TCVHDG SỐ 1 /2 0 0 7 - VĂ N HOÁ DÂN G IAN VÀ NHÀ TRƯ Ờ NG 71
FO L K LO R E
& NHA TRƯ Ờ NG
DIỆ N MẠ O VĂN HỌ C
• • •
DÂN GIAN KHMER NAM BỘ
PHẠ M TIẾ T KHÁNH
h m er là m ộ t tộ c ngư ờ i tro n g đạ i gia
đìn h các d ân tộ c Việ t N am , có quá
trìn h đ ị nh cư k h á lâ u đờ i trên vùng
đ ấ t N am Bộ , chủ yêu là các tỉ n h đồ ng b ằ ng
sông Cử u Long. T rong q u á trìn h đị nh cu' lâu
dài trê n m ả n h đ ấ t N am Bộ , ngư ờ i K hm er dã
m ang theo h à n h tra n g tin h th ầ n là vố n văn
hóa dân gian cổ tru y ề n giàu có và đặ c sắ c
củ a m ình. M ộ t cách tự nhiên , c h ú n g đã dư ợ c
giao lư u và tiế p biế n vói n ề n văn hóa đa sắ c
m àu củ a tổ n g th ể v ăn hóa các dâ n tộ c V iệ t
Nam ... Đã có m ộ t số n h à n g hiê n cứ u văn
hóa, v ăn họ c dân gian, b ằ n g sự n h iệ t th à n h
và tâm h u y ế t củ a m ình, là m công việ c suu
tầ m , tu y ể n chọ n, giớ i th iệ u v ăn họ c d â n gian
K h m er n h ư các tác giả Lê Hư ơ ng, H uỳn h
Ngọ c T rả ng, Sơ n Phư ớ c H oan... T uy nhiên ,
có th ể n h ậ n th ấ y rằ ng, việ c ngh iên cứ u về
ngư ờ i K h m er nói c h u n g và v ăn hóa, v ăn họ c
dân gian K h m e r N am Bộ nói riêng còn ít về
sô’ lư ợ ng, chư a to àn diệ n, sâ u sắ c về chấ t
lư ợ ng. Để tiế p nôi công việ c củ a ngư ờ i đi
trư ớ c và b ù đắ p n h ữ n g th iế u h ụ t đó, ch úng
tôi đã tổ chứ c m ộ t cuộ c th i sư u tầ m và tuyế n
chọ n văn họ c d â n gian K h m e r N am Bộ tạ i
T rà V inh trong ba năm gầ n dày và đã th u
n h ậ n đư ợ c k ế t quả tư ơ n g đôi k h ả quan.
Q ua k ế t quả đ iề n d ã và qua xử lí tư
liệ u vê v ăn họ c d â n gian K h m er N am Bộ .
ch ú n g tôi n h ậ n th ấ y rằ n g , v ăn họ c d ân
gian K hm e r có sự h iệ n diệ n củ a h ầ u h ế t các
thể loạ i văn họ c d â n g ia n tro n g k h u n g
p h â n loạ i th ế lo ạ i quố c tê. N goài n h ữ n g
cách gọ i có tín h ch ấ t chung n h ư Rư ơ ng-bo-
ran (truyệ n cổ ), Rư ơ ng-ni-tiên (tru y ệ n kê) và
Rư ơ ng-bờ -đớ m (truyệ n đờ i xư a), ngư ờ i K hm er
đã có n h ữ n g tê n gọ i đê chỉ các nh óm truy ệ n
th eo đề tà i m à nhóm tru y ệ n đó p h ả n ánh.
