xưng Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội Cặp từ xưng hô đặc trưng

Tên Đại từ nhân xưng (Tên) – mày/ chúng mày/ các cậu

ta,

2 Đại từ nhân xưng

Đại từ nhân xưng

ta, chúng tớ, chúng tớ, tao... – ta, chúng ta, mày,…

Danh từ thân tộc ta/ chúng ta – bác/ chú/ cô, dì….

Từ khác

+ Giao tiếp với chủ đề học tập, giáo dục kĩ năng, giúp đỡ bạn bè/ chia sẻ khó khăn và đấu tranh chống kẻ thù. + Thể hiện sự yêu thương, tôn trọng. + Giao tiếp với chủ đề học tập, giáo dục kĩ năng, trò chơi trẻ thơ, giúp đỡ bạn bè/ chia sẻ khó khăn; lao động kiếm sống, đấu tranh chống kẻ thù. + Thể hiện quyền lực (vị thế trong xã hội, tuổi tác,…) + tôn trọng + yêu thương, kính trọng. + Có sự chuyển vai theo hướng kéo gần khoảng cách của người lớn-trẻ em. Trong một số ngữ cảnh, từ ngữ xưng hô thể hiện sự khinh miệt, coi thường. + Chủ đề giao tiếp: giáo dục kĩ năng, đấu tranh chống kẻ thù, giúp đỡ người có hoàn cảnh khó khăn. + Quan hệ quyền lực có chi phối. Tuy nhiên, yếu tố tình cảm tác động nên tạo ra hiện tượng chuyển vai trong tương tác giao tiếp. + Chủ đề giao tiếp: giáo dục kĩ năng, đấu tranh chống kẻ thù. + Quan hệ quyền lực (mức độ thân sơ, thái độ, tình cảm,…) chi phối nên các từ ngữ này đe dọa thể diện của người đối diện.

tao - kẻ xấu/ người xấu,…

131

TT Trường hợp giao tiếp

Hô Xưng Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội Cặp từ xưng hô đặc trưng

Sự kết hợp khác

chúng ta – bác Nhã, chúng mình – anh ta.

Ø – bác, chú, cô

Khuyết vắng từ xưng hô

3 Danh từ thân tộc Danh từ thân tộc

+ Chủ đề giao tiếp: Học tập, trò chơi, đấu tranh chống kẻ thù,… + Quan hệ thân hữu (mức độ thân sơ, thái độ, tình cảm,…) chi phối nên các từ ngữ này góp phần kéo gần khoảng cách. + Chủ đề giao tiếp đa dạng. + Thể hiện 2 trạng thái: 1/ sự khinh miệt; 2/ sự thân tình của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội. + Hoàn cảnh giao tiếp ngoài cộng đồng do tuổi tác chi phối. + Yếu tố tình cảm chi phối, thể hiện tình quan hệ gần gũi, thân mật. + Hiện tượng kéo gần khoảng cách xuất hiện nhiều. Cháu/ con – bác/ chú/ cô…; em – anh/ chị/ anh chị. em – bác Nhã, anh Trùng, anh Bát, … cháu – Ø, em – Ø.

Sự kết hợp khác Khuyết vắng xưng hô Các từ khác Khỉ cái – khỉ từ

4 Các khác

5 chỉ

Từ chỉ chức danh Tướng quân – các thần,…

Từ chức danh

Danh từ thân tộc Thằng Húc ở Đình Bảng – thằng Húc,

Sự kết hợp khác

+ Xuất hiện giao tiếp giữa trẻ em- người lớn, trẻ em-trẻ em. + Thể hiện mối quan hệ thân hữu. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng suồng sã, thân mật hóa. + Xuất hiện giao tiếp giữa trẻ em- trẻ em. + Thể hiện mối quan hệ quyền lực theo vị thế xã hội và sự đồng thuận cá nhân tạo tính vui tươi. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng nâng vai từ trẻ em. + Xuất hiện giao tiếp cộng đồng. + Thể hiện mối quan hệ quyền lực (địa vị xã hội và nhiệm vụ được giao chi phối). Tuy nhiên, tiềm ẩn khả năng chuyển vai theo chiều hướng thân mật.

132

TT Trường hợp giao tiếp

Xưng Hô

7 Khuyết

Danh từ thân tộc

Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội Cặp từ xưng hô đặc trưng Ø – bác, Ø – chú/ cô; Ø – anh chị,...; Ø – bạn vắng từ xưng hô

+ Xuất hiện giao tiếp nhà trường và cộng đồng. + Thể hiện mối quan hệ thân tình + suồng sã. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng suồng sã, thân mật hóa.

3.4. Đặc điểm hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

3.4.1. Tần số xuất hiện các hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp

ngoài xã hội

Khảo sát 131 truyện ngắn, xác định 358 cuộc thoại trong phạm vi ngoài xã

hội có sự tương tác của trẻ em. Dựa vào 358 cuộc thoại, chúng tôi khảo sát 5 nhóm

hành động ngôn ngữ (Tái hiện, Biểu cảm, Điều khiển, Cam kết và Tuyên bố) được

trẻ em sử dụng trong tương tác với người lớn và với trẻ em (cùng độ tuổi). Kết quả

khảo sát và phân loại như sau:

Bảng 3.13. Bảng thống kê hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

STT Số lượng Số lượt Nhóm hành động ngôn ngữ

1 2 3 Nhóm HĐ Tái hiện Nhóm HĐ Điều khiển Nhóm HĐ Cam kết Tỉ lệ (%) 8,06 33,87 24,19 325 1057 532 Tỉ lệ (%) 12,15 39,51 19,89 5 21 15

4 Nhóm HĐ Biểu cảm 27,42 698 26,09 17

5 Nhóm HĐ Tuyên bố 6,45 63 2,36 4

100 2675 100 62 Tổng

Dựa vào bảng 3.13, chúng tôi đưa ra một số nhận định như sau:

- Trong giao tiếp của trẻ em ngoài xã hội, trẻ em sử dụng 5 nhóm HĐNN gồm:

Tái hiện, Điều khiển, Cam kết, Biểu cảm và Tuyên bố. Giữa các nhóm HĐNN có sự

chênh lệch nhau về số lượng HĐ và số lượt các HĐ xuất hiện. Cụ thể:

Nhóm HĐ Điều khiển có số lượng lớn nhất 21/62 HĐ và 1057 lượt xuất hiện.

Nhóm HĐ Biểu cảm có vị trí số 2 với 17/62 HĐ và 698 lượt xuất hiện. Nhóm HĐ

133

Cam kết có vị trí thứ ba với 15/62 HĐ và 532 lượt xuất hiện. Nhóm HĐ Tái hiện có

5/62 HĐ và 325 lượt xuất hiện. Nhóm HĐ Tuyên bố chiếm số lượng thấp nhất –

4/62 HĐ và 63 lượt xuất hiện. Sự chênh lệch về số lượng các HĐNN có thể vì: thứ

nhất, dưới tác động của các nhân tố trong giao tiếp như: tuổi tác, giới tính, mức độ

thân sơ, nội dung giao tiếp, mục đích giao tiếp,… mà trẻ em sử dụng các HĐNN

khác nhau; thứ hai, trong từng độ tuổi do sự thay đổi về tư duy và tâm lí nên ảnh

hưởng tới khả năng sử dụng ngôn ngữ của trẻ.

Trong giao tiếp với trẻ em cùng độ tuổi, dưới sự chi phối của các nhân tố

giao tiếp như hoàn cảnh giao tiếp, chủ đề giao tiếp, nội dung giao tiếp,… trẻ em sử

dụng các HĐNN tương ứng. Đặc biệt, các chủ đề giao tiếp có sự chi phối mạnh đến

việc lựa chọn HĐNN của trẻ. Cụ thể, ứng với 4 chủ đề giao tiếp trong nhà trường và

4 chủ đề giao tiếp trong cộng đồng, sẽ có những nhóm HĐNN được sử dụng chiếm

ưu thế. Qua đó, phản ánh khả năng sử dụng ngôn ngữ của trẻ em trong tương tác

giao tiếp với nhóm trẻ em cùng nhóm tuổi. Chẳng hạn: Trong phạm vi nhà trường,

nhóm HĐ điều khiển, tái hiện và cam kết là nhóm xuất hiện với số lượng và số lượt

lớn hơn. Nhóm HĐ tuyên bố (tuyên bố, đề bạt) xuất hiện thấp nhất. Bởi vì hoàn

cảnh giao tiếp chính thức (nhà trường), trong giao tiếp, trẻ em chịu sự quy định của

các quy tắc ràng buộc. Trong phạm vi xã hội, nhóm HĐ điều khiển và cam kết xuất

hiện nhiều nhất.

- Số lượng các HĐNN trong từng nhóm có sự chênh lệch nhau rất lớn, chẳng hạn:

Nhóm HĐ Điều khiển với các HĐ như: hỏi, hồi đáp hỏi, yêu cầu/ đề nghị,

khuyên, xin/ cầu xin, nài, nhờ, mời, rủ, đe dọa, van/lạy,… xuất hiện với số lượng rất

lớn 21/62 HĐ và số lượt xuất hiện 1057/2675 lượt.

[108] Húc bắt đối phương phải chắp tay, cúi đầu, nói:

- Thưa tướng quân, chúng tôi xin hàng phục.

Với vẻ mặt đầy kiêu hãnh, Húc thật sự xúc động:

- Ta tha chết cho các ngươi, từ nay các người không được xâm phạm đến bờ

cõi giang sơn của ta nữa. Nếu không, ta sẽ làm cỏ, không tha một mống.

[Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL 1, tr. 165]

Trong phát ngôn này, “đám trẻ” khi bị Húc bắt phải “hàng phục” thì cũng “bông

đùa” chấp nhận yêu cầu của Húc bằng HĐ “xin” trực tiếp. Đây cũng là HĐ lịch sự và

134

thể hiện sự tôn trọng của đám trẻ đối với Húc.

Nhóm Tái hiện bao gồm các HĐNN như: thuật/ tường thuật; tả/ miêu tả; kể;

giải thích; nhắc lại với 5/62 HĐ, số lượt xuất hiện 325/2675 HĐ.

[109] HĐ giải thích được Minh thực hiện để đáp lại HĐ hỏi của chú Sao:

Khi tôi gọi nó một lần nữa, nó mới trả lời:

- Không, cháu gửi thằng Anh trông hộ cháu rồi... Cậu cháu cũng có cái ống

nhòm thế này, chú Sao ạ, nhòm nó gần lại chỉ bằng đây đến cây gạo kia kìa. Phải

không, chú Sao? [Chiếc áo màu lửa, NL 2, tr.197]

Nhóm HĐ Cam kết gồm các HĐ: hứa; cảm ơn; xin lỗi; biếu; thề; cam đoan,

tặng; phủ định; cho; khẳng định; cuộc,… với 15/62 HĐ và 532/2675 lượt xuất hiện.

[110] Cuộc thoại sau giữa thằng Lười với ông Táo có chứa HĐ “hứa”:

Thằng Lười đáp liền tức thì:

- Dạ, qua một ngày một đêm làm mèo, con đã hiểu thế nào là một con người,

con xin hứa! [Con mèo và chú bé lười, NL3, tr.187]

Trong ví dụ này, thằng Lười đã sử dụng HĐ “hứa” để thể hiện sự cam kết và

quyết tâm của mình từ nay học tập chăm chỉ, không lười biếng nữa. HĐ được thực hiện

trực tiếp qua động từ ngữ vi “hứa” với đúng chức năng ngữ vi để cam kết, cam đoan

với ông Táo. Bởi những trải nghiệm một ngày làm con mèo đã khiến thằng Lười thấy

sợ hãi và nhận ra việc học tập, rèn luyện không phải là đáng sợ, khó khăn như nó

thường nghĩ.

Nhóm Biểu cảm bao gồm các HĐ như: mong, nhớ, muốn, yêu, khen, than thở,

thương, mừng, sợ, tiếc, chê, ước, đau xót, e ngại, say… với 17/62 HĐ, 698/2675 lượt.

[111] Cuộc thoại giữa nhân vật Quang và Tấm như sau:

- Cháu cần tiền để tiêu vặt à? Ăn uống đã có nơi rồi còn gì?

- Không, cháu muốn tự kiếm lấy, cháu không thích ăn nhờ vào bác Cừ.

[Đứa con nuôi, NL 2. Tr.87]

Trong cuộc thoại này, nhân vật Tấm đã sử dụng HĐ “muốn” trực tiếp với ý thể

hiện quan điểm, suy nghĩ của bản thân. Tấm muốn tự lực, độc lập, tự đối mặt với khó

khăn và tự chịu trách nhiệm với chính bản thân mình mà không phụ thuộc vào bác Cừ.

Cách thể hiện trực tiếp này khẳng định sự quyết tâm của nhân vật.

Nhóm HĐ Tuyên bố gồm các HĐ: tội/ tuyên bố, tha tội, đề bạt, trừ/ khai trừ/

135

diệt trừ với 4/62 HĐ với 63/2675 lượt xuất hiện.

[112] Phát ngôn của chàng hiệp sĩ với phù thủy:

- Bà ơi! Bà tiên ơi!... Tôi làm người, tôi sẽ mang thanh gươm của tôi đi, tôi

sẽ diệt trừ hết những quân cường bạo, những đứa gian tham, tôi sẽ diệt trừ chúng

nó như ông lão chủ tôi diệt trừ những con gián, con mọt ghê tởm làm hại loài rối

chúng tôi (…). [Anh chàng hiệp sĩ gỗ, NL 2, tr.134]

HĐ “diệt trừ” được nhân vật chàng hiệp sĩ gỗ thực hiện với lớp HĐ bề mặt là

tuyên bố. Từ “sẽ” trong phát ngôn có xu hướng cho biết HĐ sẽ xảy ra trong tương lai

với sự cam kết bằng lời nói. HĐ này sẽ được thực hiện trong tương lai khi mà xuất hiện

tình huống những quân cường bạo, đứa gian tham làm hại người lương thiện.

Nhóm HĐ Điều khiển xuất hiện với số lượng HĐ lớn nhất (21 HĐ) và ghi

nhận HĐ hỏi xuất hiện với số lượng cao nhất 1057/2675 lượt. Nhóm HĐ này thể

hiện sự thay đổi của trẻ em trong từng lứa tuổi và ứng với các nhân tố giao tiếp khác

nhau. HĐ hỏi xuất hiện với số lượt lớn nhất phù hợp với tâm lí “thích khám phá” và

mong muốn tìm hiểu các hiện tượng của trẻ.

Lí giải sự chênh lệch về số lượng HĐ trong các nhóm HĐ ngôn ngữ như sau:

Thứ nhất, trẻ trong độ tuổi từ 4-15 có sự chuyển biến mạnh về thể chất, sinh

lí và tâm lí; sự mở rộng về phạm vi, đối tượng, nội dung giao tiếp và kinh nghiệm

cá nhân trước hiện tượng xã hội hóa đã tác động đến khả năng ngôn ngữ, tư duy

trừu tượng. Đặc biệt, lứa tuổi 11-15 bên cạnh sự phát triển của tư duy trừu tượng,

tình cảm cũng trở nên phức tạp hơn và khả năng đặt ra các câu hỏi tư duy sâu sắc

hơn. Vì vậy, trong giao tiếp HĐ ngôn ngữ có sự chênh lệch ngay trong các nhóm

nói riêng và ứng với từng độ tuổi của trẻ em nói chung.

