Đào tạo nhân lực sở hữu trí tuệ đáp ứng yêu cầu hội nhập

ĐÀO TẠO NHÂN LỰC SỞ HỮU TRÍ TUỆ ĐÁP ỨNG YÊU CẦU HỘI NHẬP1<br /> TS Trần Văn Hải<br /> Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn<br /> Đại học Quốc gia Hà Nội<br /> Việt Nam đã trở thành thành viên chính thức của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO).<br /> Điều đó cũng có nghĩa khung pháp lý về sở hữu trí tuệ (SHTT) của chúng ta đã đáp ứng đầy đủ<br /> các tiêu chuẩn tối thiểu mà tổ chức này đề ra. Pháp luật về SHTT của Việt Nam đã có những<br /> bước tiến khá mạnh như vậy thì việc đào tạo nhân lực về SHTT của Việt Nam cần được coi trọng<br /> và có biện pháp thúc đẩy đúng mức.<br /> Tình hình đào tạo nhân lực về SHTT trên thế giới<br /> Ở các nước phát triển, việc đào tạo nhân lực về SHTT được thực hiện với hệ thống đồng<br /> bộ, nhiều cấp độ và hình thức đào tạo khác nhau. Theo nhu cầu của từng quốc gia, phụ thuộc vào<br /> từng cơ sở, việc đào tạo nhân lực về SHTT có thể chỉ dừng ở mức độ là một môn học, hoặc có<br /> thể ở các mức độ cao hơn như đào tạo chuyên ngành đại học và sau đại học. Hầu hết các trường<br /> đại học của các nước phát triển đều có môn học SHTT trong chương trình một cách độc lập hoặc<br /> lồng ghép với các môn học chuyên ngành khác.<br /> Trên thế giới, những cơ sở đào tạo về SHTT có uy tín và được biết đến rộng rãi là: Viện<br /> SHTT của Nga, Viện Max Planck của Đức, Đại học Zurich của Thụy Sỹ, Viện SHTT thuộc Đại<br /> học Queen Mary London của Anh, Đại học George Washington của Hoa Kỳ, Khoa SHTT thuộc<br /> Đại học Công nghệ Osaka của Nhật Bản… Chỉ tính riêng trong chương trình đào tạo cử nhân<br /> Luật của Đại học Comenius (Slovakia) đã có tới 3 môn học bắt buộc liên quan đến SHTT, đó là<br /> Quyền tác giả (với 2 tín chỉ), Luật sáng chế (với 2 tín chỉ) và Sở hữu công nghiệp (với 3 tín chỉ);<br /> cao hơn, Trường còn đào tạo thạc sỹ và tiến sỹ về SHTT. Một số trường đại học thuộc các nước<br /> trong khu vực như Thái Lan, Singapo, Malaixia… cũng đưa SHTT vào trong chương trình đào<br /> tạo đại học nói chung và đã đào tạo SHTT như một chuyên ngành độc lập.<br /> Việc đào tạo nhân lực về SHTT tại các nước trên đã có tác dụng nâng cao trình độ hiểu<br /> biết, thúc đẩy sự sáng tạo của các chủ thể, góp phần phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.<br /> Tình hình đào tạo nhân lực về SHTT ở Việt Nam<br /> Cho tới đầu thập kỷ 90 của thế kỷ trước, nội dung bảo hộ quyền SHTT vẫn còn là điều xa<br /> lạ với hầu hết các giới ở Việt Nam, kể cả công chức nhà nước. Trình độ hiểu biết thấp và chưa<br /> hình thành tập quán liên quan tới SHTT là vấn đề khó khăn và là rào cản cho các nỗ lực nhằm<br /> phát triển hệ thống này. Do đó, với chương trình hành động về SHTT, Việt Nam đã dành một<br /> phần quan trọng cho mục tiêu cải thiện môi trường nhận thức của mọi tầng lớp xã hội về SHTT.<br /> Hiện nay, ở Việt Nam, chưa có trường đại học nào thuộc khối kỹ thuật đưa môn SHTT<br /> vào chương trình đào tạo của mình. Một số trường, ví dụ như Đại học Bách khoa Hà Nội đã đưa<br /> chuyển giao công nghệ (một phần có liên quan đến SHTT) vào chương trình giảng dạy, Đại học<br /> <br /> 1<br /> <br /> Tạp chí Hoạt động khoa học, Bộ Khoa học và Công nghệ, số 573, tháng 2.2007, tr. 10-12<br /> <br /> 1<br /> <br /> Kinh tế Quốc dân đưa chuyển giao công nghệ vào một phần của môn Quản lý công nghệ để giảng<br /> dạy...