C hẳ n g hạ n , Rư ơ ng a-sti là tên gọ i d ù n g đê
chỉ các tru y ệ n nói vê việ c k h a i th iên lậ p đị a,
giả i thích các h iệ n tư ợ ng tự nhiên . Rư ơ ng-
pơ -ri-đích (tru y ệ n m a q uỷ hoan g đư ờ ng),
Rư ơ ng-tê-vok-tha (tiên thoạ i), Rư ơ ng-pa-păc-
căm (tôn giáo th oạ i) và Rư ơ ng Sấ c-sa-na
(P h ậ t tho ạ i) [9, tr.151 ]. T u y n h iên, cũng n hư
văn họ c dân gian các d â n tộ c k hác, v ãn họ c
d â n g ian K h m er có tín h tư ơ ng đồ ng loạ i
hình cao. Do đó, chú n g tôi sẽ sử dụ n g các
th u ậ t ngữ q u e n th u ộ c về loạ i và thê loạ i v ăn
họ c d â n gian m à các n h à n ghiên cứ u v ăn họ c
dân gian V iệ t N am dã th ô n g nhấ t.
1. T h ầ n t h o ạ i
N ế u n hư th ầ n th oạ i V iệ t n ằ m tro n g tìn h
trạ n g bị xé lẻ , bị th ấ t tá n thì th ầ n th oạ i
K h m er lạ i có n é t khác. T h ầ n th o ạ i K hm er
k h ả pho ng p h ú và ít nh iề u vẫ n giữ đư ợ c
nhữ n g n é t đặ c trư n g th ể loạ i. H iệ n chú ng tôi
có tro n g ta y 21 b ả n k ể và dị bả n th ầ n th oạ i
vớ i các tip tru y ệ n và các mô tip m an g tín h
loạ i hình so vớ i th ầ n th o ạ i các d ân tộ c trên
th ê giớ i. Ba mô tip cơ b ả n là mô tip lũ lụ t -
hồ ng thủ y, mô tip nhiề u mặ t trờ i - hạ n hán,
mô tip trái bầ u - quả bầ u và từ đó sinh ra
loài ngư ờ i đề u có m ặ t trong th a n th o ạ i
72 PHẠ M TIẾ T KHÁNH - D iệ n m ạ o văn h ọ c d ân gian...
K hm er N am Bộ . T ro ng đó có 13 tru y ệ n giả i
thích nguồ n gôc vũ trụ và m uôn loài và các
hiệ n tư ợ ng tự n hiên, 8 tru y ệ n giả i thích về
nguồ n gổ c loài ngư ờ i và n h ữ n g k h á t vọ ng
củ a con ngư ờ i trong chinh phụ c tự n hiên .
Ớ n h ữ ng lớ p th ầ n thoạ i K hm er N am Bộ
tồ n tạ i tro n g n h ữ n g thờ i điể m khác n h a u , ít
nhiề u chị u ả n h hư ở ng củ a th ầ n tho ạ i  n Độ
và m ộ t số quôc gia Đ ông N am Á, ta th ấ y
đư ợ c tư duy c h ấ t phác, h ồ n n h iê n như n g
cũng đ ầ y lãng m ạ n củ a con ngư ờ i. T hầ n
thoạ i nơ i đây giả i th ích rằ n g h iệ n tư ợ ng sấ m
sét có nguy ên n h â n từ cuộ c tra n h ngọ c giữ a
mộ t n à n g tiên x in h đẹ p và m ộ t con chằ ng,
hay các m âu th u ẫ n giữ a các hiệ n tư ợ ng tự
nhiên, các vì tin h tú trê n b ầ u trờ i như gió,
m ư a, sấ m sét, m ặ t tră n g , m ặ t trờ i là m âu
th u ẫ n giữ a n h ữ n g ngư ờ i a n h em (Sự tích
mư a, gió, mặ t trờ i và mặ t trăng, Chuyệ n Ria
hu...) [8, tr.24-26], T ro ng h ai th ầ n thoạ i
Nguồ n gố c vũ trụ và muôn loài [8, tr. 18-24],
Sự hình thành trái đấ t và loài ngư ờ i, n é t
đặ c th ù củ a th ầ n th o ạ i giả i th ích việ c k h ai
th iên lậ p đị a đư ợ c th ể h iệ n rõ nét. Bố i cả nh
đư ợ c m iêu tả tro n g th ầ n tho ạ i n à v chín h là
nhữ n g h iệ n tư ợ ng biể n nư ở c m ênh mông,