Thứ hai, trẻ em dần hình thành cho mình tư cách cá nhân/ vị thế xã hội cho

riêng mình. Cùng với sự tiếp nhận các tri thức từ gia đình, nhà trường đến hoạt động

vui chơi ngoài xã hội đã khiến trẻ hình thành nên “tính cách” của riêng mình.

Thứ ba, do đặc trưng lứa tuổi – đặc biệt là lứa tuổi 4-11 ưa dùng nêu ý kiến cá

nhân, thuật tả, giải thích,… vì tâm lí “lo người đối diện không hiểu ý” nên thường dùng

các HĐ thuộc nhóm Tái hiện.

[113] Cuộc thoại giữa chú Quang và Tấm:

- Họ là địa chủ à?

136

- Không, không phải là địa chủ đâu chú ạ. Một bà làm bún, một bà gói bánh

chưng đem bán các chợ. Nhưng họ ác lắm. Cháu vẫn tức cái bà làm bánh, kiếm được

nhiều lãi thế nhưng cho cháu ăn uống thật khổ, cơm một phần, sắn trộn vào đến bốn

phần. Vậy mà cũng không được ăn no đâu. Thức ăn toàn cà ủng, dưa khú, không sao

nuốt được. Tính nết bà ta lại quắt quéo, ăn cắp như ranh. Có hôm bà ấy ra ruộng cà

chua giả vờ đi ngoài, rồi vừa ngồi vừa vặt cà chua đùm vào váy (…).

[Đứa con nuôi, NL 2, tr. 90]

HĐ Tái hiện trong phát ngôn của Tấm được thực hiện nhằm “dựng” lại khung

cảnh và số phận của cô bé khi còn ở dưới xuôi và “đi ở” cho nhà bán bún. Cuộc đời

cơ cực của Tấm như thước phim quay chậm, tái hiện trước mắt chú Quang khiến

người nghe không khỏi cảm thán và xúc động.

3.4.2. Khảo sát trường hợp: Nhóm hành động điều khiển của trẻ em trong giao

tiếp ngoài xã hội

3.4.2.1. Nhóm hành động điều khiển

Căn cứ vào ý nghĩa cầu khiến và theo mức độ cầu khiến đã được nêu trong giao

tiếp của trẻ em ngoài xã hội, chúng tôi thống kê việc sử dụng các HĐNN của các cặp

vai này. HĐ hỏi là HĐNN đặc biệt của nhóm HĐ điều khiển. Kết quả như sau:

Bảng 3.8: Các HĐNN thuộc nhóm hành động điều khiển của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

Tiêu chí Số lượt Số lượt Tiêu chí HĐNN Tỉ lệ (%) HĐNN Tỉ lệ (%)

Đe dọa Hỏi Yêu cầu/ đề nghị Khuyên Xin/ cầu xin Nài/ nằn nì Van/lạy Chất vấn Nhờ Giục Dặn 21 264 35 22 32 56 13 22 82 39 44 1,99 Can (ngăn) 24,98 Dỗ 3,31 Mời 2,08 Sai 3,03 Xui 5,30 Đuổi 1,23 Thách 2,08 Rủ 7,76 Đòi 3,69 Cấm 4,16 2,65 4,54 7,76 4,92 5,87 1,14 1,04 5,87 5,20 1,42 28 48 82 52 62 12 11 62 55 15

Tổng 1057 – 100%

137

Nhận xét:

Tương tác của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội sử dụng các HĐ thuộc

nhóm Điều khiển với số lượng và số lượt cao nhất trong các nhóm còn lại. Căn cứ

vào ý nghĩa cầu khiến có thể chia các HĐ trong nhóm HĐ Điều khiển thành 3 loại:

các HĐ điều khiển có tính khiến (đe dọa, chất vấn, sai, đuổi, thách, đòi, cấm…);

các HĐ điều khiển có tính cầu (xin/ cầu xin, nài/ nài nỉ, van/ lạy, nhờ, dỗ, mời,

rủ,…); các HĐ điều khiến trung tính (tức là các HĐ trung gian giữa HĐ có lực cầu

và HĐ có lực khiến: hỏi, khuyên,…)

Từ kết quả thống kê trên, có thể đưa ra một số nhận định:

Có thể lí giải các nguyên nhân dẫn đến sự chênh lệch của các HĐ thuộc

nhóm HĐ Điều khiển như sau:

Thứ nhất, trong tương tác ngoài xã hội, trẻ em thuộc vai dưới so với người

lớn là vai trên. Vì vậy, các HĐ Điều khiển có tính cầu vì thế xuất hiện với tần số rất

cao. Các HĐ có số lượt xuất hiện lớn như: nhờ, mời,… thể hiện vị thế là vai dưới và

mong muốn được vai trên yêu thương, đùm bọc. Ngoài ra, các HĐ gián tiếp có tính

cầu cũng được thực hiện thông qua HĐ hỏi.

[114] A Súa khi thích con chim quý của lão già bán chim và được lão hứa là sẽ

cho con chim nên đã thực hiện HĐ hỏi nhưng mong muốn “Phiên sau tao sẽ mang đến

cho mày một giỏ đầy! Mày cũng ngồi đây chứ?” [Lồng hoạ mi, NL4, tr. 11].

Thứ hai, trẻ em trong tương tác ngoài xã hội sử dụng HĐ điều khiển có tính

khiến. Khi sử dụng các HĐ có tính khiến cao thường gắn với những hoàn cảnh đặc

biệt, chẳng hạn: trước những người xấu, trước kẻ thù xâm lược, tình huống nguy

hiểm,… trong các tình huống này, trẻ em sử dụng HĐ điều khiển có tính khiến và

yêu cầu HĐ thực hiện ngay lập tức tại thời điểm nói. Vì vậy, đây là nhóm các HĐ

đe dọa thể diện của vai trên.

[115] Khi thấy tôi có chiếc còi mới, thằng Tường đã rất ngạc nhiên và thích thú. Vì

muốn có chiếc còi nên thằng Tường đã đề nghị tôi đổi cho nó chiếc còi và được thực hiện

bằng phát ngôn có chứa hành động đề nghị: “Đổi cho tao đi” [Mẹ đừng sợ, NL 1, tr.17].

[116] Khi không thực hiện theo mệnh lệnh giết cô công chúa của mụ phù

thủy, chàng hiệp sĩ đã bị dọa biến mất chàng. Chàng hiệp sĩ đã đe dọa mụ: “Thanh

gươm này chưa bao giờ biết sợ những lời dọa nạt của những kẻ gian ác!” [Anh

chàng hiệp sĩ gỗ, NL2, tr.148].

138

Thứ ba, các HĐ trung tính (có cả tính cầu và tính khiến) xuất hiện với số

lượng rất lớn. Đặc biệt, HĐ hỏi có số lượt xuất hiện cao. HĐ này phù hợp với trẻ

em khi tương tác ngoài xã hội. Lí do, trẻ thường có xu hướng tò mò trước thực tiễn,

có nhiều điều cần biết và luôn mong muốn người lớn giải đáp giúp mình.

[117] Khi Trung gõ cửa nhà, cô bé Tâm ra mở cửa đã dùng HĐ hỏi để xác

nhận thông tin người gọi cửa: “Chú hỏi ai?” [Người học trò cũ, NL 1, tr. 133].

3.4.2.2. Khảo sát cụ thể: Hành động hỏi

a. Mục đích của hành động hỏi

Trong giao tiếp, mục đích giao tiếp là một trong những nhân tố giao tiếp có

tính chi phối đầu tiên và quan trọng. Trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội sử dụng

HĐ hỏi với các mục đích sau:

Thứ nhất, hỏi để thu thập thông tin

HĐ hỏi được sử dụng để lấy thông tin, mong muốn tìm hiểu, hiểu rõ hơn về

một vấn đề, tình huống hoặc ý kiến của người khác (thầy/ cô, bác, cô, chú, cô, anh,

chị,…). Khi thực hiện HĐ hỏi này, trẻ em mong muốn có được thông tin cần biết

tức thì và trẻ chưa quen biết hoặc mới biết chút ít về người đối diện.

[118] Hoan ghé vai Lượt:

- Ai nữa đấy?

- Một anh du kích gác cho chúng ta họp.

[Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL1, tr.178]

Trong ví dụ này, khi thấy người lạ mặt trong đội ngũ, Hoan đã dùng HĐ hỏi

để yêu cầu thông tin cần được trả lời ngay từ Lượt. Câu hỏi trực tiếp với đại từ dùng

để hỏi “Ai” đặt trong biểu thức hỏi: “Ai…đấy?”

Thứ hai, hỏi để thể hiện thái độ khen, chê

HĐ hỏi cũng được trẻ em sử dụng để thể hiện cảm xúc một cách trực tiếp hoặc

gián tiếp, thay vì sử dụng các câu cảm thán.

[119] – Chú trông thấy chưa? Những quả trứng xinh không? Mấy con chim

non mới nở trông ngộ không? …

[Bầu trời và tiếng chim, NL 5, tr.130]

Trong ví dụ này, một loạt các câu hỏi của cô bé với anh sinh viên nhằm hướng

đến thể hiện thái độ khen về vẻ đẹp của những quả trứng và những chú chim non.

139

HĐ khen được thể hiện ở các từ “xinh”, “ngộ” và biểu thị sự thích thú, hồ hởi và

đầy kì vọng của cô bé.

Thứ ba, hỏi để thể hiện thái độ thăm dò, ngạc nhiên

Các câu hỏi thể hiện thái độ thăm dò, ngạc nhiên nhằm mong muốn biết thêm

thông tin về một chủ đề nào đó. Khi thực hiện câu hỏi này, trẻ em thể hiện tư duy

mong muốn khám phá về vấn đề được đề cập.

[120] – Anh đi đây! – Anh đặt con búp bê vào tay bé Liên, đứng phắt dậy.

- Thế anh không chờ mẹ em à?

- Không em ạ! [Người học trò cũ, NL 1, tr.193]

Trong ví dụ này, HĐ hỏi của Liên được thực hiện ngay khi thấy Trung đứng

lên. Đây là câu hỏi trực tiếp nhằm khẳng định việc Trung sẽ “không chờ cô giáo

Thuận nữa”. Câu hỏi cũng bộc lộ sự ngạc nhiên và thăm dò ý của cô bé đối với HĐ

đặt con búp bê vào tay Liên và đứng phắt dậy.

[121] A Súa không tin ở tai mình:

- Mày nói gì? Mày cho tao thật à?

[Lồng họa mi, NL 4, tr.11-13]

Trong ví dụ [122], A Súa đã rất ngạc nhiên khi lão bán chim nói sẽ cho mình

lồng chim. Hai câu hỏi liên tiếp với câu đầu “Mày nói gì?” là câu hỏi đang thể hiện

sự ngạc nhiên, không tin và câu sau “Mày cho tao thật à?” là câu hỏi để khẳng định

và cần được xác nhận từ phía người nghe (lão bán chim).

Thứ tư, hỏi để thể hiện yêu cầu, mong muốn

HĐ hỏi để yêu cầu, mong muốn người đối diện một việc gì đó của trẻ em

nhằm hướng tới tránh tới câu hỏi trực diện. Câu hỏi này sẽ giảm bớt mức độ gay

gắt, nặng nề và đồng thời khuyến khích người nghe chia sẻ thông tin, ý kiến hoặc

thực hiện một yêu cầu nào đó của trẻ em.

[122] Đó là một em trai bé loắt choắt, hai tai vểnh ra như tai thỏ. Em cố tình

đứng rất nghiêm trang. Ngực rướn lên. Đầu ngẩng cao. Hai chân khít chặt vào

nhau. Em nói dõng dạc:

- Các chị cho xem giấy tờ?...

[Sa mạc của tuổi thơ, NL 5, tr.174]

140

Trong ví dụ này, chú bé đã sử dụng câu hỏi có chứa nội dung yêu cầu các chị

xuất trình giấy tờ với ngữ khí lịch sự.

[123] Cô bé cười luôn miệng, cặp mắt lay láy hỏi anh:

- Đẹp không chú? Có đẹp không chú?

[Bầu trời và tiếng chim, NL 52, tr.130]

Trong ví dụ này, cô bé đã rất hào hứng khi hỏi chú Tâm (anh sinh viên đến

nghiên cứu về quần thể chim ở khu bảo tồn) về vẻ đẹp của các loài chim. Câu hỏi

được thực hiện để yêu cầu, mong muốn người nghe đánh giá.

b. Các thành phần của hành động hỏi

* Thành phần người hỏi (SP1)

Chủ thể (SP1) là người thực hiện HĐ hỏi và thường đứng ở đầu phát ngôn,

trước động từ ngữ vi.

Về cấu tạo, SP1 có thể là danh từ thân tộc (em, con, cháu, chúng em, chúng

con, chúng cháu,…) hoặc SP1 không xuất hiện trong phát ngôn.

[124] - Cháu hỏi, sao mấy hôm hội diễn trò rồi không tích nào có anh hiệp sĩ?

- Anh ấy ở đâu? Anh ấy ở đâu hở cụ.

[Anh chàng hiệp sĩ gỗ, NL 2, tr.250]

[125] Minh lại đột ngột hỏi:

- Vải xanh được không chú?

[Chiếc áo màu lửa, NL 2, tr.200-201]

* Thành phần động từ ngữ vi

Trong phát ngôn của trẻ em, động từ ngữ vi của HĐ hỏi là “hỏi”. Trong biểu

thức hỏi ở dạng đầy đủ, động từ ngữ vi “hỏi” đứng sau SP1 và trước SP2.

[126] - Úi giời, tính họ đã ác thì đến chết cũng vẫn ác. Cháu hỏi chú nhé,

nhà chú cũng nghèo tại sao chú vẫn nuôi được hai em cháu, chú vẫn cho các em

được đi học?

[Đứa con nuôi, NL 2, tr.89-90]

Động từ ngữ vi “hỏi” có mặt trong phát ngôn góp phần làm cho hiệu lực ngữ

vi được thực hiện triệt để. Ngược lại, nếu động từ ngữ vi không xuất hiện trong phát

ngôn khiến cho hiệu lực của hỏi bị giảm.

[127] Tôi đi lại đứng sát bên cụ, rụt rè cầm lấy bàn tay cụ:

141

- Ông Hai ơi, xưa nay ông vẫn vẽ hình những con mắt thuyền ạ?

[Người vẽ mắt thuyền, NL1, tr.53]

[128] – Bà vào bệnh viện đón mẹ con cô Hợp. Cô Hợp có em bé rồi.

- Thật cơ bà?

[Con tàu, NL 3, tr. 157-158]

[129] Không muốn để bác biết là tôi sắp khóc, tôi cố gắng tỏ ra bình thản:

- Thế bao giờ bác về?

[Người làm đồ chơi, NL 5, tr.187]

* Thành phần đối tượng tiếp nhận hành động hỏi (SP2)

Đối tượng (SP2) là người có vai trò tiếp nhận HĐ hỏi.

Về cấu tạo, SP2 có thể là danh từ thân tộc; danh từ riêng. Thậm chí, trong

nhiều phát ngôn thực hiện HĐ, SP2 không xuất hiện.

[130] – Sao hôm nay chị dọn hàng muộn thế?