<br /> Tại Khoa Luật (Đại học Quốc gia Hà Nội), môn SHTT với thời lượng khoảng 10 tiết<br /> được bố trí trong 120 tiết thuộc chương trình môn học Luật dân sự và 5 tiết thuộc chương trình<br /> môn học Tư pháp quốc tế. SHTT là một môn học tự chọn với thời lượng 30 tiết đối với sinh viên<br /> chuyên ngành Luật dân sự (mã ngành Luật học), mã ngành Luật kinh doanh có giảng dạy môn<br /> Quyền tác giả và môn Quyền sở hữu công nghiệp với thời lượng mỗi môn 30 tiết. Chương trình<br /> đào tạo cao học chuyên ngành Luật dân sự có giảng dạy môn SHTT (phần Quyền tác giả với thời<br /> lượng 15 tiết, phần Quyền sở hữu công nghiệp với thời lượng 30 tiết).<br /> Tại Đại học Luật Hà Nội, SHTT đã được giảng dạy như là một phần của 2 môn học: Luật<br /> dân sự và Tư pháp quốc tế. Sau đó, SHTT đã trở thành môn học tự chọn với thời lượng 30 tiết.<br /> Bắt đầu từ năm học 2004-2005, SHTT mới trở thành môn học bắt buộc đối với sinh viên Khoa<br /> Luật dân sự.<br /> Tại Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh, chưa đào tạo chuyên ngành SHTT. Nó chỉ<br /> được thực hiện trong môn học Luật dân sự (15 tiết) và Tư pháp quốc tế (15 tiết). Ngoài ra, SHTT<br /> với thời lượng 30 tiết là môn học tự chọn cho sinh viên chuyên ngành Luật dân sự. Trường là đơn<br /> vị duy nhất ở phía Nam đã tổ chức đào tạo cấp chứng chỉ C về SHTT, việc đào tạo này có sự phối<br /> hợp của Cục SHTT.<br /> Khoa Khoa học quản lý, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc<br /> gia Hà Nội) là đơn vị đầu tiên trong cả nước và hiện là đơn vị duy nhất ở phía Bắc đào tạo ngắn<br /> hạn cấp chứng chỉ “Pháp luật và nghiệp vụ SHTT” từ năm 2004, đã đào tạo được 3 khóa với hơn<br /> 200 học viên được cấp chứng chỉ C. Hiện tại đang đào tạo khóa 4 với 41 học viên, việc đào tạo<br /> này có sự phối hợp của Hội SHTT Việt Nam cùng một số chuyên gia của Cục SHTT và Cục Bản<br /> quyền Tác giả về Văn học - Nghệ thuật. Cho đến cuối năm 2006, Khoa Khoa học quản lý là đơn<br /> vị chính thức và duy nhất ở Việt Nam đã mở được chuyên ngành đào tạo cử nhân về SHTT<br /> (tháng 6.2006 đã có 11 cử nhân ra trường và tháng 6.2007 sẽ có tiếp 7 cử nhân nữa ra trường).<br /> Tuy nhiên, những cử nhân này mới chỉ được đào tạo chuyên sâu về lý thuyết thuộc lĩnh vực<br /> SHTT, việc thực hành và khả năng ngoại ngữ còn nhiều hạn chế, bởi vậy để trở thành chuyên gia<br /> trong lĩnh vực SHTT đối với họ còn rất nhiều khó khăn.<br /> SHTT cũng được giảng dạy tại một số trường đại học đào tạo cử nhân luật khác, nhưng<br /> nội dung giảng dạy cũng chỉ dừng lại ở những kiến thức cơ bản nhất trong 15 tiết học thuộc môn<br /> học Luật dân sự và Tư pháp quốc tế.<br /> Ngoài ra, thực hiện việc nâng cao kiến thức hội nhập kinh tế quốc tế cho giảng viên các<br /> trường đại học và cao đẳng trong cả nước, Trường Cán bộ Thương mại Trung ương thuộc Bộ<br /> Thương mại và Học viện Quản lý Giáo dục thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo đã đưa môn SHTT vào<br /> chương trình bồi dưỡng với thời lượng 5 tiết. Việc đào tạo này đã được thực hiện tại một số<br /> trường: Đại học Nông nghiệp, Đại học Thủy lợi, Đại học Xây dựng, Đại học Thương mại, Đại<br /> học Cần Thơ, Đại học Sư phạm Kỹ thuật Nam Định, Cao đẳng Sư phạm Vĩnh Phúc, Cao đẳng Sư<br /> phạm Hưng Yên, Trung học Kinh tế Hà Nội… hoặc tại một số đơn vị thuộc các tỉnh như: Sở<br /> Thương mại Bắc Kạn, Sở Văn hóa - Thông tin Hà Nội...