nhữ n g trậ n h ạ n h á n nh ư th iêu đố t là hiệ n
th â n củ a điêu k iệ n tự n h iê n kh í h ậ u hai
m ùa m ư a nắ n g củ a v ùng này... B ên cạ nh
m ả ng đề tà i về nguồ n gố c vũ trụ và m uôn
loài nói trê n , th ầ n tho ạ i K h m er N am Bộ còn
có n h ữ ng tru y ệ n giả i th íc h h iệ n tư ợ ng lũ lụ t
n h ư t r u y ệ n Neaktà Phnom v à Neaktà Tứ c
[8, tr.24-26], Truyệ n hai vị thầ n [3, tr.38-39]
vớ i m otif m âu th u ẫ n giữ a th ầ n n ú i và th ầ n
nư ớ c p hổ b iế n ở Đ ông N am Á. Đ ằ ng sau cuộ c
tra n h ch ấ p tìn h yêu giữ a h ai vị th ầ n , cái m à
N guyễ n T ấ n Đắ c gọ i là cuộ c chiế n giành đàn
hà [2, tr .38-39] là sự ta n rã củ a c h ế độ m ẫ u
hệ , là m ộ t ấ n tư ợ ng khó ph a i về n ạ n lũ lụ t
vố n là m ộ t p h ầ n củ a cuộ c sông củ a cư d â n
vù ng N a m Bộ nói ch u n g và ngư ờ i K hm er nói
riêng.
2. T r u y ề n t h u y ế t
T ru y ề n th u y ế t là m ộ t th ể loạ i m an g tín h
đặ c th ù dân tộ c rõ nét. Vì tru y ề n th u y ế t gắ n
vớ i đặ c điể m lị ch sử , đị a lí, v ă n hóa mỗ i dân
tộ c. So vớ i tru y ề n th u y ế t d ân tộ c V iệ t thì
tru y ề n th u y ế t K hm e r N am Bộ có né t tư ơ ng
đồ ng n h ư n g cũ n g có n h ữ n g n ét riêng đán g
lư u ý.
T ính đế n th ờ i điể m hiệ n nay, chún g tôi
đã tậ p hợ p đư ợ c 47 b ả n kể thuộ c th ể loạ i
tru y ề n thu y ế t, tron g đó ngư ờ i viế t sư u tầ m
đư ợ c 23 tru y ệ n mổ i. có 16 tru y ệ n về phong
tụ c, tậ p q u á n v ă n hóa củ a ngư ờ i K hm er, 25
tru y ệ n giả i th íc h đị a d a n h có liên q u an đế n
tên gọ i về v ù n g đ ấ t, th iê n n h iê n vù n g đồ ng
bằ ng sông C ử u Long và N am Bộ . Có th ể kể
đế n m ộ t số tru y ề n th u y ế t tiê u biể u: các
tru y ề n th u y ế t về sán g tạ o v ăn hoá, các vị tổ
nghê (Pô-pit-Xnô-Ka [8, tr.44-50], Sự tích
Choi Chnam Thmả y, Truyề n thuyế t về lễ Ok
Om Bok), các tru y ề n th u y ế t đị a danh n hư
Sự tích Ao Bù Om (T rà V inh), Sự tích Vũng
Thơ m (Sóc T răng), Sự tích vùng đấ t Tà
Lọ t,... Đặ c biệ t, q u a sư u tầ m , ch ú n g tôi p h át
hiệ n thêm m ộ t d ạ n g tru y ề n th u y ế t mớ i mà
các công trìn h trư ớ c (củ a H uỳ nh Ngọ c
T rả ng, L âm Es, Sơ n Phư ớ c Hoan) chu a công
bô. Đó là m ả n g tru y ề n th u y ế t th ê h iệ n tình
đoàn k ế t củ a ba d â n tộ c K hm er, Kinh. Hoa
c ù n g c ộ n g c ư ở v ù n g đ ấ t N a m Bộ . c h ẳ n g h ạ n
các tru y ệ n Kinh vù Khmer là hai anh em,
Ngư ờ i Khmer và ngư ờ i Hoa là anh em
[ l .t r .24-25],
N h ư đ ã nói ở trê n , vùng đ ấ t Nam Bộ là
vù ng đấ t mớ i k h ẩ n hoang, nên không có gì
lạ khi n h ữ n g câu chuy ệ n kể n h ằ m giả i thích
về đị a d anh, con giồ ng, con sông, con lạ ch
vùn g này lạ i n h iề u và p h ong p h ú n h ư vậ y.