[Hai đứa trẻ, NL 3, tr.134]

[131] - Em biết! Thế bao giờ thì anh về làng? Các anh đã hết rồi…

- Rồi anh sẽ về! [Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL 1, tr. 166]

[132] - Lâu nay, thầy cho rằng tính nết Mến là do tập quán dân tộc Xá. Vì,

anh biết không, - thầy Chính quay lại âu yếm nhìn người học trò đã trưởng thành

của mình, - hồi bé, thầy đã có một đứa bạn người Xá đấy.

- Ồ, thế ạ? [Đừng quên hoa nhạc ngựa, NL 2, tr.212]

* Thành phần nội dung hỏi (P)

Thành phần nội dung của HĐ hỏi khá đa dạng nhằm giúp SP1 truyền đạt ý

định của SP2 và khuyến khích SP2 phản hồi bằng cách cung cấp các thông tin, thể

hiện quan điểm,…

Nội dung của lời có thể là từ, cụm từ yêu cầu cung cấp nhiều thông tin, HĐ

hoặc thậm chí không được hiển thị trên phát ngôn.

[133] Như bị điều gì thôi thúc, cô bé ôm sách vở rảo bước như chạy về phía

cụ, miệng nói rõ vang:

- Cháu chào bà ạ! Trời nắng quá bà nhỉ?

[Kỷ niệm một tiếng chào, NL 5, tr. 96]

142

[134] Hôm ấy trong lúc đứng đợi tới lượt mình, ông thấy nó với năm ba đứa

khác nhỏ hơn, cả trai lẫn gái, lởn vởn tại cửa hàng gạo. Nó là đứa lớn nhất, trạc

mười bảy mười tám, cầm đầu tốp nhỏ ấy với hai cái xe cây tự tạo, chắp vá, có bánh

đẩy. Hễ một lần được mối, ông nghe lũ trẻ gọi:

- Anh Còn ơi! Em đi chuyến này nghen?

[Ông già về hưu và những đứa trẻ, NL 3, tr. 57]

Trong ví dụ [133] và [134], các cụm từ “trời nắng quá” và “đi chuyến này” là

nội dung hỏi của HĐ hỏi nhằm thể hiện rõ nội dung thông tin cần nói tới.

[135] Đến giờ ra chơi, tôi lôi chiếc còi trong cặp ra tròng vào cổ rồi khều

thằng Tường ngồi cạnh.

- Gì vậy? Tường quay lại. [Mẹ đừng sợ, NL 1, tr. 17]

Ở ví dụ này, nội dung của HĐ hỏi không được thể hiện trong phát ngôn. Muốn

hiểu phát ngôn và HĐ hỏi này cần căn cứ vào ngữ cảnh để suy ý. Trong tương tác của

trẻ em ngoài xã hội, phát ngôn thể hiện HĐ hỏi thiếu nội dung hỏi cũng thường xảy ra

khi trẻ em và đối tượng tương tác cùng có sự thân thiết với nhau. Khi kiểu phát ngôn

này thực hiện thì có thiên hướng hướng cuộc thoại theo chiều hướng suồng sã. Ngược

lại, trong những trường hợp nhất định lại mang tính đe dọa thể diện, bất lịch sự.

c. Các mô hình hành động hỏi

Để làm rõ đặc điểm của HĐ hỏi được trẻ em sử dụng trong tương tác ngoài

xã hội, chúng tôi tiến hành khảo sát, phân loại các HĐ hỏi theo các cấu trúc có động

từ ngữ vi hay không có động từ ngữ vi để chỉ ra mô hình cấu trúc, giá trị sử dụng

của các HĐ này.

Trên cơ sở khảo sát, phân loại, chúng tôi trình bày các mô hình cấu trúc của

HĐ hỏi của trẻ em trong tương tác ngoài xã hội:

* Mô hình hành động hỏi có động từ ngữ vi

CN (BTNVTM), ĐTNV; có BN1+BN2

[136] Ông lão dừng xe lại và đám trẻ con tíu tít vây xung quanh ông.

- Cháu hỏi, sao mấy hôm hội diễn trò rồi không tích nào có anh hiệp sĩ?

- Anh ấy ở đâu? Anh ấy ở đâu hở cụ. [Anh chàng hiệp sĩ gỗ, NL 2, tr.250]

Dấu hiệu chỉ dẫn lực ngôn trung để nhận biết HĐ hỏi này là từ để hỏi

sao…và kết thúc câu là dấu chấm hỏi (?).

Đây là HĐ hỏi của đám trẻ con với ông lão múa rối khi thấy ông đi qua về

tích trò có anh hiệp sĩ.

143

Phát ngôn trên có thể được cụ thể hóa bằng cấu trúc sau:

Phát ngôn Cháu hỏi sao mấy hôm hội diễn trò rồi không tích nào

có anh hiệp sĩ?

CTNP CN VN

BTNVTM ĐTNV BN

Trong BTNVTM trên CN (Sp1) ở ngôi thứ nhất và dùng từ xưng hô “cháu”,

ĐTNV hỏi, BN là nội dung hỏi.

Do đám trẻ gặp ông lão múa rối trong tình huống bất ngờ nên trẻ em đã sử

dụng HĐ hỏi trực tiếp nhằm tìm kiếm thông tin mình cần. Cụ thể thông tin mà đám

trẻ muốn nghe là sự băn khoăn, lo lắng vì sao mà mấy hôm nay không thấy có tích

nào diễn có nhân vật anh hiệp sĩ.

* Mô hình hành động hỏi không có động từ ngữ vi

HĐ này được thể hiện qua các dạng cấu trúc sau đây:

Dạng 1:

Khuyết CN (BTNVTM), ĐTNV; có BN1 + BN2

Dạng 1a: BN1 là ngôi thứ nhất.

[137] – Cháu đội có đẹp không chú? [Đứa con nuôi, NL 1, tr. 10]

Phát ngôn trên có cấu trúc như sau:

Phát ngôn Cháu đội có đẹp không chú?

CTNP Ngôi thứ 1 ĐTTrT BN

(động từ miêu tả)

CN VN

BTNVNC BN1 BN2

BTNV trên đã khuyết (ẩn) CN (của BTNVTM), ẩn ĐTNV, chỉ có BN1 và BN2.

Trong đó, BN1 là CN của câu (Sp1 ngôi thứ nhất số ít - cháu - và BN2 là một cụm

động từ gồm ĐT trung tâm (động từ miêu tả) đội và BN (của ĐTTrT - động từ trực

tiếp) là nội dung hỏi trong BTNV thực hiện HĐ hỏi trực tiếp. Vì nội dung hỏi ở đây

không hướng về chủ thể tiếp nhận mà lại hướng về chủ thể hỏi nên nếu sử dụng phát

ngôn “Cháu đội có đẹp không chú?” thì sẽ thu hút được sự quan tâm, mong muốn được

biết ý kiến của chú về chiếc mũ cháu đội.

Dạng 1b: BN1 là ngôi thứ hai

[138] - …Cụ đã đi đâu đấy? [Anh chàng hiệp sĩ gỗ, NL 2, tr.150]

144

Phát ngôn trên có cấu trúc như sau:

Phát ngôn Cụ đã đi đâu đấy?

CTNP Ngôi thứ 2 ĐTTrT BN

(động từ miêu tả)

CN VN

BTNVNC BN1 BN2

Biểu thức ngữ vi trên đã khuyết (ẩn) CN (của BTNVTM), ẩn ĐTNV, chỉ có

BN1 và BN2. Trong đó, BN1 là CN của câu (Sp2) ở ngôi thứ hai số ít – cụ - và BN2

là một cụm động từ gồm ĐT trung tâm (động từ miêu tả) đi và BN (của ĐTTrT -

động từ trực tiếp) là nội dung hỏi trong BTNV thực hiện HĐ hỏi.

Nếu phát ngôn trên mà dùng BTNVTM kiểu như: Tôi hỏi: Cụ đã đi đâu đấy?

thì BTNVTM có CN1 (Sp1) ở ngôi thứ nhất, xưng là tôi và VN là một cụm động từ

gồm: ĐTNV hỏi, BN1 là chủ thể tiếp nhận ở ngôi thứ hai cụ (Sp2), BN2 là nội dung

hỏi đã đi đâu đấy?. Với cấu trúc đầy đủ này, phát ngôn trên trở nên cồng kềnh hơn

và đặc biệt xuất hiện cặp từ xưng hô tôi – cụ vừa thể hiện mục đích của đám trẻ khi

thấy ông lão múa rối thu dọn hết đồ nghề và có vẻ muốn chuyển đi nơi khác nên đã

rất lo lắng để hỏi ông. Với cách sử dụng BTNVNC này mục đích hỏi vẫn được thể

hiện một cách cụ thể, rõ ràng, không khí giao tiếp lại thân mật hơn. Đám trẻ dễ dàng

nhận được câu trả lời của ông lão.

Dạng 1c: BN1 là ngôi thứ ba

[139] - Thế anh ấy có đem thanh gươm đi không?

[Anh chàng hiệp sĩ gỗ, NL1, tr. 134]

- Nó không phải là Việt Gian chứ anh?

[Đội du kích thiếu niên Đình Bảng, NL 1, tr. 165]

Phát ngôn trên có cấu trúc như sau:

Phát ngôn (Thế) anh ấy có đem thanh gươm đi không?

CTNP Ngôi thứ 3 ĐTTrT BN (động từ miêu tả)

CN VN

BTNVNC BN1 BN2

BTNVNC trên đã khuyết (ẩn) CN (của BTNVTM), ẩn ĐTNV, chỉ có BN1

và BN2. Trong đó, BN1 là CN của câu (Sp2) ở ngôi thứ ba số ít – anh ấy (chỉ chàng

hiệp sĩ) - và BN2 là một cụm động từ gồm ĐT trung tâm (động từ miêu tả) có đem

và BN (của ĐTTrT - động từ trực tiếp) là nội dung hỏi trong BTNV thực hiện HĐ

145

hỏi trực tiếp. Vì đây là trường hợp chủ thể hỏi và chủ thể tiếp nhận cùng nói về một

người thứ ba nên sự đe dọa thể diện của HĐ hỏi sẽ không tác động đến một trong

hai chủ thể giao tiếp trực tiếp. Ở đây, đám trẻ đang tò mò vì không biết chàng hiệp

sĩ đã hóa thành người hay chưa và nếu hóa thành người rồi thì có mang thanh gươm

theo không.

Dạng 2:

Khuyết CN (BTNVTM), ĐTNV, có BN1, khuyết BN2

[140] - Có ngọt không? [Đứa con nuôi, NL 2, tr.81]

Phát ngôn in đậm trong ví dụ trên có cấu trúc như sau:

Phát ngôn Có ngọt không?

CTNP ĐTTrT BN (động từ miêu tả)

BTNVNC BN2

BTNV trên đã khuyết (ẩn) CN (của BTNVTM), ẩn ĐTNV và BN2, chỉ có BN1.

BN1 không sử dụng động từ ngữ vi để thực hiện HĐ hỏi mà dùng động từ miêu tả có

và BN (của ĐTTrT - động từ trực tiếp) là nội dung hỏi trong BTNV thực hiện HĐ hỏi.

Người nghe sẽ cảm thấy bị tổn hại thể diện bởi cách hỏi trống CN. Đây là HĐ hỏi của

Tấm với chú Quang khi chú Quang mang cây mía vào mời mọi người.

3.5. So sánh đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em giữa giao tiếp trong gia đình với

giao tiếp ngoài xã hội

3.5.1. Những điểm tương đồng

Sự phát triển ngôn ngữ của trẻ em có thể khác nhau tùy thuộc vào môi

trường giao tiếp và trải nghiệm của trẻ trong gia đình và ngoài xã hội. Thông qua

các tương tác giao tiếp, ngôn ngữ trẻ em có sự vận động và phát triển. Dưới tác

động của một loạt các nhân tố như: quy định, quy tắc trong gia đình và ngoài xã hội;

môi trường sinh sống, tâm lí lứa tuổi, nhận thức,… mà ngôn ngữ của trẻ có sự thay

đổi linh hoạt và riêng khác. Qua nghiên cứu và tìm hiểu chúng tôi nhận thấy những

nét tương đồng về ngôn ngữ của trẻ em dù ở gia đình hay xã hội như:

Thứ nhất, ngôn ngữ của trẻ thể hiện sự tôn trọng, lễ phép dù ở bất cứ môi

trường nào dù trong gia đình hay ngoài xã hội. Cụ thể: việc xưng hô của trẻ em

trong giao tiếp luôn thể hiện tính đúng mực, lễ phép với người lớn như: sử dụng từ

ngữ xưng hô bằng danh từ thân tộc (trong cả gia đình và xã hội). Tuy nhiên, trong

146

phạm vi gia đình, các từ ngữ xưng hô thân tộc (ông, bà, ông nội, bà nội, mệ, nội, bố/

thầy/ cậu/ cha, mẹ/ mế/ u, bác, chú, cô, dì, cậu, anh, chị, em,…) chiếm ưu thế. Các

kiểu xưng hô bằng đại từ nhân xưng thường xuất hiện trong tình huống đặc biệt –

tình huống mà chủ đề giao tiếp có thiên hướng nhiệm vụ xã hội. Kiểu xưng hô bằng

các từ khác, bằng sự kết hợp khác chiếm số lượng lớn trong các từ ngữ dùng để

xưng hô nhưng số lượt xuất hiện thấp và các từ ngữ đó thường gắn với một chủ thể

nhất định và miêu tả rõ về đối tượng. Các HĐNN được trẻ thực hiện trong giao tiếp

tường minh hoặc nếu sử dụng các biểu thức gián tiếp cũng không gây khó khăn cho

người nghe suy ý và hiểu nghĩa ẩn trong đó. Trong phạm vi xã hội, các từ ngữ xưng

hô bằng đại từ nhân xưng (tôi, ta, chúng ta, mình, chúng mình, tớ, cậu, tao, mày…);

bằng danh từ thân tộc (bác, chú, cô, chị, anh, em,…), bằng từ chỉ chức danh (thầy

giáo, học sinh, trò,…) được sử dụng ở số lượt cao, chiếm ưu thế so với các kiểu

xưng hô khác. Đặc biệt, kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác đa dạng hơn về cấu trúc

mô tả đối tượng hô gọi và khuyết vắng từ xưng hô được trẻ em sử dụng nhưng với

số lượt thấp.

Thứ hai, ngôn ngữ của trẻ em có sự sáng tạo và linh hoạt trong bất kì hoàn

cảnh nào. Điều này thể hiện qua cách sử dụng các từ ngữ một cách linh hoạt khi tự

tạo ra các tổ hợp từ ngữ xưng hô theo cách riêng của mình như: nhà thiện xạ, nhóm

“tứ quái”, thằng quỷ sứ, ba đứa chúng mày, đội ta, thằng Việt gian, thằng Húc ở

Đình Bảng/ thằng Húc,…

Thứ ba, dưới tác động của môi trường tương tác, văn hóa gia đình, văn hóa

vùng miền, tuổi tác,… ngôn ngữ của trẻ em có sự vận động theo từng lứa tuổi. Nếu trẻ

em ở độ tuổi mầm non với hoạt động vui chơi là chính thì ngôn từ của các em trong

sáng và thường chỉ hướng đến các câu chuyện trò chơi với con vật đồ vật, những câu

chuyện về thế giới loài vật lạ lùng,…thì ở lứa tuổi đến trường trẻ lại có sự vận động

tiệm tiến. Ở cấp Tiểu học, các em tới trường với nhiệm vụ học tập nên còn nhiều bỡ

ngỡ. Vì vậy, ngôn ngữ của trẻ em được mở rộng dần và ngày càng diễn đạt khúc chiết,

rõ ràng hơn. Tuy nhiên, ở cấp đầu tiểu học, các em còn nhiều bỡ ngỡ, lạ lẫm nên việc

“kiệm lời”, kiệm nói lại diễn ra khá nhiều. Ở lứa tuổi cấp trung học cơ sở và trung học

phổ thông, trẻ mở rộng tương tác không chỉ gia đình, nhà trường mà tương tác xã hội

ngày càng nhiều. Ngôn ngữ của trẻ đa dạng hơn và mang màu sắc cá nhân hơn.