<br /> Cục SHTT, Hội SHTT Việt Nam, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam… cũng<br /> là những địa chỉ đào tạo về SHTT nhưng nghiêng về mảng sở hữu công nghiệp, chủ yếu để phục<br /> vụ cho nhu cầu của các doanh nghiệp Việt Nam. Cục Bản quyền Tác giả về Văn học - Nghệ thuật<br /> <br /> 2<br /> <br /> thì nghiêng về bồi dưỡng kiến thức thuộc mảng quyền tác giả và quyền liên quan nhằm phục vụ<br /> các đối tượng nhân lực thuộc các cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa, thông tin, quản lý thị<br /> trường...<br /> Nhìn chung, việc đào tạo nhân lực về SHTT ở Việt Nam chưa được tiến hành một cách<br /> đồng bộ, quy mô đào tạo nhỏ, chưa đáp ứng được nhu cầu của xã hội, hơn nữa chỉ một phần nhỏ<br /> đội ngũ giảng viên là các chuyên gia đã được đào tạo chính quy ở nước ngoài. Bởi vậy, chất<br /> lượng đào tạo nhân lực về SHTT còn nhiều hạn chế, dẫn đến tình trạng như đã phân tích ở đầu<br /> bài viết.<br /> Giải pháp nâng cao chất lượng đào tạo nhân lực về SHTT<br /> Đào tạo giảng viên về SHTT: Đây là việc quan trọng nhất của quá trình đào tạo nhân lực<br /> về SHTT. Hiện nay, đội ngũ giảng viên cơ hữu của các trường đại học có thể trực tiếp giảng dạy<br /> về SHTT rất ít, phần lớn trong số họ đều là những người được đào tạo chính quy về pháp luật nói<br /> chung, chỉ có một số người được đào tạo sâu về pháp luật SHTT, nhưng chuyên ngành SHTT<br /> không đơn giản chỉ gồm các kiến thức pháp luật, mà còn cần cả các kiến thức chuyên sâu về sáng<br /> chế, giống cây trồng, mạch tích hợp bán dẫn, văn học, nghệ thuật… Vì vậy, các giảng viên<br /> chuyên giảng dạy pháp luật về SHTT cần được đào tạo chuyên sâu về nghiệp vụ SHTT.<br /> Việc đào tạo chuyên sâu này có thể được tiến hành ở nước ngoài hoặc trong nước. Việc<br /> đào tạo trong nước cần có sự phối hợp của các cơ quan quản lý nhà nước về SHTT như Cục<br /> SHTT, Cục Bản quyền Tác giả về Văn học - Nghệ thuật, Hội SHTT Việt Nam và các bộ, ngành<br /> khác có liên quan. Qua thực tiễn công tác, chúng tôi nhận thấy nhiều chuyên gia có trình độ rất<br /> cao về SHTT, được đào tạo chính quy tại các trường đại học danh tiếng của Hoa Kỳ và châu âu,<br /> nhưng những chuyên gia này hiện lại đang công tác tại các tổ chức đại diện SHTT, văn phòng tư<br /> vấn SHTT… với mức thu nhập rất cao. Nếu biết khai thác chất xám của họ vào việc đào tạo nhân<br /> lực về SHTT thì có thể đạt hiệu quả cao mà lại ít tốn kém về kinh phí đào tạo. Thực tế đào tạo<br /> nhân lực SHTT tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội)<br /> cho thấy, hiệu quả đóng góp cho đào tạo của đội ngũ các chuyên gia đang làm đại diện SHTT rất<br /> cao. Mặc dù kinh phí không cao, nhưng không vì vậy mà các chuyên gia về SHTT từ chối giảng<br /> dạy. Tuy nhiên, nhược điểm của sự phối hợp này là: Họ rất ít thời gian và vì vậy việc đào tạo<br /> thường phải tiến hành ngoài giờ hành chính; họ không được đào tạo về phương pháp sư phạm,<br /> bởi vậy hiệu quả truyền đạt thường bị hạn chế.