TCVHDG SỐ 1 /2 0 0 7 - VĂN H OÁ DÂN GIAN VÀ NHÀ TRƯ Ờ NG 7 3
Có th ể nói trê n k h ắ p V iệ t N a m chư a có vùng
nào có n h iề u tru y ệ n kê về đ ị a d a n h n hư
vùng N am Bộ này. Q ua k h ả o sá t sơ bộ ,
chúng tôi n h ậ n th ấ y , nhữ n g câu tru y ệ n kể
nhằ m giả i th ích đ ị a dan h củ a ngư ờ i K h m er
là n hiêu hơ n cả so vớ i ngư ờ i K inh và ngư ờ i
Hoa [6]. Đó là m ả ng tru y ệ n giả i th ích tạ i sao
nơ i này gọ i là Srôk K hô-L eng (Sóc Trăng),
nơ i kia gọ i là P ơ -rắ c T rà Peng (Trà Vinh),
giồ ng này gọ i là giồ ng M a h a Túp (M ã Tộ c -
Sóc T răng), ch ù a kia gọ i là c h ù a Bôn M ặ t
hay hay ch ù a này đư ợ c gọ i là chù a B eng
Som sách (chùa Lư Đồ ng). T ru y ề n th u y ế t
đị a d an h thư ờ ng đơ n g iả n và ngắ n, tuy
nh iên , bên c ạ nh dó, cù n g có n h ữ n g tru y ệ n
kh á dài nhu' S ự tích chiế c thuyề n vỡ , Sự tích
đị a danh Bãi Xàu, Sự tích Ao Bà Om (Trà
Vinh), Sự tích giế ng Chi-riêng Anh (Sóc
Trăng), Sự tích núi Mẽ Đeng (núi b à Đ en -
Tây Ninh), Sự tích vũng Thơ m (Sóc Trăng),
Sự tích vùng đấ t Tà Lọ t, Sự tích ấ p Bờ
Đậ p...