147

3.5.2. Những điểm khác biệt

Thứ nhất, trong gia đình: dưới tác động của các quy định, quy tắc trong gia đình

với quan hệ chính là quan hệ huyết thống đã ảnh hưởng đến vốn từ ngữ và cách sử

dụng các từ ngữ xưng hô của trẻ em. Trẻ em thường bắt đầu học ngôn ngữ cơ bản từ

gia đình, từ cha mẹ, anh chị em và người giữ trẻ (vú nuôi). Ngôn ngữ của trẻ phát triển

từ sơ giản (vỡ lòng) với lượng từ vựng, cấu trúc ngữ pháp và cách diễn đạt cơ bản.

Điều này thể hiện ở các từ ngữ xưng hô của trẻ trong phạm vi gia đình thường đơn giản

và hệ thống ổn định hơn so với các từ ngữ trẻ em sử dụng trong cộng đồng.

Thứ hai, trong cộng đồng, do tương tác mở rộng và đối tượng tương tác đa

chiều nên trẻ nhanh tiếp thu và sử dụng ngôn ngữ một cách linh hoạt hơn. Đồng

thời, dưới sự chi phối của các quy định, quy tắc pháp quy của xã hội, ngôn ngữ vì

vậy có sự phát triển mạnh và mở rộng hơn. Cùng với sự phát triển của tư duy tâm lí

theo lứa tuổi, ngôn ngữ có sự vận động.

3.6. Tiểu kết chương 3

1. Trong giao tiếp ngoài xã hội, trẻ em tương tác trong 2 phạm vi là nhà

trường và cộng đồng. Vì vậy, các nhân tố xã hội như: địa vị xã hội, tuổi tác, giới

tính, trình độ chuyên môn, thái độ, … tác động trực tiếp đến giao tiếp của trẻ em.

Trong giao tiếp, trẻ em thường đề cập đến 7 chủ đề trong hai tương quan hai cặp

vai: vai dưới (trẻ em) – vai trên (người lớn) và cặp vai ngang (bạn bè). Sự chênh

lệch về các chủ đề được đề cập trong tương tác của trẻ em phản ánh mức độ quan

tâm, môi trường trương tác,…của các em. Hai cặp vai lớn gồm: cặp vai dưới – vai

trên (cháu – ông/ bà, cháu – bác/ chú/ cô,…; em – anh/ chị,…) và cặp vai ngang

(bạn bè) được thiết lập thể hiện mức độ tương tác và môi trường sống của trẻ. Từ

đó, các nhân tố này ảnh hưởng đến nhận thức và tâm lí của trẻ.

2. Trong giao tiếp ngoài xã hội, trẻ em sử dụng 7 kiểu xưng hô trong cả

xưng và hô. Kiểu xưng hô bằng sự kết hợp khác chiếm ưu thế. Kiểu xưng hô bằng

đại từ nhân xưng chiếm vị trí thứ hai. Đặc biệt, kiểu xưng hô bằng danh từ thân

tộc được sử dụng ít khi xưng nhưng chiếm số lượng thứ hai khi hô. Các kiểu xưng

hô khác có sự đối xứng trong xưng và hô. Cặp từ xưng hô: “cháu/ con” - “bác/ cô/

chú,... anh/ chị” được xác định là “tâm” trong việc sử dụng từ ngữ xưng hô của

trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội. Môi trường tương tác xã hội của trẻ em được

148

xác định gồm nhà trường và cộng đồng nên gắn với từng môi trường đó sẽ có các

cặp xưng hô chính, chẳng hạn: “em”/ “con” – “thầy/ thầy giáo/ cô/ cô giáo”;

“cháu”/ “con” – “bác/ chú/ cô,... anh/ chị”. Thông qua từ ngữ xưng hô trẻ em sử

dụng phản ánh tâm lí, thái độ,... của trẻ có sự vận động theo 2 chiều hướng: rất

thân mật hoặc rất coi thường. Dựa vào chủ đề, vị thế mỗi cặp vai lựa chọn các

chiến lược xưng hô: nâng hay hạ vai, kéo gần hay kéo dãn khoảng cách… Các đặc

điểm nổi bật trong xưng hô của trẻ em ngoài xã hội: Thứ nhất: Xưng hô theo quy

định về phân tầng vị thế trong quan hệ xã hội (địa vị, tuổi tác, trình độ, mức độ

thân sơ,...) ; Thứ hai: xu hướng “rời vai” diễn ra từ trẻ em và đối tượng tương tác

cùng và phụ thuộc vào nội dung giao tiếp, mục đích giao tiếp,...

3. Trong giao tiếp ngoài xã hội, trẻ em sử dụng các HĐNN thuộc 5 nhóm (Tái

hiện, Điều khiển, Cam kết, Biểu cảm và Tuyên bố). Do chi phối bởi các vai giao tiếp

và chủ đề, HĐNN của trẻ em có thiên hướng sử dụng nhóm HĐ điều khiển với tần

suất cao. Nghiên cứu sâu nhóm HĐ điều khiển và HĐ hỏi, chúng tôi nhận thấy:

Nhóm HĐ điều khiển được trẻ em sử dụng nhằm thể hiện sự tò mò, ham khám phá,

học hỏi và mong muốn được hỗ trợ, chia sẻ từ người đối diện. Đặc biệt, khi trẻ em

thực hiện HĐ hỏi trong giao tiếp ngoài xã hội thường có mong muốn người đối diện

cung cấp thông tin tức thì.

4. Trong giao tiếp, trẻ em có sự linh hoạt, chủ động và sự uyển chuyển phù

hợp và phản ánh đặc trưng tâm lí lứa tuổi. Dưới tác động của các nhân tố xã hội và

nhân tố giao tiếp, ngôn ngữ (xưng hô và HĐNN) của trẻ em có những điểm tương

đồng và khác biệt. Về tương đồng, ngôn ngữ của trẻ ưu thể hiện: 1/ sự tôn trọng, lễ

phép dù ở bất cứ môi trường nào; 2/ sáng tạo và linh hoạt sử dụng ngôn từ trong

từng hoàn cảnh; 3/ ngôn ngữ có sự “trưởng thành” theo thời gian và phù hợp với

môi trường tương tác. Những khác biệt về ngôn ngữ của trẻ em: 1/ trong gia đình, từ

xưng hô và HĐNN của trẻ em thường đơn giản và hệ thống ổn định hơn so với sử

dụng trong cộng đồng; 2/ ngoài xã hội, do đối tượng tương tác rộng nên trẻ tiếp thu

và sử dụng ngôn ngữ một cách linh hoạt. Những nét tương đồng và khác biệt khi sử

dụng ngôn ngữ trong giao tiếp của trẻ em biện chứng lẫn nhau, thể hiện sự ngây thơ,

hồn nhiên, trong trẻo nhưng mạnh mẽ, quật cường không kém cha ông khi đối mặt

với quân thù hoặc thực hiện nhiệm vụ bảo vệ quê hương Việt Nam.

149

KẾT LUẬN

Nghiên cứu đề tài “Đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em (qua bộ truyện ‘Tuyển tập

truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi”), chúng tôi đưa ra một số kết luận

như sau:

1. Trẻ em được xác định có độ tuổi từ 0 đến 15 tuổi. Dựa theo đặc điểm tâm

lí, lứa tuổi và bậc học mỗi độ tuổi tham gia, xác lập 3 độ tuổi gồm: từ 0 đến 5 tuổi;

từ 6 đến 11 tuổi và từ 12 đến 15 tuổi. Coi ngôn ngữ của trẻ em (trong bộ truyện

“Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi”) là biến thể ngôn ngữ

trong sử dụng để chỉ ra đặc trưng ngôn ngữ của trẻ em và tìm hiểu sự vận động

ngôn ngữ của trẻ em trong lứa tuổi từ 4 đến 15 tuổi. Từ cách phân lập trên, chúng

tôi tiến hành tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong 2 môi trường tương tác

chính môi trường trong gia đình và môi trường xã hội (gồm: môi trường trong nhà

trường và môi trường ngoài cộng đồng) và tiến hành nghiên cứu chủ đề giao tiếp,

hoàn cảnh giao tiếp, vai giao tiếp, xưng hô, HĐNN dưới tác động của các nhân tố

xã hội.

2. Trong phạm vi gia đình, quan hệ huyết thống là quan hệ chi phối mạnh mẽ

đến tất cả hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ của trẻ em. Đồng thời, các quy tắc trong

gia đình chi phối việc lựa chọn và sử dụng ngôn ngữ giao tiếp của trẻ. Các chủ đề

giao tiếp của trẻ em thường là: sinh hoạt đời thường, giáo dục kĩ năng và trò chơi trẻ

thơ,... Cặp vai trên – vai dưới là cặp vai duy nhất được thiết lập trong giao tiếp gia

đình của trẻ và thể hiện qua hai cặp vai cụ thể (người lớn - trẻ em) và (anh/ chị - trẻ

em). Các nhân tố hoàn cảnh gia đình, chủ đề giao tiếp và vai giao tiếp đã tác động đến

việc lựa chọn, sử dụng các từ ngữ xưng hô và HĐNN của trẻ em.

Trẻ em sử dụng 6 kiểu xưng hô trong giao tiếp gia đình. Đó là các kiểu xưng

hô: bằng đại từ nhân xưng, bằng danh từ thân tộc, bằng từ khác, bằng chức danh,

bằng sự kết hợp khác và khuyết vắng từ xưng hô. Các kiểu xưng hô được sử dụng

với số lượt xuất hiện chênh lệch nhau. Chẳng hạn: Kiểu xưng hô bằng danh từ

thân tộc (con, cháu, em, ông, bà, bố, mẹ, bác, cô, chú,...) là kiểu xưng hô có số

lượt lớn của trẻ em trong giao tiếp gia đình. Đây có thể coi là kiểu xưng hô chính,

đặc thù của trẻ em trong gia đình. Đặc biệt, một số cặp từ ngữ xưng hô được xác

định là “tâm” và xuyên suốt trong hô của trẻ ở phạm vi gia đình như: “con” - “bố/

150

mẹ”, “cháu” - “ông/ bà”, “em” – “anh/ chị”. Bên cạnh đó, kiểu xưng hô bằng sự

kết hợp khác được sử dụng nhiều thứ hai và thể hiện sự riêng khác trong cách nhìn

nhận, thái độ khi tương tác giao tiếp và phản ánh sự phát triển về mặt tư duy ngôn

ngữ trong giao tiếp của trẻ em với những người thân trong gia đình. Ngoài ra, kiểu

xưng hô bằng tên không được trẻ sử dụng. Lí giải: trẻ em trong gia đình “ngại”

xưng hô bằng tên vì đây là cách xưng hô thiếu lịch sự, thiếu tôn trọng đối với

người lớn. Các cách xưng hô của trẻ em bắt nguồn chính từ cách xưng hô của

người lớn. Trẻ học theo người lớn để lựa chọn từ xưng hô cho phù hợp. Trong

giao tiếp, trẻ em vận dụng linh hoạt các kiểu xưng hô và tạo nên các cặp từ xưng

hô đa dạng phù hợp với hoàn cảnh và đối tượng tương tác. Hiện tượng “rời vai”

xuất hiện trong khảo sát cho thấy trẻ em tự ý thức và trưởng thành về nhận thức

theo từng độ tuổi cũng như phù hợp với cuộc thoại. Thông qua các kiểu xưng hô

và các cặp xưng hô điển hình được trẻ em sử dụng trong tương tác phản ánh tư

duy trực quan và tâm lí hồn nhiên, ngây thơ và đôi khi pha chút khuôn phép, câu

nệ và cứng nhắc.

Trong giao tiếp gia đình, trẻ em sử dụng 5 nhóm HĐNN (Tái hiện, Điều khiển,

Cam kết, Biểu cảm và Tuyên bố). Số lượng các nhóm HĐNN và các HĐNN trong từng

nhóm được sử dụng có sự chênh lệch nhau. Nhóm HĐ Điều khiển đứng ở vị trí thứ

nhất. Các HĐ Tái hiện, Cam kết, Biểu cảm và Tuyên bố xuất hiện với tần suất trung

bình và thấp. Lí giải nhóm HĐ điều khiển được trẻ em sử dụng nhiều bởi trẻ luôn có xu

hướng khám phá, mong muốn được tiếp nhận thông tin,... Trong nhóm HĐ Điều khiển,

chúng tôi đi sâu nghiên cứu HĐ hỏi. Trẻ em sử dụng các HĐ hỏi ở 2 dạng: HĐ hỏi trực

tiếp và HĐ hỏi gián tiếp. Thông qua phân tích các biểu thức của HĐ hỏi của trẻ em

khẳng định trẻ em luôn tò mò, thích khám phá về những sự vật hiện tượng và thể hiện

nhu cầu của cá nhân trước thực tiễn một cách dễ thương, hồn nhiên và vô tư nhất.

3. Trong giao tiếp ngoài xã hội, trẻ em sử dụng 7 kiểu xưng hô. Cụ thể: kiểu

xưng hô bằng sự kết hợp khác có số lượng lớn nhất. Kiểu xưng hô bằng đại từ

nhân xưng chiếm vị trí thứ hai. Kiểu xưng hô bằng danh từ thân tộc được sử dụng

ít khi xưng nhưng chiếm số lượng thứ hai khi hô... Trong giao tiếp ngoài xã hội,

trẻ em ưa dùng các cặp từ xưng hô: “cháu/ con” - “bác/ cô/ chú,... anh/ chị”. Do

môi trường tương tác của trẻ em ngoài xã hội được phân chia thành: nhà trường và

151

cộng đồng nên gắn với từng môi trường đó sẽ có các cặp xưng hô ưa dùng như:

trong nhà trường là các cặp xưng hô “em”/ “con” – “thầy/ thầy giáo/ cô/ cô giáo”;

ngoài cộng đồng cặp xưng hô “cháu”/ “con” – “bác/ chú/ cô,... anh/ chị”. Các kiểu

xưng hô được trẻ sử dụng linh hoạt trong từng hoàn cảnh, chủ đề và đối tượng

giao tiếp. Vì vậy, tương quan vai giao tiếp của trẻ có sự linh hoạt trong việc giữ ổn

định hay nâng vai hoặc hạ vai nhằm kéo gần hoặc kéo dãn khoảng cách giao tiếp.

Tương tác ngoài xã hội của trẻ em chịu sự tác động mạnh của các nhân tố xã hội

như: tuổi tác, địa vị, giới tính, trình độ, xuất thân,... Các nhân tố này tác động trực

tiếp đến các cuộc giao tiếp của trẻ em. Đặc biệt, nhân tố tuổi tác là một trong

những nhân tố tác động mạnh nhất đến trẻ em khi tham gia giao tiếp.