<br /> Đào tạo chuyên gia có trình độ đại học và sau đại học về SHTT: Như trên đã nêu, hiện<br /> nay, chỉ mới có Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) là đào<br /> tạo cử nhân chuyên ngành SHTT. Tháng 6.2006 đã cho ra trường được 11 cử nhân thì sau 3<br /> tháng đã có 10/11 người tìm được việc làm trong đó có 9 người làm đúng nghề đã được đào tạo.<br /> Điều này cho thấy nhu cầu của xã hội về nhân lực SHTT. Nhưng cũng cần phải nói thêm rằng,<br /> chương trình đào tạo này cũng mới chỉ là thí điểm, hiện nay Trường đang phối hợp với Cục<br /> SHTT tiến hành tổng kết quá trình đào tạo để có thể xây dựng được chương trình đào tạo chính<br /> quy, hiệu quả.<br /> Khó khăn của việc đào tạo trình độ đại học và sau đại học về SHTT là xây dựng chương<br /> trình đào tạo sao cho phù hợp với điều kiện thực tiễn của Việt Nam. Kinh nghiệm cho thấy, ta<br /> không thể áp dụng nguyên xi chương trình đào tạo về SHTT của trường đại học danh tiếng trên<br /> thế giới vào Việt Nam được, ví dụ đứng trên góc độ môn học “Triết học SHTT”, “Văn hóa<br /> SHTT”, chúng ta phải lý giải được tại sao việc áp dụng mô hình quản lý SHTT ở Nhật Bản lại dễ<br /> dàng, còn cũng mô hình ấy nếu được áp dụng tại Việt Nam có thể dẫn đến thất bại và ngược lại.<br /> <br /> 3<br /> <br /> Sau nữa, trong bối cảnh các trường đại học ở Việt Nam đang dần tự chủ về mặt tài chính thì<br /> trường đại học nào sẽ gánh vác việc đào tạo nhân lực về SHTT cũng cần được tính đến. Kinh<br /> nghiệm của các nước phát triển cho thấy, không chỉ các trường đại học luật có thể đảm nhận việc<br /> này mà nhiều cơ sở đào tạo về quản lý cũng đảm nhận được, mô hình đào tạo của Trường Đại<br /> học Khoa học Xã hội và Nhân văn là một ví dụ tham khảo.<br /> Đưa SHTT trở thành môn học bắt buộc đối với các trường đại học và cao đẳng: Kinh<br /> nghiệm của các nước phát triển cho thấy, kiến thức về SHTT không chỉ cần thiết đối với những<br /> người công tác trong lĩnh vực SHTT mà còn cần thiết đối với mọi người, nhất là trong quá trình<br /> hội nhập kinh tế quốc tế. Một nhà quản lý, một kỹ sư, một cử nhân… có thể sẽ vấp phải những<br /> sai lầm hết sức tai hại nếu không hiểu biết về SHTT, anh cứ đầu tư nghiên cứu, sản xuất nhưng<br /> rất có thể anh không được sở hữu nó một cách hợp pháp nếu không hiểu biết về lĩnh vực SHTT.<br /> Bởi vậy, việc đưa SHTT trở thành một môn học bắt buộc đối với các trường đại học và cao đẳng<br /> là cần thiết. Hiện nay, Cục SHTT đang chủ trì soạn thảo đề án “Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực<br /> tiễn để đưa SHTT vào giảng dạy và đào tạo tại các trường đại học” để trình Chính phủ. Nếu được<br /> phê duyệt, thì kể từ năm học 2008-2009, SHTT sẽ trở thành môn học bắt buộc đối với các trường<br /> đại học. Môn SHTT được đưa vào giảng dạy đại trà cho các trường đại học chỉ là nhập môn với<br /> thời lượng khoảng 2 đơn vị học trình, gồm các kiến thức lý luận chung về SHTT, khái lược về<br /> các đối tượng thuộc 2 nhóm chính là quyền tác giả và quyền liên quan, quyền sở hữu công nghiệp<br /> và quyền đối với giống cây trồng.