3 . C ổ t íc h
Cố tích là mộ t bứ c tra n h sinh độ ng, đa
sắ c m àu vê xã hộ i xư a củ a ngư ờ i K hm er. 0
đó, mọ i h à n h độ ng a n h hùn g , mọ i lí tư ở ng
n h â n v ãn và mọ i th ói hư , tậ t xấ u. mọ i đứ c
tính từ th ậ t th à, a n h h ùng , d ũ n g cả m , đế n
hèn n h át, gian tr á và dâm loạ n đề u đư ợ c tác
giả dân g ian ghi lạ i tro n g n h ữ n g câu chuyên
củ a m ình. C hính vì đê' tà i p h ả n ánh đa dạ n g
và phong phú m à tỉ lệ các tru y ệ n cố ’ tích củ a
ngư ờ i K hm er N am Bộ tro n g loạ i tự sự dân
gian là lớ n n h ấ t 19, t r .l 151. C ũ ng như cổ tích
th ê giỏ i, tru y ệ n cổ tích K h m er đư ợ c chia
th à n h ba nhóm . Thứ n h ấ t là tru y ệ n cố tích
th ầ n kì. Thuộ c loạ i này có Châu Sanh-Chãu
Thông [5], Niêng Kòn-tuố c, Niêng chông-
ầ ng-kam (giông tru y ệ n Tấ m Cám củ a ngư ờ i
Việ t, Chiế c giày vàng củ a ngư ờ i C hăm . Cô bé
lọ lem củ a các d â n tộ c phư ơ ng Tây), Niêng
mô-rô-nắ c-mê-đa (Cô gái mồ côi mẹ )... T hứ
hai là cô tích sin h h oạ t. Thuộ c loạ i n ày có Sự
tích, con Sam, Sự tích hoa sen và bư ớ m, Tát
biên, Ai mua cha không? Bạ n tố t và ngư ờ i vợ
ngoạ i tình, Đố t chồ i cứ u mạ ng, Srây Khơ -
măy, Hai ông quan và ngư ờ i tử tù... Hai tiể u
loạ i này xoay q u a n h n h ữ n g đô' tài qu en
thuộ c vớ i n h ữ n g mô tip q u e n thu ộ c n h ư hôn
nhân, dì ghẻ con chồ ng, m âu th u ẫ n giữ a hai
anh em tro n g gia d in h vê việ c chia củ a, mô
tip dũn g sĩ cứ u ngư ờ i dẹ p, ngư ờ i m an g lôt
xàu xí... Tiêu loạ i th ứ b a là tru y ệ n cổ tích
loài vậ t. T ruy ệ n cô tích loài v ậ t củ a ngư ờ i
K h m e r N am Bộ đã tậ p tru n g hư ớ ng tổ i giả i
thích đặ c điể m củ a từ n g con v ậ t quen thuộ c
như Bư ớ m và sâu, Rùa bắ t chư ớ c khí, Con
đạ i bàng củ a thầ n Siva... T rong quan niệ m
dân gian củ a ngư ờ i K hm er, chú th ỏ nổ i lên
như m ộ t h ình ả n h th ể hiệ n sự thông m inh,
m ư u trí, nó đ ạ i diệ n cho k h á t vọ ng củ a n h â n
dân lao độ ng, n h ữ n g ngư ờ i dư ớ i dãy xã hộ i
vê' sự đổ i th a y th â n p h ậ n trong xã hộ i. Ví dụ
như các tru y ệ n Sư tử và thỏ . Thỏ và ỏ ng lão
đánh xe bò, Thầ y thuố c rắ n cứ u cọ p, Hai
ngư ờ i giành cá, Thỏ xử vụ trộ m trâu, Hai
thằ ng đoạ t vỢ ngư ờ i...
4 . N g ụ n g ô n
C ũng nh ư việ c nghiên cứ u tru y ệ n dân
gian nói chung, khi n g h iên cứ u kho tàn g
tru y ệ n tự sự d â n gian K hm er N am Bộ ,
nhiề u n h à ng hiên cứ u gặ p khó k h ăn trong
việ c p h â n đ ị nh rạ ch ròi ra n h giớ i giữ a
truy ệ n ngụ ngôn và tru y ệ n cố tích loài vậ t
bở i n h â n vậ t củ a hai th ể loạ i này thư ờ ng là
thỏ . rù a, nai, cáo, voi, khi... Thự c ra, ngư ờ i
K h m er N am Bộ đã có ý thứ c p h ân biệ t. Họ
gọ i tru y ệ n ng ụ ngôn là Rư ơ ng catèĩôk tứ c là
tru y ệ n kể vê n h ữ n g b ài họ c ở đờ i. T uy nhiên,
do đặ c điể m củ a loạ i tru y ệ n này là thư ờ ng
74 PHẠ M TIẾ T KHÁNH - D iệ n m ạ o văn h ọ c dân gian...
n h â n cách h oá các loài v ậ t nên chúng còn
đư ợ c gọ i là Rư ơ ng Sữ t bac xây (tứ c là tru y ệ n
m uông thú ) [9, tr. 164]. C h ính điề u n à y đã
vô tìn h gây ra sự khó kh ă n tron g p h ân loạ i
các tru y ệ n m à n h â n vậ t là các con thú.