Trong giao tiếp ngoài xã hội, trẻ em sử dụng các HĐNN thuộc 5 nhóm (Tái

hiện, Điều khiển, Cam kết, Biểu cảm và Tuyên bố). Dưới tác động của vai giao tiếp

và chủ đề, HĐNN của trẻ em có thiên hướng sử dụng nhóm HĐ điều khiển với tần

suất cao. Nghiên cứu sâu nhóm HĐ điều khiển và HĐ hỏi, chúng tôi nhận thấy:

Nhóm HĐ điều khiển được trẻ em sử dụng nhằm thể hiện sự tò mò, ham khám phá,

học hỏi và mong muốn được hỗ trợ, chia sẻ từ người đối diện. Đặc biệt, khi thực

hiện HĐ hỏi trong giao tiếp ngoài xã hội, trẻ em sử dụng các biểu thức HĐNN gián

tiếp nhiều hơn biểu thức HĐNN trực tiếp. Thông qua các biểu thức hỏi, trẻ em có

tâm lí mong muốn người đối diện cung cấp thông tin ngay với sự tò mò, thích khám

phá và mong muốn được “nhập cuộc” vào xã hội.

4. Trong giao tiếp, trẻ em có sự linh hoạt, chủ động và sự uyển chuyển phù hợp

với hoàn cảnh, chủ đề, đối tượng giao tiếp và tâm lí lứa tuổi của mình. Điều này tạo

nên sự tương đồng và khác biệt trong từng môi trương giao tiếp từ gia đình cho đến xã

hội. Về tương đồng, đặc điểm ngôn ngữ (xưng hô và HĐNN) của trẻ em: 1/ tuân thủ

theo cách sử dụng từ ngữ xưng hô thông thường; 2/ ngôn từ thể hiện sự tôn trọng, lễ

phép, hồn nhiên, ngây thơ; 2/ sáng tạo và linh hoạt sử dụng ngôn từ trong từng hoàn

cảnh; 3/ ngôn ngữ có sự “trưởng thành” theo thời gian và phù hợp với môi trường

tương tác. Những khác biệt về ngôn ngữ của trẻ được sử dụng: 1/ trong gia đình cách

sử dụng từ xưng hô và HĐNN của trẻ thường đơn giản và hệ thống ổn định hơn so với

các từ ngữ trẻ em sử dụng trong cộng đồng; 2/ ngoài xã hội, do đối tượng tương tác

rộng nên trẻ linh hoạt tiếp thu và sử dụng ngôn ngữ một cách linh hoạt hơn. Tuy nhiên,

152

dù ở bất kỳ môi trường nào, trẻ em vẫn thể hiện sự đặc trưng trong ngôn từ của mình là

ngây thơ, hồn nhiên nhưng vẫn mạnh mẽ và quyết đoán khi đối mặt với các tình huống

đối mặt với quân thù hoặc khi thực hiện nhiệm vụ bảo vệ quê hương.

5. Nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trẻ em (Qua bộ truyện “Tuyển

tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi”) cho thấy sự vận động về đời

sống tinh thần, tương tác xã hội và năng lực ngôn ngữ của trẻ em ở độ tuổi 4-15.

Dưới sự chi phối của các nhân tố xã hội đã tác động lên cách ứng xử giao tiếp của

trẻ em, đồng thời cách giao tiếp ứng xử đó phản ánh đời sống từ phương diện cá

nhân đến tập thể và lớn hơn là xã hội. Với nhận thức này, chúng tôi cho rằng, còn

nhiều vấn đề liên quan đến đề tài cần được tiếp tục nghiên cứu, chẳng hạn: Nghiên

cứu đặc điểm ngôn ngữ của học sinh tiểu học trên địa bàn thành phố Hải Phòng... sẽ

bộc lộ nhiều vấn đề về sự vận động của ngôn ngữ trong trẻ em trong đời sống. Đây

được xem là hướng nghiên cứu tiếp theo của luận án.

153

DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ

1. Lưu Thị Lan (2022), Cách xưng hô của thiếu nhi trong giao tiếp (qua ngữ liệu

“Tuyển tập truyện ngắn hay VN dành cho thiếu nhi”), Tạp chí Ngôn ngữ và đời

sống, số 6B (327), tr. 50-58.

2. Lưu Thị Lan (2022), Đặc điểm ngôn ngữ của nhân vật trẻ em trong tương tác

giao tiếp (qua ngữ liệu “Tuyển tập truyện ngắn hay VN dành cho thiếu nhi”), Kỷ

yếu Hội thảo Ngữ học toàn quốc 2022/ Ngôn ngữ học ứng dụng trong xu thế hội

nhập quốc tế, tr. 836 -843.

3. Luu Thi Lan (2022), Vocatives in children’s communications seen through

communication roles (study of the book “collection of good Vietnamese stories

for children), The first international conference on the issues of social sciences

and humanities, pp.1198 -1218.

4. Luu Thi Lan (2023), Linguistic features about the behavior, gestures of

children’s characters used by the narrator (Through the corpus “the collection

of good Vietnamese short stories for children"), International Journal of

Education and Social Science Research, 2023, Volume 6, Issue 1 pp. 44-59.

5. Luu Thi Lan (2023), Speech acts of children with adults in communication:

Through “The collection of good Vietnamese short stories for children”,

International Journal of Multidisciplinary Research and Growth Evaluation, 2023,

Volume: 04, ISSN (online): 2582-7138, Page No: 01-08.

154

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bùi Thị Ngọc Anh (2014), Đặc trưng ngôn ngữ học xã hội của các từ ngữ kiêng

A. TIẾNG VIỆT

kị trong tiếng Việt: người dân ở làng Hoài Thị (Bắc Ninh), Luận án Tiến sĩ ngữ

2. Tạ Duy Anh (chủ biên) (2000), Nghệ thuật viết truyện ngắn và kí, Nxb Thanh niên.

3. Lại Nguyên Ân (2004), 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội,

văn, Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm KHXHVN.

4. M. Bakhtin (1993), Những vấn đề thi pháp Đôxtôiepxki, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

5. Diệp Quang Ban (2009), Giao tiếp diễn ngôn và cấu tạo văn bản, Nxb Giáo dục,

Hà Nội.

6. Diệp Quang Ban (2010), Từ điển thuật ngữ ngôn ngữ học, Nxb Giáo dục Việt

Hà Nội.

7. Diệp Quang Ban (2006), Ngữ pháp tiếng Việt (tập 1+2), Nxb Giáo dục, Hà Nội.

8. Trịnh Thị Hà Bắc (1999), Văn học thiếu nhi trong nhà trường, Luận văn thạc sĩ

Nam, Hà Nội.

9. Trịnh Thị Hà Bắc (2005), Lí luận và phương pháp phát triển ngôn ngữ cho trẻ

khoa học Ngữ văn, trường Đại học sư phạm Huế.

10. Mai Huy Bích (1988), “Đề tài gia đình trong văn xuôi những năm gần đây”,

em, Đại học Huế.

11. Nguyễn Thị Thanh Bình (2000), Xưng và gọi: Bằng chứng về giới trong ngôn

Báo Văn nghệ (23).

từ của trẻ em trước tuổi đến trường ở Hà Nội và Hoài Thị, Lương Văn Hy (chủ

biên). Ngôn từ, giới và nhóm xã hội từ thực tiễn tiếng Việt, tr. 115-134. Nxb

12. Nguyễn Thị Thanh Bình (2000), “Quan hệ ‘quyền’ và hành động ngôn từ ‘cầu

Khoa học xã hội.

khiến’ ở gia đình nông thôn Việt Nam”, Ngôn ngữ, giới và nhóm xã hội từ thực

13. Nguyễn Thị Thanh Bình (2000), “Một số khuynh hướng nghiên cứu về mối

tiễn tiếng Việt, Nxb Khoa học Xã hội, tr. 266 - 296.

14. Brown và Yule (2002), Phân tích diễn ngôn (Trần Thuật dịch), Nxb Đại học

liên hệ giới và sự phát triển ngôn ngữ ở trẻ em”, Ngôn ngữ, số 2.

155

15. Hoàng Văn Cẩn (2005), “Giáo dục thẩm mĩ cho trẻ qua tác phẩm văn học thiếu

Quốc gia, Hà Nội.

16. Nguyễn Huy Cẩn (2001), Từ hoạt động đến ngôn ngữ trẻ em, Nxb ĐH Quốc

nhi”, Tạp chí khoa học, Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, tr.39-43.

17. Đỗ Hữu Châu (1995), Giản yếu về ngữ dụng học, Nxb Giáo dục, Huế.

18. Đỗ Hữu Châu (2007), Đại cương ngôn ngữ học, tập 2, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

19. Đỗ Hữu Châu (2011), Từ vựng ngữ nghĩa tiếng Việt, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.

20. Đỗ Hữu Châu (2017), Các bình diện từ và từ tiếng Việt, Nxb ĐH Quốc gia, Hà Nội.

21. Nguyễn Văn Chiến (2004), Tiến tới xác lập vốn từ vựng văn hóa Việt , Nxb

gia Hà Nội, Hà Nội.

22. Ngô Thị Chính (1992), “Mối quan hệ giữa các hệ thống thuật ngữ thân tộc và

Khoa học xã Hội, Hà Nội.

23. Chomsky N. (2007), Những chân trời mới trong nghiên cứu ngôn ngữ và ý

các quan hệ xã hội”, Dân tộc học (1), tr. 8-14.

24. Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu, Hoàng Trọng Phiến (2008). Cơ sở ngôn ngữ

thức, Nxb Giáo dục.

25. Nguyễn Đức Dân (1997), “Cái lí và chiều sâu qua ngôn ngữ trong truyện nhi

học và tiếng Việt, Nxb Giáo dục.

26. Nguyễn Đức Dân (2000), Ngữ dụng học, tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

27. Trương Thị Diễm (2002), Từ xưng hô có nguồn gốc thân tộc trong giao tiếp

đồng”, Tạp chí Văn học, số 3, tr. 91-97, Hà Nội.

28. Nguyễn Hữu Đạt (2009), Đặc trưng ngôn ngữ và văn hóa giao tiếp tiếng Việt,

tiếng Việt, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Trường Đại học Vinh.

29. Hữu Đạt (2000), Phong cách học và các phong cách chức năng tiếng Việt, Nxb

Nxb Giáo dục, Hà Nội.

30. Hà Minh Đức (chủ biên), (1997), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục.

31. Fasold, Ralph (1995), Xã hội – Ngôn ngữ học của xã hội, Diệu Bình dịch, Đặng

Văn hoá Thông tin, Hà Nội.

Công Toại hiệu đính, Viện Ngôn ngữ học, Hà Nội.

156

32. Fillin, E.P (1985), Bàn về vấn đề tính chế định của xã hội đối với ngôn ngữ,

33. Hà Nguyễn Kim Giang (2007), “Những đặc điểm tâm lí tiếp nhận đến tiếp nhận

Thục Khánh dịch, Lý Toàn Thắng hiệu đính, Viện Ngôn ngữ học, Hà Nội.

34. Nguyễn Thiện Giáp (2016), Từ điển khái niệm ngôn ngữ học, Nxb Đại học Quốc

văn học của trẻ”, Tạp chí Khoa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội.

35. Nguyễn Thiện Giáp (2004), Dụng học Việt ngữ, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.

36. Phạm Minh Hạc (1997), Tâm lí học Vy - Gốt – xki, NXb Giáo dục, Hà Nội.

37. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (1999), Từ điển thuật ngữ văn học,

gia Hà Nội, Hà Nội.

38. Cao Xuân Hạo (2007), Tiếng Việt: mấy mấy đề ngữ âm, ngữ pháp, ngữ nghĩa,

Nxb Giáo dục, Hà Nội.

39. Nguyễn Hoà (2003), Phân tích diễn ngôn: Một số vấn đề lý luận và phương

Nxb Giáo dục, TP. Hồ Chí Minh.

40. Hill Jane (1997), “Ngôn ngữ, văn hoá và thế giới khách quan”, Các công trình

pháp, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.

Ngôn ngữ học nước ngoài (Xã hội – ngôn ngữ học), Tài liệu dịch, Viện Ngôn

41. Lương Thị Hiền (2011), Các phương tiện ngôn ngữ biểu thị quyền lực trong hội

ngữ học, Hà Nội, tr. 1 – 26.

thoại gia đình người Việt (qua một số tác phẩm văn học 1930-1945), Luận án

42. Hồ Lam Hồng (2002), Một số đặc điểm tâm lí trong hoạt động ngôn ngữ của trẻ mẫu

giáo 5-6 tuổi qua hình thức kể chuyện, Luận án Tiến sĩ, Viện Khoa học Giáo dục.

43. Văn Hồng (2012), Văn học thiếu nhi, nửa thế kỷ một con đường, Nxb Kim

Tiến sĩ, Học viện Khoa học Xã hội.

44. Bùi Văn Huệ, Phan Thị Hạnh Mai, Nguyễn Xuân Thức (2016), Tâm lí học tiểu

Đồng, Hà Nội.

45. Châu Minh Hùng, Lê Nhật Ký (2003), Văn học cho thiếu nhi, Đại học Quy

học, Nxb ĐH Sư phạm.

46. Châu Minh Hùng, Lê Nhật Ký (2009), Hệ thống thể loại trong văn học thiếu

Nhơn, Quy Nhơn.

nhi, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội

157

47. Đỗ Việt Hùng, Nguyễn Thị Ngân Hoa (2014), Phân tích phong cách ngôn ngữ

48. Vũ Bá Hùng (1997), “Về sự tiếp nhận ngôn ngữ thứ nhất của trẻ em ở lứa tuổi

trong tác phẩn văn học, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội.

49. Nguyễn Thị Thanh Hương (2016), Nhân vật trẻ em trong văn xuôi thiếu nhi

học đường”, Ngôn ngữ (1), tr. 43 – 52.

50. Vũ Thị Thanh Hương (2000), “Lịch sự và phương thức biểu hiện tính lịch sự

Việt Nam, Luận án tiến sĩ Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm Hà Nội.

trong lời cầu khiến tiếng Việt”, Ngôn từ, giới và nhóm xã hội – Từ thực tiễn

51. Lương Văn Hy (2000), “Ngôn từ, giới và nhóm xã hội – Dẫn nhập những vấn

tiếng Việt, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr. 135-178.

đề cơ bản và những trường phái lí thuyết chính”, Ngôn từ, giới và nhóm xã hội

52. Jean Piaget (2016), Sự hình thành biểu tượng ở trẻ em (Nguyễn Xuân Khánh,

– Thực tiễn tiếng Việt, Nxb Khoa học Xã hội, tr. 9-38.

53. Jean Piaget (2022), Ngôn ngữ và Tư duy, Phạm Anh Tuấn dịch, chú giả. Nxb

Hoàng Hưng dịch), Nxb Tri thức, Hà Nội.

54. Kerbat - Orecchioni C (1998), Tương tác lời nói (Les interactions verbals), (Đỗ

Hội Nhà văn.

55. Lê Thanh Kim (2002), Từ xưng hô và cách xưng hô trong các phương ngữ tiếng

Hữu Châu dịch), Tài liệu tham khảo cho NCS, Đại học Sư phạm, Hà Nội.

56. Nguyễn Văn Khang (1996), Nghi thức lời nói trong gia đình người Việt, trong “

Ứng xử gioa tiếp trong gia đình người Việt” Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.