<br /> Đào tạo ngắn hạn cấp chứng chỉ về SHTT: Hiện nay, trong cả nước mới có 2 đơn vị đào<br /> tạo loại hình này là Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) và<br /> Trường Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh. Loại hình đào tạo này đã đáp ứng được nhu cầu<br /> cấp thiết của xã hội, nhất là đối với những người đang công tác trong lĩnh vực SHTT mà chưa<br /> qua đào tạo. Các khóa học đã thu hút những người công tác tại các cơ quan như Cục SHTT, Hội<br /> SHTT Việt Nam, Quản lý thị trường, Hải quan, Công an, Tòa án, UBND các cấp, các Tổ chức<br /> đại diện SHTT, các doanh nghiệp, cơ quan nhà nước và các tổ chức khác...<br /> Tuy nhiên, kiến thức thực tế của chương trình đào tạo rất ít, hơn nữa kiến thức dàn trải đủ<br /> mọi đối tượng của quyền SHTT là không cần thiết đối với nhu cầu kiến thức của từng đối tượng<br /> nhân lực cụ thể. Nên chăng, có thể chia khối kiến thức thể hiện trong chương trình C thành các<br /> chương trình nhỏ hơn phục vụ các đối tượng nhân lực: 1) Nhân lực cần khối kiến thức chuyên<br /> sâu về quyền tác giả và quyền liên quan; 2) Nhân lực cần khối kiến thức chuyên sâu về quyền sở<br /> hữu công nghiệp (sáng chế, nhãn hiệu); 3) Nhân lực cần khối kiến thức chuyên sâu về thực thi<br /> quyền SHTT... Việc tăng khối kiến thức thực tế có thể tiến hành được nhờ sự phối hợp đào tạo<br /> với các cơ quan quản lý nhà nước về SHTT, trước hết là Cục SHTT. Cục SHTT có các phòng<br /> chức năng chuyên sâu về sáng chế, kiểu dáng công nghiệp, nhãn hiệu hàng hóa và nhãn hiệu dịch<br /> vụ, đặc biệt Trung tâm thông tin của Cục là nơi có thể tra cứu tư liệu về SHTT đầy đủ nhất ở Việt<br /> Nam hiện nay. Ngoài ra, việc thực tập có thể tiến hành tại các Văn phòng đại diện SHTT.<br /> Nâng cao nhận thức về SHTT thông qua các lớp bồi dưỡng kiến thức và các phương tiện<br /> thông tin đại chúng: Đây là việc làm cần thiết, tuy nhiên qua khảo sát thực tế cho thấy, nếu chỉ có<br /> Trường Cán bộ Thương mại Trung ương và Học viện Quản lý Giáo dục đảm nhận việc phổ cập<br /> kiến thức về SHTT cho toàn bộ giảng viên của các trường đại học và cao đẳng trên toàn quốc với<br /> tần suất 1 trường /tuần thì phải mất khoảng 4 năm mới làm xong việc này. Bởi vậy, cần nghiên<br /> cứu để cho các đơn vị khác có khả năng đảm nhận thêm việc phổ cập kiến thức về SHTT cho các<br /> giảng viên đại học và cao đẳng trên toàn quốc theo chương trình bồi dưỡng kiến thức hội nhập<br /> kinh tế quốc tế của Chính phủ.<br /> 4<br /> <br /> Việc phổ biến kiến thức về SHTT trên các phương tiện thông tin đại chúng là cần thiết,<br /> nên chăng tổ chức nhiều cuộc thi trên truyền hình như các Showgame. Các cuộc thi này đã được<br /> tổ chức ở một số đơn vị, ví dụ cuộc thi tìm hiểu kiến thức về SHTT đã được Hội doanh nghiệp trẻ<br /> Hải Dương, Tỉnh Đoàn Hải Dương (với sự cố vấn của Sở KH &CN Hải Dương) tổ chức đêm<br /> 30.6.2006. Khoa Khoa học quản lý thuộc Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại<br /> học Quốc gia Hà Nội) cũng đã tổ chức cuộc thi tương tự... Những hình thức này có tác dụng nâng<br /> cao nhận thức về SHTT cho công chúng, góp phần thực thi quyền SHTT một cách hiệu quả.<br /> <br /> 5<br /> <br />