5. T r u y ệ n c ư ờ i
Bộ p h ậ n đặ c b iệ t n h ấ t tro n g dòng tự sự
dân gian củ a ngư ờ i K h m er N am Bộ là m ả ng
truy ệ n cư ờ i. H ầ u h ế t tru y ệ n cư ờ i củ a ngư ờ i
K hm er N am Bộ xoay qu a n h bộ ba Truyệ n A-
lêu, Thơ -mênh chây (là tru y ệ n thơ m à tê n
n h â n v ậ t chính cũng là tê n tru y ệ n ) và Chấ c-
sờ -mố c. N ế u tru y ệ n A-lêu k ể về con đư ờ ng
công danh đ ạ t đế n chứ c phò m ã củ a m ộ t an h
ch àng láu cá A- lêu m ộ t cách đầ y m ay m ắ n -
m ay m ắ n đế n khó tin là thự c tro n g cuộ c đờ i
th ì tru y ệ n Thơ -mênh chây lạ i to á t lên tư
tư ở ng tiế n công trự c d iệ n v à công k h ai vào
giai cấ p th ông trị củ a xã hộ i K h m er. T rong
trí tư ở ng tư ợ ng củ a ngư ờ i K h m er, T hơ -m ên h
chây là h iệ n th â n củ a củ a trí tu ệ , đạ o đứ c
còn bọ n bá hộ và ngay cả H oàng đê T ru n g
Quố c là đ iể n h ình cho sự ng u dố t, độ c ác củ a
xã hộ i đư ơ ng thờ i. T rong khi đó, truy ệ n
Chấ c-sơ -mố c hư ớ ng sự phê p h á n vào thói
viể n vông, tự ru m ìn h vào n h ữ n g ư ớ c vọ ng
hão huy ề n. N goài ba chuỗ i tru y ệ n trê n ,
tro n g kho tà n g tru y ệ n khôi h ài củ a ngư ờ i
K h m er N am Bộ còn có n h ũ n g câu chuyệ n
độ c lậ p, tả n m ạ n n h ư n g cũng kh ông kém
p h ầ n dí dỏ m. 0 đó tác giả d â n gian cấ t tiế ng
cư ờ i phê p h á n n h ữ n g tà n dư văn h oá củ a th ế
hệ trư ớ c và n h ữ n g thói h ư tậ t xấ u củ a con
ngư ờ i mà điể n h ìn h là ha i tru y ệ n Ông già
kén rẽ và Õng Tà linh thiêng.
6 . T h à n h n g ữ , t ụ c n g ữ
T h ành ngữ , tụ c ngữ c ủ a ngư ờ i K h m er ra
đờ i vớ i m ụ c đích tru y ề n đ ạ t nhữ n g k in h
nghiệ m củ a th ê hệ đi trư ớ c cho n h ữ n g lớ p
ngư ờ i đi sau m ộ t cách cô đọ ng, n g ắ n gọ n và
dễ h iể u [7]. M ặ c d ù ngư ờ i K h m er N am Bộ có
p h â n biệ t nh ữ n g câu nói trê n th eo mộ t số
tê n gọ i kh ác n h a u như Piêk chas (lờ i ngư ờ i
xư a tru y ề n lạ i), Piêk bôran (ngạ n ngữ ), Piêk
tùm niêm tùm lạ p (n hữ ng câu nói có liên hệ
vớ i ph ong tụ c và tậ p q u á n tru y ề n thông)
như ng trê n th ự c tế , kho tà n g th à n h ngữ và
tụ c ngữ k h ông p h ả i lúc nào cũng p h â n đị nh
rạ ch ròi đư ợ c th eo n h ữ n g tê n gọ i ấ y [9,
tr.170]. T rên cơ sỏ tà i liệ u hiệ n có (kể cả củ a
các tác giả trư ớ c và q u a đ iể n dã), ch ú ng tôi
n h ậ n th ấ y th à n h ngữ , tụ c ngữ K h m er N am
Bộ có m ộ t khôĩ lư ợ ng rấ t lớ n. Đề tà i m à nó
qu an tâm trả i rộ n g ra h ầ u hế t mọ i lĩnh vự c
tro n g cuộ c số ng từ n h ữ ng k inh nghiệ m về
thờ i tiế t (Kiêh bay trờ i mư a), làm nông
nghiệ p (Mạ theo đát, gái theo trai...) đế n
n h ữ n g k in h n ghiệ m về q u a n hệ tro n g gia
đình và họ h à n g (Thà mấ t cha đừ ng đê mấ t
mẹ , bà con gầ n nế u không thân như kẻ lạ ...)
và cả nh ữ n g kin h n g h iệ m về ứ ng xử , kinh
nghiệ m số ng (Thua thành Phậ t, thắ ng thành
thù; Đừ ng số ng như ế ch, đừ ng chế t như
rắ n...). Các n h à ng h iê n cứ u đề u n h ậ n th ấ y
rằ n g, p h ầ n lón th à n h ngữ , tụ c ngữ K hm er
N am Bộ g ầ n giông vớ i th à n h ngữ , tụ c ngữ
K h m e r C am p uch ia, ngoạ i trừ nhữ ng câu
th à n h ngữ , tụ c ngữ có đư ợ c do q uá trìn h
giao lư u văn hoá vớ i ngư ờ i K inh và ngư ờ i
Hoa cùn g cộ ng cư trê n vùn g đ ấ t lắ m mư a
nhiề u h ạ n này.
7. Ca dao dân ca
S in h ho ạ t ca h á t d â n gian củ a ngư ờ i
K h m er đặ c b iệ t phô biế n, nó là sân chơ i cho
cả cộ ng đồ ng, già trẻ , lớ n bé, gái tra i để u có
th ể th a m gia. H oạ t độ ng ca h á t không chỉ
diễ n ra vào các dị p hộ i hè (Cholchơ nam
Thmả y, h ay Ok Om Bok) m à cả tro n g sinh
h o ạ t ngh i lễ - pho ng tụ c, trong lao độ ng sả n
xuấ t, ngoài đồ ng ruộ ng, trên sông rạ ch và cả
TCVHDG SỐ 1 /2 0 0 7 - VÃ N HOÁ DÂN G IAN VÀ NHÀ TRƯ Ờ NG 75
tro n g gia đ ình để bày tỏ tâ m tìn h h a y xua
ta n đi nỗ i m ệ t nhọ c, vấ t vả tro n g lao độ ng
[4]. Trong tà i liệ u hiệ n có, chún g tô i thấ y
m ả ng đê tà i ru con x u ấ t hiệ n k h á n h iề u vố i
nhữ ng lờ i ru th ấ m đẫ m tìn h thư ơ ng yêu da
diế t:
Ngủ đi con, hỡ i con ngoan
Chân mẹ làm nệ m con nằ m thậ t êm
Tay mẹ làm gố i thậ t mề m
Tay mẹ làm gió, quạ t yên giác nồ ng.
[4, tr.13]
Kê đế n là nh ữ n g câu hò m à nộ i d ung
củ a nó p h ả n á n h n h ữ n g sin h h o ạ t thư ờ ng
ngày vớ i nh ữ n g đê tà i th ậ t gầ n gũi và bình
dị nh ư hò về c ánh hoa tro n g rừ n g chàm , hò
bông ra u ngổ , hay hò bông đọ t chiế c:
Hò...
Bông đọ t chiế c nở trong mùa khô
Nên m ùi hư ơ ng hay ngư ợ c chiề u ngọ n gió
Bở i chân tay anh ngăn, anh bẻ hoài
không tớ i
Khiế n anh rố i rắ m tơ lòng... [4, tr.2 5]
N hiề u n h ấ t vẫ n là n h ữ n g câu ca về
m ả n g đề tà i tìn h yêu đôi lứ a. Đ ây là m ả ng
đê tà i m à sô lư ợ ng các câu d â n ca chiế m
nhiề u n h ấ t bở i tìn h yêu là m ộ t đề tà i k hông
bao giờ cũ đố i vố i con ngư ờ i, ở ca dao, d ân ca
K hm er N am Bộ , có các b ài d â n ca đư ợ c h á t
trong lao độ ng, sả n xuấ t:
Chmong ơ i, nế u em là vợ anh
Anh sẽ không đê cho em bư ớ c chả n
xuố ng ruộ ng
Anh sẽ đẽ em ở nhà cho em đư ợ c
sung sư ớ ng
Em ở nhà nhuộ m tơ , dệ t vả i
Chăn em không bám đầ y rong rêu...
[4, tr.40]
Ngoài ra, cũng cầ n p h ả i nhắ c đên mộ t
bộ p h ậ n đặ c sắ c trong ca dao, dân ca K hm er
N am Bộ là các b ài d â n ca nghi lễ . Đó là các
bài ca đư ợ c h á t tro n g lễ cư ớ i. C h úng tôi đã
tậ p hợ p đư ợ c 30 bài ca loạ i này. M ỗ i nghi
thứ c trong lễ cư ớ i đư ợ c ngư ờ i th a m gia h á t
m ộ t bài, chẳ n g h ạ n , b à i Mở cố ng, Quét chiế u,
Cắ t hoa cau [4, tr.25]... N h ữ n g bài ca đám
cư ở i n ày có h ìn h th ứ c và nộ i dung tư ơ ng tự
vói các b ài ca tro n g đám cư ớ i T ày N ùng, là
nhữ ng bài ca m à chúng ta không còn th ấ y ở
các đ ám cư ớ i ngư ờ i Việ t.
M ộ t điề u đặ c biệ t cầ n n h ấ n m ạ n h khi
nghiên cứ u văn họ c d â n gian K h m er N am
Bộ là sự g ắ n bó ch ặ t chẽ giữ a m ộ t số tích
tru y ệ n và ca dao d â n ca vố i h ìn h thứ c diễ n
xư ớ ng tro n g sâ n k h ấ u dân gian, lễ hộ i d â n
gian và thự c t ế cuộ c sông h ằ n g ngày củ a
ngư òi K h m er N a m Bộ n h u lễ Aday, Aday
rư ơ ng, Ok Om Bok... N h à n ghiên cứ u H uỳn h
Ngọ c T rả n g cho rằ n g , h ìn h thứ c ca h á t
thư ờ ng g ắ n vớ i các trò chơ i th a n h n iên trong
các n gày lễ hộ i, p h ổ biế n là trò kéo co, giấ u
k h ă n và đặ c b iệ t là trò chơ i ném chchung.
Trò chơ i n ém ch chung thư ờ n g đi kèm vói h á t
đố i đáp trong dị p tế t, h ìn h th ứ c h á t là đôi
đáp, lờ i ca không cố đị nh và tra i gái thư ờ ng
ứ ng tác tro n g k h i h á t. T ra i gái ch ia th à n h
h ai phe đứ ng th à n h hai h à n g đôi m ặ t n h au
và h á t
Nam :
Anh ném chchung đi
Chchung chia làm bố n
Rơ i trên tay em
Em yêu đón lấ y chchung anh.
N ữ :
Chchung chia làm năm
Tớ i tay ngư ờ i đẹ p
Vui m ừ ng năm. mớ i
Ném chchung vui sao...
[9, tr. 1452]