57. Nguyễn Văn Khang (2014), Ngôn ngữ học xã hội, Nxb Giáo dục.

58. Nguyễn Văn Khang (2016), Giao tiếp của người Việt hiện nay với sự phân tầng

Việt, Luận án Tiến sĩ, Viện Ngôn ngữ.

xã hội: Một số vấn đề chung và khảo sát thăm dò, trong “Nghiên cứu và giảng

dạy ngôn ngữ học Những vấn đề lí luận và thực tiễn”, Nxb Đại học Quốc gia Hà

59. Lưu Thị Lan (1996), Những bước phát triển ngôn ngữ trẻ em từ 1 đến 6 tuổi

Nội, tr.30-43.

(trên từ ngữ trẻ em ở nội thành Hà Nội), Luận án TS Ngữ văn, Đại học Khoa

học và Nhân văn, Hà Nội.

158

60. Đào Thanh Lan (2011), “Về việc phân loại hành động cầu khiến tiếng Việt”, tạp

61. Đỗ Thị Kim Liên (1999), Ngữ nghĩa lời hội thoại, Nxb Giáo dục, Hà Nội, tr. 174.

62. Phương Lựu, Trần Đình Sử, Nguyễn Xuân Nam, Lê Ngọc Trà, La Khắc Hòa,

chí Ngôn ngữ (số 11), tr. 56-59

63. Lã Thị Bắc Lý (2011), Giáo trình Văn học trẻ em, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội. 64. Ngô Thanh Mai (2005), Đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trẻ em trong truyện ngắn

Thành Thế Thái Bình, (2006), Lí luận văn học, Nxb GD, Hà Nội.

65. X. Mikhancop (1982), Văn học và trẻ em (Xuân Tửu dịch), Nxb Kim Đồng, Hà Nội.

66. Đái Xuân Ninh (1978), Hoạt động của từ tiếng Việt, Nxb Khoa học Xã hội,

Nguyễn Thi, Khóa luận tốt nghiệp, ĐH Vinh.

67. Vương Trí Nhàn (2009), Nhân hóa công nghệ, NXB Tổng hợp TP. Hồ Chí

Hà Nội.

68. Đỗ Hữu Nhật (2018), Ảnh hưởng văn học dân gian trong truyện thiếu nhi Việt

Minh, 2009 tr. 105.

69. Nhiều tác giả (1982), Văn học và trẻ em (Xuân Tửu, Phương Thảo, Vũ Ngọc

Nam 1975 – 2010, Luận án Tiến sĩ Việt Nam, Đại học Khoa học – Đại học Huế.

70. Nhiều tác giả (2009), Kỉ yếu hội thảo Những ảnh hưởng của văn học thiếu nhi

Bình dịch), Nxb Kim Đồng, Hà Nội.

đến sự phát triển nhân cách trẻ em trong thời kì đổi mới và hội nhập, Nxb Đại

71. Đào Thị Oanh (2011), “Nghiên cứu Tâm lí học Giáo dục Việt Nam từ 1986 đến

học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội.

2010 – Thành tựu và hạn chế”, Khoa học Giáo dục Việt Nam từ đổi mới đến

72. Paul Osterrieth (1993), Nhập môn tâm lí học trẻ em, Nxb Y học, Hà Nội.

73. Phan Ngọc (2000), Một cách tiếp cận văn hóa, Nxb Thanh niên.

74. Hoàng Phê (chủ biên) (2006), Từ điển tiếng Việt, Viện Ngôn ngữ học, Nxb Đà

nay; đồng chủ biên: Phan Văn Kha – Nguyễn Lộc, Nxb ĐHQG Hà Nội.

75. G.N. Pospelov chủ biên (1985), Dẫn luận nghiên cứu văn học, tập 1, Nxb Giáo

Nẵng - Trung tâm từ điển học.

76. Phạm Phú Phong (1997), Giáo trình thi pháp và thi pháp truyện ngắn, Trường

dục, Hà Nội.

ĐH Khoa học Huế, Huế

159

77. Nguyễn Văn Quang (1999), Một số khác biệt giao tiếp lời nói Việt – Mỹ trong

cách thức khen và tiếp nhận lời khen, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Đại học Khoa

78. Quốc hội nước Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (1991), Luật Bảo vệ,

học Xã hội và Nhân văn, Hà Nội.

79. Quốc hội nước Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (2004), Luật Bảo vệ,

chăm sóc và giáo dục trẻ em, Số: 57-LCT/HĐNN8.

80. Saul McLeod (1999), Lý thuyết Vygotsky, dịch: nhóm Tâm lí học giáo dục,

chăm sóc và giáo dục trẻ em, Số: 25/2004/QH11.

81. Saussure, F. de (Cao Xuân Hạo dịch, 2005), Giáo trình ngôn ngữ học đại

nguồn tiếng Anh: https://www.simplypsychology.org/vygotsky.html.

82. Đặng Thị Hảo Tâm (2002), Cơ sở giải nghĩa hàm ẩn của các hành vi ngôn ngữ

cương, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

83. Đào Thản (1998), Từ ngôn ngữ chung đến ngôn ngữ nghệ thuật, Nxb Khoa học

gián tiếp trong hội thoại, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, ĐH Sư phạm, Hà Nội.

84. Bùi Thị Thanh (2005), Nghiên cứu vốn ngôn ngữ cơ bản của trẻ mẫu giáo lớn

Xã hội, Hà Nội.

85. Vấn Thanh (sưu tầm - biên soạn) (2003), Văn học thiếu nhi Việt Nam (Nghiên

5-6 tuổi, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm.

86. Phan Thị Thành (1995), Nghi thức lời nói tiếng Việt hiện đại qua các phát ngôn

cứu, lí luận, phê bình, tiểu luận - tư liệu), tập 1 và 2, Nxb Kim Đồng, Hà Nội.

chào – cảm ơn – xin lỗi, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Đại học Khoa học Xã hội và

87. Lý Toàn Thắng (2009), Ngôn ngữ học tri nhận - Từ lý thuyết đại cương đến

Nhân văn Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

88. Trần Ngọc Thêm (1985), Hệ thống liên kết văn bản tiếng Việt, Nxb Khoa học

thực tiễn tiếng Việt, Nxb Phương Đông, Tp. Hồ Chí Minh.

89. Nguyễn Thị Thuận (chủ biên) (2016), Một số vấn đề giao tiếp ngôn ngữ, Nxb

Xã hội, Hà Nội.

Hàng Hải.

160

90. Quách Thị Bích Thuỷ (2015), Cấu tạo động ngữ tiếng Việt dưới góc độ Ngôn

ngữ học tri nhận (trên cơ sở cứ liệu ngôn ngữ trẻ em), Luận án Tiến sĩ Ngôn

91. Bùi Minh Toán (1999), Từ trong hoạt động giao tiếp tiếng Việt, Nxb Giáo dục,

ngữ học, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam.

92. Bùi Minh Toán (2017), Ngôn ngữ với văn chương, Nxb ĐH Sư phạm.

93. Nguyễn Đức Tồn (2008), Đặc trưng văn hóa- dân tộc của ngôn ngữ và tư duy,

Hà Nội.

94. Hoàng Tuệ (1990), “Ngôn ngữ và đời sống xã hội – văn hoá”, Ngôn ngữ (2), tr. 1-7.

95. Nguyễn Ánh Tuyết (1997), Tâm lí học trẻ em, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

96. Nguyễn Thị Đài Trang (2013), Nhân vật trẻ em trong truyện Nguyễn Nhật Ánh, Luận

văn thạc sĩ ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam, Đại học sư phạm Hà Nội 2, Hà Nội.

97. Bùi Thanh Truyền (2012), Trần Thị Quỳnh Nga, Nguyễn Thanh Tâm, Thi pháp

Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

98. Uỷ ban Thường vụ Quốc hội (1979), Pháp lệnh về Bảo vệ, chăm sóc và giáo

trong văn học thiếu nhi, Nxb Giáo dục Việt Nam.

99. Đặng Nghiêm Vạn (1998),“Bàn về dòng họ người Việt“, Dân tộc học, (3), tr. 7-14.

100. Nguyễn Khắc Viện (1986), Tìm hiểu trẻ em, Nxb Phụ nữ, Hà Nội.

101. Trần Quốc Vượng (Chủ biên) (2004), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục,

dục trẻ em, số 160 – LCT.

102. Nguyễn Như Ý (1998), Từ điển giải thích thuật ngữ ngôn ngữ học, Nxb Giáo dục.

103. Như Ý (1990), “Vai xã hội và ứng xử trong giao tiếp”, tạp chí Ngôn ngữ, số

Hà Nội

104. Bùi Thị Minh Yến (2001), Từ xưng hô gia đình đến xưng hô ngoài xã hội của

(3), tr. 1-5.

người Việt, Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Viện Ngôn ngữ học và trung tâm Khoa

học Xã hội và Nhân văn

105. Austin L. (1962), How to do things with words, Oxford University Press, New

B. TIẾNG ANH

106. Bavin, E.L. & Weissenborn, J. (2009), "The Cambridge Handbook of Child

York.

Language”, Cambridge University Press.

161

107. Beverly, O. (2008), Literacy development in early childhood, Development

108. Bland, J. (2011), "Children's Literature and Learner Empowerment",

laguage in early childhood, Northeast Illinois University.

109. Bloom, B.S. (1956), “The Role of Context in Learning to Mean”,

Routledg.

110. Bloom, L. (1973). Language Acquisition in the Preschool Years. Rand

Psychological Review.

111. Brown, P. and S. Levinson (1979), Social Structure, Groups and Interaction,

McNally College Publishing Company.

112. Brooks, P. J., & MacWhinney, B. (2015). The emergence of grammar: Early

In Scherer and Giles.

113. Cain, K., & Oakhill, J. (2005). The acquisition of narrative skills. In The

verbs and beyond. Cambridge University Press.

114. Chomsky, N. (1965), “Aspects of the Theory of Syntax”, Cambridge, Mass:

handbook of children's literacy (pp. 259-272). Blackwell Publishing Ltd.

115. Clark, E. V. (2009). First Language Acquisition. Cambridge University Press.

116. Cutting, J (2002), Pragmatisc anh Discoure, TJ International Ltd, UK.

117. Genishi, C., & Dyson, A. H. (2011). Language and Literacy Development in

MIT Press.

118. Eckert, P. & McConnell-Ginet, S (1995) Constructing Meaning, Constructing

the Early Years. Routledge.

Seles: Snapshots of Language, Gender and Class from Belten High. Trong Hall,

K. and Bucholtz, M. (eds.), Gender Articulated: Language and the Socially

119. Ervin-Tripp, S. (1974). The acquisition of communicative competence.

Constructed Self, tr. 469-508, NY: Rotledge.

120. Fairclough, N. (1989), Language and Power, Longman Inc, New York.

121. Fasold, R. (1990), The Sociolinguistisc of Society, Oxford-Brasil Black well Ltd.

122. Giles, H and Powesland, P.F. (1975), Speech Style and Social Evaluation,

Cognition Journal, 3(2), 215-223.

London: Academic Press.

162

123. Gumperz, J. J. (1971), Language in Social Groups, Standford: Standford

124. Halliday, M.A.K. (1994), An in troduction to functional grammar, 3rd ed.

University Press.

125. Hart, B., Risley, T., & Meaningful Differences in the Everyday Experience of

London: Arnold.

Young American Children. (1995). The Role of Parental Input in the

Development of Children's Language Skills. American Education Research

126. Huck, C.S., Hepler, S., Hickman, J., Kiefer,B.Z. (2004), Children’s Literature

Journal, 30(2), 183-206.

127. Hymes, D. H. (ed.) (1971), Pidginization and Creolization of Language,

in the Elementary School, McGraw - Hill, New York.

128. Nelson, K. (2010). The developing lexicon: A multimodal perspective. Annual

Cambridge: Cambridge Unversity Press.

129. Soler-Adillon, J. (2017). Gamification for Learning. Springer International

Review of Applied Linguistics, 30(1), 252-277.

130. Sapir, E. (1921), Language: An Introduction to the Study of Speech, New

Publishing.

131. Searle, J. B. (1971), Speech acts, Cambridge: Cambridge University Press.

132. Trevarthen, C., & Aitken, K. (2001), “The social context of infant

York: Harcount, Brace.

vocalisation”, In J. L. Murray, M. A. Theakston, & B. T. Lieven (Eds.), The

language development of children: Essays in honour of Elspeth Brown (pp. 67-

133. Tunnell, M. O., & Jacobs, J. S. (2010), Children's Literature, Briefly (4th ed.).

84). Psychology Press.

134. Tomasello, M. (1995), “Conversation and comprehension: The development of

Pearson.

135. Vygotsky, L.S. (1987). Thinking and speech. In R.W. Rieber & A.S. Carton

(Eds.), The collected works of L.S. Vygotsky, Volume 1: Problems of general

psychology (pp. 39–285). New York: Plenum Press. (Original work published 1934.)

intersubjectivity, “Journal of child language”, 22(1), 1-15.

163

136. Nhà xuất bản Trẻ, Lời giới thiệu “Tuyển tập tuyện ngắn hay Việt Nam dành

WEBSITE

cho thiếu nhi”, http://docsachcungcon.com/tuyen-tap-truyen-ngan-hay-viet-

nam-danh-cho-thieu-nhi/

137. Liên Hợp Quốc

(1924), Tuyên bố quốc tế về quyền trẻ em,

138. Liên hợp quốc (1959), Tuyên bố của Liên hợp quốc về quyền trẻ em,

https://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/RightsOfTheChild.aspx],

https://www.unicef.org/vietnam/quyen-tre-em/tuyen-bo-lien-hop-quoc-ve-

139. Đại hội đồng Liên Hợp quốc (1968), Tuyên ngôn thế giới về quyền con người,

quyen-tre-em-1959

140. Liên hợp quốc (1989), Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em,

https://www.ohchr.org/EN/UDHR/Documents/UDHR_Translations/vie.pdf,

141. Quốc hội (1998), Thông tư liên lịch của BTC cán bộ Chính phủ và Ủy ban bảo

https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/crc.aspx

vệ và chăm sóc trẻ em tại Việt Nam..., https://lawnet.vn/vb/Luat-Bao-ve-cham-

142. Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) (1976, Công ước 138 của Tổ chức lao động

soc-va-giao-duc-tre-em-1991-57-LCT-HDNN8-94B0.html]

quốc tế (ILO) về tuổi tối thiểu làm việc,

https://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO:12100:

P12100_INSTRUMENT_ID:312255:NO]

164

TÀI LIỆU KHẢO SÁT

[1]. Nhiều tác giả (2015), Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu

nhi, tập 1, Nxb Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

[2]. Nhiều tác giả (2015), Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu

nhi, tập 2, Nxb Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

[3]. Nhiều tác giả (2015), Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu

nhi, tập 3, Nxb Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

[4]. Nhiều tác giả (2015), Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu

nhi, tập 4, Nxb Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

[5]. Nhiều tác giả (2015), Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu

nhi, tập 5, Nxb Trẻ, TP. Hồ Chí Minh.

165

PHỤ LỤC

Bảng 2.1. Bảng thống kê cuộc thoại trong giao tiếp gia đình của trẻ em

Tổng cuộc Trẻ em – Trẻ em – Trẻ

thoại Người lớn em Tương tác STT Tỉ lệ Tỉ lệ Tỉ lệ giao tiếp Số Số Số

lượng lượng lượng (%) (%) (%)

221 32,36 104 15,22 Trong gia đình 325 47,58 1

202 29,58 156 22,84 Ngoài xã hội 358 52,42 2

423 61,94 260 38,06 683 100 Tổng

Bảng 2.2. Chủ đề giao tiếp của trẻ em trong gia đình

Cuộc thoại

Số Cặp vai STT Chủ đề Tỉ lệ (%) lượng

Sinh hoạt đời thường 1

Giáo dục kĩ năng 2 Trẻ em 221 32,36% - Người lớn Học tập 3

Dặn dò khi tham gia kháng chiến 4

Trò chơi trẻ thơ 1 Trẻ em – 104 15,22% Học tập 2 Trẻ em Sinh hoạt đời thường 3

325 47,58% Tổng

166

STT Ví dụ Cặp vai Bảng 2.3. Vai giao tiếp của trẻ em trong gia đình Tỉ lệ (%) Số lượng tôi - bà nội, Huy - ông nội Huy, cháu – ông bà tôi - ngoại, …. 1 67 20,62

tôi - chú Thuận, tôi - cô Dung, cô

cháu - bác, chú, cô, cậu, dì,… tôi – cô Tân,… 2 52 16,00

con - bố mẹ 3 108 33,23

Thuận – bố mẹ của Thuận, Lượt - mẹ Lượ, bé- Chị Út Tịch, tôi - bố tôi,… tôi – chị Thảo, tôi - chị Hai – Tin, em - anh/ chị tôi – Tin, tôi - anh Hai, Liên – An 4

98 325 Tổng

30,15 100

Bảng 2.4: Tương tác của cặp vai con – bố/ mẹ trong giao tiếp gia đình

Tác phẩm Con Bố/ mẹ

Tôi Tôi Thuận Bố tôi Mẹ tôi, chị tôi, tin Chú Thuận, thím Thuận

Đêm thơm Mẹ đừng sợ Đâu phải cái gì cũng mua được Săn cọp Anh Rôộc

Dong Lâm Lượt ông Bảy Cà Ná (bố anh Rôộc), bà cụ Bảy (mẹ anh Rôộc) Mẹ, thằng Tèo Ba Lâm Mẹ Lượt

Bé Boong Bé Nê Bé Nê Ba bé Boong Cha Cha

Bé Nê Thụy Tôi Tôi Dũng Tôi Tấm Cha mẹ Thụy Tía nuôi tôi Ba nuôi, má nuôi Bố Dũng Mẹ tôi Bác Cừ, chị Lụa (vợ bác Cừ) Sau cơn lũ Bên thác Đội du kích thiếu niên Đình Bảng Rừng và biển Đại Bàng và Người Dơi Vì sao Kiến Lửa thành Kiến Đen Thánh Gióng Nàng tiên Đảo Ngọc Săn sấu Sân chim Bầu trời đêm trăng non Ò, ó, o Đứa con nuôi

167

Tác phẩm Con Bố/ mẹ

Anh chàng hiệp sĩ gỗ Buổi sáng thần tiên

– bố/ mẹ nuôi của Tấm Mẹ em bé Bố, mẹ Mẹ - chị Út Tịch Mẹ vắng nhà

Vải thiều chín muộn Những bông hoa gạo Những ngày thơ ấu Lao xao Con tàu Tiếng tu hú Buổi học đầu tiên Tôi đi học Buồm nhỏ Hương cỏ mật Thanh và Thắm Chú bé đi dưới đáy nước Nhóm chin xanh

Mẹ em Bố tôi Thầy tôi, mẹ tôi U tôi Bố Linh, mẹ Linh Thầy tôi, u tôi Mẹ tôi, cha tôi Mẹ tôi Bố tôi Bố của Huy Bố, mẹ Mẹ tôi, bố tôi Bố Khánh, mẹ Khánh Mẹ Tìm mẹ

Em bé Bé Chị Hai, con Anh, thằng Hiển Em Tôi Tôi (Hồng) Tôi Linh Tôi Tôi Tôi Tôi Huy Thanh – Thắm Tôi Đám trẻ Thằng Nhà, con Gạo Bé Hoa Quân Bé Khểnh Mẹ Hoa mẹ Quân Mẹ Mẹ Khểnh Chiếc bánh chưng to Cánh buồm ngũ sắc Thư Sa mạc tuổi thơ

Bảng 2.5: Tương tác của cặp vai em – anh/ chị trong giao tiếp gia đình

Tác phẩm Em Anh/ chị

Tôi Sinh Thằng Tèo Tôi Thằng Nhà Anh Bé Cái Dần Tôi Em gái Nùng Chị Thảo Chị Mai (chị của Sinh) Dong Em gái tôi Con Gạo Liên Anh bé Anh Tiến Chị tôi Anh trai Nùng Đêm thơm Thôi học Sau cơn lũ Chú bé dưới đáy nước Tìm mẹ Hai đứa trẻ Thư Một chục quả hồng Bốn mùa Nắng lư chiều

168

Bảng 2.6: Tương tác của cặp vai cháu – ông/ bà trong giao tiếp gia đình

Tác phẩm Cháu Ông/ bà

Đêm thơm Tôi Bà nội

Quỳnh An, Quỳnh Chi Thuốc tiên Bà Nội

Ò, ó, o Tôi Bà của tôi

Đàn chim gáy Tôi Ông

Người bắt rắn cuối cùng Tôi Ông nội thằng Tiền

Mẹ vắng nhà Chị Hai, con Anh, thằng Hiển Bà Sáu

Những ngày thơ ấu Tôi (Hồng) Bà nội

Buồm nhỏ Tôi Bà nội, ông nội, bố

Con tàu Linh Bà nội của Linh

Hương cỏ mật Huy Ông nội

Chú bé nhặt bóng gạo Côi Bà Côi

Cái tết của mèo con Bống Bà nội

Chiếc bánh chưng to Tôi Bà nội

Bầu trời và tiếng chim Cô bé Ông nội

Chiếc ống ngoáy trầu Tôi Ngoại tôi

Một chục quả hồng Cái Dần Bà

Bảng 2.7: Tương tác của cặp vai cháu – bác/cô/ dì/ chú/ cậu/ mợ…

trong giao tiếp gia đình

Tác phẩm Cháu bác/cô/ dì/ chú/ cậu/ mợ…

Săn cọp Anh Rôộc bác Đùm

Bữa tiệc ba mươi sáu món Tôi Cô Dung

Vải thiều chín muộn Em Cô Tân, mẹ em

Con tàu Cháu Cô Hợp

169

Bảng 2.8: Xưng và hô của vai dưới (trẻ em) - vai trên (người lớn)

trong giao tiếp gia đình

Trẻ em xưng Trẻ em hô

với người lớn với người lớn TT Từ ngữ xưng Số lượng Tỉ lệ Số lượng Tỉ lệ

(lượt) (%) (lượt ) (%)

1 0 0 0 0 bằng tên

2 bằng đại từ nhân xưng 13 1,07 16 1,32

3 bằng danh từ thân tộc 327 26,98 382 31,52

4 bằng từ khác 14 1,16 27 2,23

5 bằng chức danh 28 2,31 17 1,40

6 bằng sự kết hợp khác 108 8,91 217 17,90

7 khuyết vắng từ xưng hô 42 3,47 21 1,73

Tổng (1212 – 100%) 532 43,89 680 56,11

Bảng 2.9: Xưng và hô của người lớn (vai trên) - trẻ em (vai dưới)

trong giao tiếp gia đình

Người lớn xưng với trẻ em

TT Từ ngữ xưng

Số lượng (lượt) Tỉ lệ (%) Tỉ lệ (%)

1 bằng tên 0 0,00 Người lớn hô với trẻ em Số lượng (lượt) 4 0,39

2 bằng đại từ nhân xưng 14 1,35 18 1,74

3 bằng danh từ thân tộc 281 27,10 297 28,64

4 bằng từ khác 8 0,77 31 2,99

5 bằng chức danh 15 1,45 28 2,70

6 bằng sự kết hợp khác 94 9,06 152 14,66

7 27 2,60 68 6,56

khuyết vắng từ xưng hô Tổng (1037 – 100%) 439 42,33 598 57,67

170

Bảng 2.10: Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em - người lớn

trong giao tiếp gia đình

Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình TT Trường hợp giao tiếp

Xưng Hô

từ

1 Đại nhân xưng

Danh từ thân tộc Sự kết hợp khác

Cặp từ xưng hô đặc trưng Ta/ chúng ta – bác/ chú/ mẹ Chúng ta – bác Cừ, ta – chú chúng ta – cô Quang, Tân,… Ø – bác, chú, cô

Khuyết vắng từ xưng hô

2 Danh từ thân tộc Danh từ thân tộc

Sự kết hợp khác

+ Giao tiếp với chủ đề dặn dò khi tham gia kháng chiến, sinh hoạt đời thường, giáo dục kĩ năng. + Thể hiện quyền lực (địa vị trong gia đình, dòng họ) + tôn trọng + yêu thương, kính trọng. + Có sự chuyển vai theo hướng kéo gần khoảng cách của người lớn với trẻ em. + Hoàn cảnh giao tiếp trong gia đình hạt nhân và trong giao tiếp họ hàng dòng tộc. + Yếu tố tình cảm chi phối, thể hiện tình quan hệ gần gũi, thân mật. + Hiện tượng kéo gần khoảng cách xuất hiện nhiều.

Khuyết vắng xưng hô Các từ khác 3 từ

Các khác Cháu/ con – ông/ bà; con – bố/ mẹ, cháu – bác, cô, chú, dì,…; em – anh em – chị Hai, em – chị Liên, em – chị Hai, … Em - Ø, chúng em – Ø, con – Ø,... Người ta - đằng ấy; mỗi đứa - tất cả…

4 chỉ

Từ chức Danh từ thân tộc Học sinh – mẹ/ bố; cán bộ - mẹ + Xuất hiện giao tiếp giữa trẻ em - người lớn, trẻ em - trẻ em. + Thể hiện mối quan hệ thân hữu + thân tình + suồng sã. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng suồng sã, thân mật hóa. Trẻ em ở vai dưới có xu hướng nâng vai trong tâm trạng hờn dỗi. + Xuất hiện giao tiếp giữa trẻ em với cha mẹ.

171

Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp gia đình TT Trường hợp giao tiếp

Xưng Hô Cặp từ xưng hô đặc trưng

danh

+ Thể hiện mối quan hệ quyền lực theo tiêu chí vị thế công dân. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng nâng vai từ trẻ em.

5 kết Bé Thắm – bố/ mẹ, + Xuất hiện giao tiếp trong gia

Danh từ thân tộc

Sự hợp khác

6 Khuyết

Danh từ thân tộc

vắng từ xưng hô

Ø – ông bà, Ø – cha mẹ; Ø – bác/ chú/ dì/ cô/ cậu,...; Ø – anh/ chị

đình (ông bà, bố mẹ) + Thể hiện mối quan hệ thân hữu theo chiều hướng thân mật. + Xuất hiện giao tiếp gia đình và dòng họ + Thể hiện mối quan hệ thân hữu + thân tình + suồng sã. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng suồng sã, thân mật hóa. Trẻ em ở vai dưới có xu hướng nâng vai gắn với những tình huống cụ thể.

Bảng 2.11. Bảng thống kê hành động ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình

Nhóm STT Số lượng Tỉ lệ (%) Số lượt Tỉ lệ (%) hành động ngôn ngữ

1 Nhóm HĐ Tái hiện 9.80 221 12.49 5

2 Nhóm HĐ Điều khiển 33.33 752 42.49 17

3 Nhóm HĐ Cam kết 25.49 359 20.28 13

4 Nhóm HĐ Biểu cảm 27.45 402 22.71 14

5 Nhóm HĐ Tuyên bố 3.92 36 2.03 2

100 1770 100 51 Tổng

172

Bảng 2.12: Các hành động ngôn ngữ thuộc nhóm hành động

điều khiển của trẻ em trong giao tiếp gia đình

Tiêu chí Số Tỉ lệ Tiêu chí Số lượt Tỉ lệ

lượt (%) HĐNN (%) HĐNN

12 3,31 31 1,29 Dặn Đe dọa

184 1,41 23 21,38 Bày tỏ Hỏi

72 0,74 12 4,41 Cản Yêu cầu/ đề nghị

17 1,47 24 1,04 Vòi vĩnh Khuyên

48 15,26 52 6,38 Mời Xin/ cầu xin

52 8,52 31 6,91 Rủ Nài/ nằn nì

28 3,80 48 3,72 Đòi Van/ lạy

84 11,17 Cấm 1,2 9 Nhờ

25 3,32 Giục

Tổng 752 – 100%

Bảng 3.1. Bảng thống kê cuộc thoại trong giao tiếp của trẻ em ngoài xã hội

Ví dụ STT Tương tác giao tiếp Cuộc thoại Số lượng Tỉ lệ (%)

1 202 29,58 Trẻ em - Người lớn

2 Trẻ em - Trẻ em 156 22,84

Thụy – cô đỡ đẻ, A Súa – lão bán chim, ông Sáu – thằng Còn, Mín – thầy Chính, Sinh – thầy giáo, chú bé – chú bộ đội, Trường Đại – tôi, anh Hai (bí thư) – Phóng Tẹo, thằng con tôi – người thợ chụp ảnh,… đám trẻ, thằng Tín – đám bạn, Thăng – đám bạn, thằng đầu trọc – Kỳ Lô, Kỳ Lô – cô bé gái, thằng Toàn – thằng Hoàng, tôi – con Hường – con Nga, Hoan – Phát, Húc- Hoan, Khánh – Ngọc – Thái – Ly – Hoàng – Long – Thái,…

358 52,42 Tổng

173

Bảng 3.2. Hoàn cảnh và chủ đề giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

Cuộc thoại Hoàn Số Tỉ lệ Cặp vai STT Chủ đề cảnh lượng (%)

Học tập 1

Nhà Giáo dục kĩ năng sống 2 98 27,37 trường Giúp đỡ/ chia sẻ khó khăn 3

Trẻ em – Lao động kiếm sống 1

Người lớn Giúp đỡ mọi người 2 Cộng

đồng 104 29,05 3 Trò chơi trẻ thơ

Học tập 4

Học tập 1

Trao đổi kĩ năng sống 2 Nhà 98 27,37 trường Trò chơi trẻ thơ 3

Giúp đỡ bạn bè/ chia sẻ khó khăn 4

Trẻ em – Lao động kiếm sống 1 Trẻ em

Giúp đỡ những người có hoàn cảnh 2

Cộng khó khăn 104 29,05 đồng Đấu tranh chống kẻ thù 3

Trò chơi trẻ thơ 4

174

Bảng 3.3. Vai giao tiếp của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

Cặp vai STT Ví dụ Số lượng Tỉ lệ (%)

62 17,32 học sinh – thầy/ cô giáo

Vai dưới – vai trên

96 26,82 1 cháu – ông, bà, bác, chú, cô,…

83 23,18 em – anh, chị

Vai ngang

117 32,68 2 bạn bè

tôi – ông Đốc, Mín – Mến – thầy Chính, học sinh – cô Dung, tôi, thằng Đinh, cái Thủy – thầy chủ nhiệm, tôi - người vú già – tôi, tôi - bác Nhân, bà chủ quán – con tôi, Thụy - cô y tá đỡ đẻ, thằng bé - tôi, A Súa - lão bán chim tôi – Trường Đại,… anh Hai (bí thư) – Phóng Tẹo, tôi – Nguyên, Khểnh – chú bé, tôi – cái Hoa, Thủy – các anh bộ đội, Thủy – anh Phúc, anh Hữu,… đám trẻ, thằng Tín – đám bạn, Thăng – đám bạn, thằng đầu trọc – Kỳ Lô, Kỳ Lô – cô bé gái, thằng Toàn – thằng Hoàng, tôi – con Hường – con Nga, Hoan – Phát, Húc- Hoan, Còn – Hà, Khánh – Ngọc – Thái – Ly – Hoàng – Long – Thái, tôi – bạn cùng lớn

358 100 Tổng

175

Bảng 3.4: Tương tác của cặp vai em/ con – thầy giáo/ cô giáo trong giao tiếp ngoài xã hội

Tác phẩm Vai dưới

Thôi học

Đừng quên hoa nhạc ngựa

Tôi (Sinh) Thằng Mín (Mến) Thằng Páo Tôi Tôi Tôi Tuân Tôi (Tâm) Tôi Thủy Vai trên Thầy giáo của tôi Thầy Chính, thầy Mạy Thầy Mạy Thầy giáo của tôi Thầy giáo Ông đốc trường Mỹ Lý Cô Nhâm Thầy chủ nhiệm Thầy Bản Bà giáo, ông nhạc sĩ Lao xao Buổi học đầu tiên Tôi đi học Hương cỏ mật Bây giờ bạn ở đâu? Thầy giáo dạy vẽ Chuyện nhỏ sớm mùa thu

Bảng 3.5: Tương tác của cặp vai cháu – ông/ bà trong giao tiếp ngoài xã hội Cháu Ông/ bà Tác phẩm

Mùa thu rồi Người vẽ mắt thuyền Thôi học Người có mấy cặp mắt? Bứa thi bánh bò Nàng tiên đảo ngọc Săn sấu Đàn chim gáy

Thằng Kỳ Lô Chú bé (Út Ba) Sinh Cu Dũng Thu Thụy Tôi Tôi Đám trẻ con Anh chàng hiệp sĩ gỗ

Ông già về hưu và những đứa trẻ Ông chèo đò Ông Hai Sắn Ông chủ nhà trọ Ông bán vé số Ông Tư Thùng, bác Ba Một bà cụ Ông già Tư Ông Ông già làm nghề múa rối dong Ông Sáu, bà Sáu Ông Sáu, bà Sáu Ông Sáu, bà Sáu

Con Hà Thằng Còn Thằng Còn, con Hà, đám trẻ Liên, An Thằng Lười/ thằng Hùng A Súa Thằng Nhà, con Gạo

Tôi Tôi, thằng Bá Bà cụ Thi Ông Táo Lão bán chim Ông lão đá Các cụ, các ông, các bà Bà cụ Bà Bảy Nhiêu Hai đứa trẻ Con mèo và chú bé lười Lồng họa mi Tìm mẹ Chuyến tuần tra đầu tiên Đám trẻ Kỷ niệm một tiếng chào Một lần và mãi mãi

176

Bảng 3.6: Tương tác của cặp vai cháu – bác, chú, cô, cậu,... trong giao tiếp ngoài xã hội

Vai trên

Vai dưới Đám trẻ, Thăng Chú Thuận

Tác phẩm Đâu phải thứ gì cũng mua được Săn cọp Bên thác

Con mèo

Bữa thi bánh bò Nàng tiên Đảo Ngọc Đứa con nuôi Tiếng ve ran Lao xao Hai đứa trẻ Lồng họa mi

Anh Rôộc Lâm Thằng con tôi Thằng con tôi Thu Thụy Tấm Tôi, bọn nhóc Tôi Liên, An A Súa Cô bé mù Như con cò vàng trong cổ tích

Đám trẻ Trường Đại Tôi Tôi Chú Tám Cui, bác Đùm Chú thợ chụp ảnh Cô thư kí Bà chủ quán Bác Ba, ông Tư Thùng Cô đỡ đẻ của đảo Chú Quang Bác Tư làm vườn Bác Ký gái Bác Siêu Mấy người uống rượu Chú bộ đội, bọn địch, thiếu tá cố vấn Mỹ Chú công an Tôi (bộ đội) Bác Nhân Vú già Nhóm chim xanh Tiếng sáo trúc Người làm đồ chơi Con ngựa trắng của ba tôi

Bảng 3.7: Tương tác của cặp vai em – anh/ chị trong giao tiếp ngoài xã hội

Tác phẩm Em Anh/ chị

Húc,

Mùa thu rồi… Đội du kích thiếu niên Đình Bảng

Chị Gái Khỏe, Minh Thằng Còn

Chiếc áo màu lửa Ông già về hưu và những đứa trẻ

Con bé sún răng Thằng Kỳ Lô, thằng đầu trọc Anh Bát Phát, Hoan, Lượt Lượt, Húc Thằng bé Con Hà và đám trẻ Tôi Cổng chùa

Tiếng sáo trúc Chuyến tuần tra đầu tiên Thắng là cái chắc Bầu trờ và tiếng chim

Chuyện nhỏ sớm mùa thu Trường Đại Phóng Tẹp Tôi, Bật Cô bé Thủy Thủy Anh Thư, chị Bạch, chị Xuyên,… Anh Năm Anh Hai (Bí thư xã) Anh Tuệ (Bí thư đoàn) Anh Tâm (sinh viên) Anh đại đội trưởng Anh Phúc, anh Hữu

177

Bảng 3.8: Tương tác của cặp vai bạn bè trong giao tiếp ngoài xã hội

Tác phẩm Vai ngang bạn bè

Tôi - thằng Tường Tôi - thằng Tường, tụi bạn (lớp 6B) Thăng - đám bạn Thăng (lớp 4A)

Mẹ đừng sợ Đâu phải cái gì cũng mua được Mùa thu rồi

Nhà thiện xạ lớp 6B

Người bắt rắn cuối cùng

Đội du kích thiếu niên Đình Bảng

Thăng - thằng Tín Thằng Kì Lô - thằng trọc đầu, lũ trẻ xóm Lò Heo Thằng Hoàng - thằng Toàn Thằng Hoàng - Tuấn (Lớp trưởng ) Tôi - thằng Tiền Lượt – Hoan Húc - đám trẻ du kích Phát - Húc, Lượt, Hoan Tôi - thằng Cò, lũ trẻ con Tôi - thằng bé gánh chim, đám trẻ con Dũng - bạn Dũng Thằng Đạo - thằng Hoạt

Săn sấu Sân chim Bầu trời đêm trăng non Con trai người thắp đèn cửa sông Tiếng ve ran Đừng quên hoa nhạc ngựa Con tàu

Con mèo và chú bé lười

Tôi đi học Chú bé đi dưới đáy nước

Nhóm chim xanh

Chuyến tuần tra đầu tiên Con ngựa trắng của ba tôi

Bây giờ bạn ở đâu?

Tôi - bọn nhóc Thằng Mín (Mến) - thằng Páo Linh - đứa trẻ trạc tuổi Linh Con mèo (thằng Lười/ thằng Hùng) - đám bạn lớp thằng Lười Tôi - thằng Quý, thằng Sơn, mấy cậu học trò Tôi (Đăng – Cá vằn) - lũ bạn cùng tuổi tôi (6 bạn nhỏ lớp 6A): Khánh, Long, Thái mập, Hoàng, Ly, Ngọc Thằng Phóng Tẹo – thằng Chiến Tôi – đám bạn cùng lớp Tôi (Tâm – lớp 8) – con Thủy Tôi – thằng Đinh – cái Thủy Tôi – thằng Bình Tôi – thằng Bá Tôi – Khểnh – Lung Tôi – thằng Huề

Một lần và mãi mãi Sa mạc tuổi thơ Nàng tiên nước

178

Bảng 3.9: Xưng và hô của vai dưới (trẻ em) đối với vai trên (người lớn)

trong giao tiếp xã hội

Trẻ em xưng với người lớn Trẻ em hô với người lớn TT Từ ngữ xưng

1 2 3 4 5 6 7

bằng tên bằng đại từ nhân xưng bằng danh từ thân tộc bằng từ khác bằng chức danh bằng sự kết hợp khác khuyết vắng từ xưng hô Tổng (1274 lượt - 100%) Số lượng (lượt) 5 134 61 27 17 147 95 486 Tỉ lệ (%) 0,39 10,52 4,79 2,12 1,33 11,54 7,46 38,15 Số lượng (lượt ) 21 169 176 52 43 209 118 788 Tỉ lệ (%) 1,65 13,27 13,81 4,08 3,38 16,41 9,26 61,58

Bảng 3.10: Xưng và hô của người lớn (vai trên) đối với trẻ em (vai dưới)

trong giao tiếp xã hội

Người lớn xưng với trẻ em Người lớn hô với trẻ em TT Từ ngữ xưng

Số lượng (lượt) Số lượng (lượt) Tỉ lệ (%) Tỉ lệ (%)

1 0.00 27 0 bằng tên 1,97

2 12,76 bằng đại từ nhân xưng 16,85 231 175

3 3,50 79 48 bằng danh từ thân tộc 5,76

4 2,26 56 31 bằng từ khác 4,08

5 2,48 68 34 bằng chức danh 4,96

6 14,37 216 197 bằng sự kết hợp khác 15,75

7 5,25 137 72 khuyết vắng từ xưng hô 9,99

Tổng (1371 lượt - 100%) 557 40,63 557 814

179

Bảng 3.11: Xưng và hô của trẻ em - trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

Xưng của trẻ em - trẻ em Hô của trẻ em - trẻ em TT Từ ngữ xưng

Số lượng (lượt) Số lượng (lượt) Tỉ lệ (%) Tỉ lệ (%)

1 2 3 4 5 6 7

1,91 17,80 0.00 2,51 2,15 7,53 6,09 318 32 181 18 46 32 148 62 37,99 3,82 21,62 2,15 5,50 3,82 17,68 7,41 519 bằng tên bằng đại từ nhân xưng bằng danh từ thân tộc bằng từ khác bằng từ chỉ chức danh bằng sự kết hợp khác khuyết vắng từ xưng hô Tổng

16 149 0 21 18 63 51 318

Bảng 3.12: Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội TT Trường hợp giao tiếp

Xưng Hô Cặp từ xưng hô đặc trưng

Tên Đại từ nhân xưng Tên – mày/ chúng mày/ các cậu

từ nhân ta,

2 Đại xưng

Đại từ nhân xưng

ta, chúng tớ, chúng tớ, tao... – ta, chúng ta, mày,…

180

Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội TT Trường hợp giao tiếp

Xưng Hô

Cặp từ xưng hô đặc trưng ta/ chúng ta – bác/ chú/ cô, dì…. Danh từ thân tộc

Từ khác

tao - kẻ xấu/ người xấu,…

Sự kết hợp khác

ta – bác chúng Nhã, chúng mình – anh ta.

Ø – bác, chú, cô

Khuyết vắng từ xưng hô

3 Danh

Danh từ thân tộc

từ thân tộc

+ Chủ đề giao tiếp: giáo dục kĩ năng, đấu tranh chống kẻ thù, giúp đỡ người có hoàn cảnh khó khăn. + Quan hệ quyền lực có chi phối. Tuy nhiên, yếu tố tình cảm tác động nên tạo ra hiện tượng chuyển vai trong tương tác giao tiếp. + Chủ đề giao tiếp: giáo dục kĩ năng, đấu tranh chống kẻ thù + Quan hệ quyền lực (mức độ thân sơ, thái độ, tình cảm,…) chi phối nên các từ ngữ này đe dọa thể diện của người đối diện. + Chủ đề giao tiếp: Học tập, trò chơi, đấu tranh chống kẻ thù,… + Quan hệ thân hữu (mức độ thân sơ, thái độ, tình cảm,…) chi phối nên các từ ngữ này góp phần kéo gần khoảng cách. + Chủ đề giao tiếp đa dạng. + Thể hiện 2 trạng thái: 1/ sự khinh miệt; 2/ sự thân tình của trẻ em trong giao tiếp xã hội. + Hoàn cảnh giao tiếp ngoài cộng đồng do tuổi tác chi phối. + Yếu tố tình cảm chi phối, thể hiện tình quan hệ gần gũi, thân mật. + Hiện tượng kéo gần khoảng cách xuất hiện nhiều. Cháu/ con – bác/ chú/ cô…; em – anh/ chị/ anh chị. em – bác Nhã, anh Trùng, anh Bát, … cháu – Ø, em – Ø.

Khỉ cái – khỉ Sự kết hợp khác Khuyết vắng xưng hô Các từ khác 4 Các từ

khác

+ Xuất hiện giao tiếp giữa trẻ em- người lớn, trẻ em-trẻ em. + Thể hiện mối quan hệ thân hữu. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng suồng sã, thân mật hóa.

181

Tương quan giữa các kiểu xưng hô của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội TT Trường hợp giao tiếp

Xưng Hô

Từ chỉ chức danh Cặp từ xưng hô đặc trưng Tướng quân – các thần,…

Từ chỉ chức danh

Danh từ thân tộc Thằng Húc ở Đình Bảng – thằng Húc,

Sự kết hợp khác

Danh từ thân tộc

Ø – bác, Ø – chú/ cô; Ø – anh chị,...; Ø – bạn

7 Khuyế t vắng từ xưng hô

+ Xuất hiện giao tiếp giữa trẻ em- trẻ em. + Thể hiện mối quan hệ quyền lực theo vị thế xã hội và sự đồng thuận cá nhân tạo tính vui tươi. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng nâng vai từ trẻ em. + Xuất hiện giao tiếp cộng đồng. + Thể hiện mối quan hệ quyền lực (địa vị xã hội và nhiệm vụ được giao chi phối). Tuy nhiên, tiềm ẩn khả năng chuyển vai theo chiều hướng thân mật. + Xuất hiện giao tiếp nhà trường và cộng đồng. + Thể hiện mối quan hệ thân tình + suồng sã. + Sự chuyển vai diễn ra theo chiều hướng suồng sã, thân mật hóa.

Bảng 3.13. Bảng thống kê hành động ngôn ngữ của trẻ em

trong giao tiếp ngoài xã hội

STT Số lượng Tỉ lệ (%) Số lượt Tỉ lệ (%) Nhóm hành động ngôn ngữ

Nhóm HĐ Tái hiện 1 5 8,06 325 12,15

Nhóm HĐ Điều khiển 2 21 33,87 1057 39,51

Nhóm HĐ Cam kết 3 15 24,19 532 19,89

Nhóm HĐ Biểu cảm 4 17 27,42 698 26,09

Nhóm HĐ Tuyên bố 5 4 6,45 63 2,36

62 100 100 Tổng 2675

182

Bảng 3.14: Các HĐNN thuộc nhóm hành động điều khiển

của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội

Tiêu chí Số lượt Số lượt Tiêu chí HĐNN Tỉ lệ (%) HĐNN Tỉ lệ (%)

Đe dọa 21 1,99 Can (ngăn) 2,65 28

Hỏi 264 24,98 Dỗ 4,54 48

Yêu cầu/ đề nghị 35 3,31 Mời 7,76 82

Khuyên 22 2,08 Sai 4,92 52

Xin/ cầu xin 32 3,03 Xui 5,87 62

Nài/ nằn nì 56 5,30 Đuổi 1,14 12

Van/lạy 13 1,23 Thách 1,04 11

Chất vấn 22 2,08 Rủ 5,87 62

Nhờ 82 7,76 Đòi 5,20 55

Giục 39 3,69 Cấm 1,42 15

Dặn 44 4,16

Tổng 1057 – 100%

Luận án Tiến sĩ Ngôn ngữ Việt Nam: Đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em (qua bộ truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi)

Tags: