ÑIEÀU TRÒ BAÈNG CHAÂM CÖÙU BEÄNH CHÖÙNG TAÏNG TAÂM
Phan Quan Chí Hieáu*
Tính chaát : Lyù thuyeát
Ñoái töôïng : Chuyeân Khoa YHCT
Thôøi gian : 12 tieát
MUÏC TIEÂU: Sau khi hoïc taäp, hoïc vieân PHAÛI
Neâu ñöôïc teân goïi 7 hoäi chöùng beänh Taïng Taâm
Neâu ñöôïc phaùp trò cuûa 7 hoäi chöùng noùi treân.
Neâu ñöôïc nhöõng beänh danh YHHÑ gaëp trong nhöõng hoäi chöùng noùi treân.
Neâu ñöôïc coâng thöùc huyeät vaø giaûi thích ñöôïc caùch caáu taïo (taùc duïng cuûa huyeät) cuûa
coâng thöùc huyeät treân döïa theo caùch vaän duïng Du, Moä, Nguyeân, Laïc vaø Nguõ du huyeät
cho 7 hoäi chöùng noùi treân.
NOÄI DUNG
I. CHÖÙC NAÊNG SINH LYÙ TAÏNG TAÂM
1. Döïa treân cô sôû Haäu Thieân baùt quaùi
@ Theo kinh Dòch, taïng Taâm öùng vôùi queû LY cuûa Haäu thieân baùt quaùi. Queû LY ôû
phöông Nam (ñoái xöùng vôùi queû LY ôû phöông Baéc la øqueû KHAÛM. öùng vôùi Taïng Thaän).
Queû LY ñöôïc vieát bôûi 2 vaïch lieàn (Döông) vaø chính giöõa moät vaïch ñöùt (AÂm), gioáng
nhö caùi beáp coù mieäng loø, goïi laø LY TRUNG HÖ, caùi ñöùc cuûa noù laø saùng, laø vaên minh.
Queû LY thuoäc HOÛA, chæ muøa haï, Queû KHAÛM
thuoäc THUÛY. Thuûy vaø Hoûa laø 2 daïng vaät chaát
caên baûn ñaàu tieân taïo neân vuõ truï cuõng nhö söï
soáng cuûa con ngöôøi,
Bieåu töôïng cuûa LY laø ma
ë
t trôøi, laø löûa, laø noùng,
laø saùng.
Nam
Baéc
Taâm töôïng LY vì cuøng thuoäc HOÛA, mang thuoäc tính cuûa HOÛA laø noùng, laø saùng. Do
ñoù, Taâm laø nôi xuaát phaùt cuûa thaàn minh, söï saùng suoát minh maãn cuûa moãi con ngöôøi.
@ Theo kinh Dòch, Phuû Tieåu Tröôøng öùng vôùi Queû Kieàn cuûa Haäu thieân baùt quaùi.
Queû Kieàn töôïng tröng cho aùnh saùng röïc rôõ, laø söùc noùng. Coù nghóa laø Phuû Tieåu
Tröôøng vaø Taïng Taâm coù cuøng 1 tính chaát vôùi nhau, coù moái quan heä vôùi nhau.
Queû Kieàn laáy töôïng muøa heø vaø baùo hieäu laø muøa thu saép ñeán, baét ñaàu cho chu kyø aâm.
Do ñoù neáu so saùnh vôùi queû Ly (Hoûa) cuûa Taïng Taâm, thì caùi hoûa cuûa Tieåu Tröôøng laø
do Taâm truyeàn cho. Queû Kieàn laø nôi AÂm Döông tranh chaáp nhöng roài cuõng xuoâi
theo. ÖÙng vôùi Queû Kieàn, Tieåu Tröôøng laø nôi thanh döông troïc aâm cuøng laãn loän,
nhöng Tieåu Tröôøng coù chöùc naêng phaân bieät thanh troïc, cho neân roài thì thanh seõ thaêng
maø troïc cuõng giaùng.
*, Khoa YHCT, Ñaïi Hoïc Y Döôïc, TP. Hoà Chí Minh
2. Chöùc Naêng Sinh Lyù Taïng Taâm
Taâm thuoäc Thieáu AÂm, thuoäc haønh Hoûa. Taâm ñöùng ñaàu 12 khí quan neân goïi laø “Thieáu
AÂm quaân chuû”. Taâm coù Taâm aâm laø Taâm huyeát; Taâm döông laø Taâm khí, Taâm hoûa.
a. Taâm laø Quaân chuû, chuû thaàn minh, Taâm taøng thaàn
Thieân taø khaùch, saùch Linh khu: ”Taâm laø vò ñaïi chuû cuûa luïc phuû nguõ taïng, laø choã cö truù
cuûa thaàn minh”. Taâm laø chuû theå söï hoaït ñoäng sinh meänh cuûa cô theå, ñöùng haøng ñaàu trong
hoaït ñoäng taïng phuû. Taát caû tinh thaàn, yù thöùc vaø tö töôûng ñeàu quy vaøo coâng naêng cuûa Taâm.
Treân laâm saøng, roái loaïn chöùc naêng naøy daãn ñeán nhöõng trieäu chöùng hoaûng sôï, noùi saûng, noùi
meâ, cöôøi khoâng nghæ.
b. Taâm chuû huyeát maïch, vinh nhuaän ra maët
Trung tieâu baåm thuï khí, giöõ laïi traáp dòch. Taâm khí bieán hoùa ñoû ra goïi laø huyeát.
(Thieân Quyeát khí luaän, saùch Linh khu). Maïch laø moät trong nguõ theå, maïch bao boïc
huyeát dòch chu löu toaøn thaân khoâng ngöøng. Thieân Luïc tieát taïng troïng luaän, saùch Toá
Vaán noùi: ”Taâm laø goác cuûa sinh meänh, vinh nhuaän ra ôû maët, laøm ñaày ñuû ôû huyeát
maïch”. Huyeát do Taâm laøm chuû, maïch laø ñöôøng oáng cuûa huyeát löu haønh, Taâm vôùi
huyeát maïch phuï thuoäc chaët cheõ vaøo nhau.
Roái loaïn chöùc naêng naøy daãn ñeán saéc dieän nhôït nhaït keùm töôi. Neáu huyeát vaän haønh
bò trôû ngaïi, ngöng treä thì saéc maët tím ñen, neáu huyeát ngöng ñoïng khoâng löu thoâng thì
chaúng nhöõng saéc maët saïm ñen maø coøn khoâ nhö cuûi nöõa.
Ngoaøi ra, Thaàn coøn nhôø Huyeát maø töôi saùng, huyeát khí baát thöôøng thì thaàn minh
cuõng baát thöôøng. Cho neân Taâm khí hö thì thaàn suùt keùm, buoàn baõ. Taâm khí thònh thì
thaàn khoûe maïnh, cöôøi luoân. Hoaït ñoäng cuûa thaàn minh cuõng aûnh höôûng ñeán huyeát
maïch, lo buoàn tö löï quaù ñoä thì toån thöông Taâm khí.
Söï hoaït ñoäng cuûa nguõ taïng luïc phuû laïi caàn nhôø vaøo söï nuoâi döôõng cuûa khí huyeát, vì
theá noùi roõ ñöôïc Taâm laø chuû teå söï hoaït ñoäng sinh meänh, laø chæ toaøn thaân.
c. Taâm thaàn Quaân Hoûa
Söùc soáng cuûa con ngöôøi nhôø Taâm khí, Taâm huyeát töôùi nhuaàn ñeán moïi choã, khoâng nôi
naøo khoâng ñöôïc höôûng söï noùng aám aáy. Luïc phuû nguõ taïng ñeàu nhôø vaøo söï noùng aám aáy maø
phaùt sinh, phaùt trieån. Hoûa cuûa Taâm laø quaân Hoûa, trong khi ñoù Hoûa cuûa Taâm baøo, Tam tieâu,
cuûa Thaän ñeàu laø töôùng Hoûa. Taát caû nhaèm boå sung vaø hoã trôï cho quaân Hoûa.
d. Taâm khai khieáu ra löôõi
Löôõi vaø Taâm coù quan heä maät thieát vôùi nhau. Taâm bieåu hieän ra löôõi. Löôõi noùi leân tình
traïng cuûa Taâm.
Löôõi linh hoaït laø Taâm khí toát.
Löôõi leäch veïo, noùi naêng ngoïng nghòu laø Taâm thaàn beänh.
Choùt löôõi thuoäc Taâm.
Choùt löôõi hoàng, nhuaän laø Taâm huyeát ñuû.
Choùt löôõi ñoû laø Taâm huyeát nhieät,
Choùt löôõi nhôït nhaït laø Taâm huyeát hö,
Choùt löôõi tím laø Taâm huyeát öù.
5. Taâm coù Taâm baøo laïc laø ngoaïi veä cuûa Taâm, baûo veä Taâm ñoàng thôøi chaáp haønh meänh
leänh cuûa Taâm.
Thieân Taø khaùch saùch Linh khu noùi: “Taâm laø vò ñaïi chuû cuûa Nguõ taïng luïc phuû, ngoaïi taø
khoâng theå loït vaøo ñöôïc, neáu loït vaøo ñöôïc thì Taâm thöông, Taâm bò thöông thì thaàn ñi maát,
Thaàn maát thì cheát, cho neân moïi thöù taø khí vaøo ñeàu ôû Taâm baøo”. Ñoù laø noùi roõ Taâm baøo laïc
coù taùc duïng baûo veä Taâm taïng.
6. Nhöõng vuøng cô theå coù lieân quan ñeán taïng Taâm
Do ñöôøng Kinh Taâm coù ñi qua hoaønh caùch moâ, Tieåu tröôøng, Pheá, coå hoïng, thöïc quaûn,
maét neân trong beänh lyù taïng Taâm thöôøng xuaát hieän nhöõng trieäu chöùng coù lieân quan ñeán moái
quan heä treân
II. NHÖÕNG BEÄNH CHÖÙNG TAÏNG TAÂM
Taâm bao goàm Taâm aâm vaø Taâm döông, Taâm huyeát vaø Taâm khí. Taâm laø vò ñaïi chuû, ñöùng
ñaàu hoaït ñoäng Taïng phuû cuûa cô theå. Do vaäy, beänh lyù toån thöông Taïng Taâm bao goàm 2
nhoùm
Taïng Taâm coù theå bò beänh töø 2 nguyeân nhaân:
Nhoùm nguyeân nhaân beân ngoaøi: do ngoaïi caûm luïc daâm (Phong, Haøn, Thöû, Thaáp, Taùo,
Hoûa) bao goàm:
- Thieáu Aâm hoaù Nhieät
- Thieáu aâm hoùa Haøn
Nhoùm nguyeân nhaân khaùc, coøn laïi: bao goàm nguyeân nhaân beân trong – noäi nhaân (thaát
tình) vaø baát noäi ngoaïi nhaân (nhö noäi thöông, beänh laâu ngaøy, aåm thöïc ….) bao goàm:
Nhoùm ñôn beänh
Taâm huyeát uaát treä.
Ñaøm hoûa nhieãu Taâm. Ñaøm meâ Taâm khieáu.
Taâm huyeát hö.
Taâm aâm hö. Taâm hoûa thöôïng cang.
Taâm khí hö.
Taâm döông hö.
Nhoùm hôïp beänh
Taâm Tyø hö.
Taâm Thaän baát giao.
Taâm Pheá khí hö.
III. ÑIEÀU TRÒ BAÈNG CHAÂM CÖÙU NHÖÕNG BEÄNH CHÖÙNG TAÏNG TAÂM
A. H/C THIEÁU AÂM
Beänh nguyeân, beänh sinh, nhöõng beänh lyù YHHÑ thöôøng gaëp trong beänh chöùng Thieáu aâm
vaø coâng thöùc huyeät ñieàu trò hoaøn toaøn gioáng vôùi tröôøng hôïp hoäi chöùng Thieáu aâm trong
beänh chöùng taïng Thaän (xin tham khaûo baøi Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu)
B. TAÂM HUYEÁT UAÁT TREÄ
a/ Beänh nguyeân
Do ñôøm troïc (saûn vaät beänh lyù do khí hö hoaëc döông hö sinh ra).
Do tình chí bò kích ñoäng gaây khí uaát.
b/ Beänh sinh
Taâm huyeát uaát treä laø beänh caûnh ñaëc bieät cuûa moät bieåu hieän thöïc chöùng treân neàn taûng hö
chöùng. Ñoù laø cô theå coù saün khí hö hoaëc döông hö sinh ra ñôøm troïc, Ñôøm troïc ngöng tuï laøm
aûnh höôûng ñeán söï vaän haønh chu löu toaøn thaân cuûa Huyeát.
Hoaëc tình chí bò kích ñoäng laøm cho khí uaát, cuõng aûnh höôûng ñeán söï vaän haønh cuûa
Huyeát. Maø huyeát dòch laø cô sôû cho hoaït ñoäng cuûa thaàn chí. Khi huyeát dòch vaän haønh bò uaát
treä, ngöng tuï seõ sinh ra chöùng ñau, töùc, daáu öù huyeát.
c/ Trieäu chöùng laâm saøng
Naëng ñaàu, ñau ñaàu, choùng maët. Hoài hoäp, ñaùnh troáng ngöïc.
Ñau vuøng tröôùc ngöïc, Ñau caáp ôû tim. Böùc röùc, naëng moûi, teâ buoát ôû chi. Tieåu
ñaäm maøu. Löôõi ñoû, coù veát tím baàm. Maïch teá hoaëc saùp.
Neáu naëng hôn: Tay chaân laïnh. Vaõ moà hoâi. Maët moâi xanh tím. Ñau töùc ngöïc,
ngheït thôû.
d/ Beänh chöùng YHHÑ thöôøng gaëp
Côn ñau thaét ngöïc (oån ñònh hoaëc khoâng oån ñònh)
Nhoài maùu cô tim, thuyeân taéc ñoäng maïch phoåi, boùc taùch ñoäng maïch chuû: ñaây laø
nhöõng beänh caûnh raát naëng cuûa Taâm huyeát uaát treä.
e/ Phaùp trò
Hoaït huyeát, khöû öù, haønh khí, chæ thoáng.
Thoâng döông hoùa öù.
Neáu naëng: Hoài döông, cöùu nghòch, ích khí, sinh maïch.
Nhìn chung, cho ñeán hieän nay, ñieàu trò Ñoâng y chuû yeáu giaûi quyeát nhöõng tröôøng hôïp
nheï cuûa Taâm huyeát uaát treä (côn ñau thaét ngöïc). Nhöõng tröôøng hôïp naëng (nhoài maùu cô tim,
thuyeân taéc ñoäng maïch phoåi, boùc taùch ñoäng maïch chuû) phaûi ñöôïc theo doõi vaø ñieàu trò keát
hôïp Ñoâng Taây Y.
Do ñaây laø bieåu hieän thöïc chöùng treân neàn taûng hö chöùng, do laø beänh caûnh laâm saøng caáp
tính vaø nguy hieåm, neân phaùp trò cô baûn laø giaûi quyeát trieäu chöùng, “boû goác laáy ngoïn” maø
chöõa.
Coâng thöùc huyeät söû duïng
Teân huyeät Cô sôû lyù luaän Huyeät thay theá Taùc duïng ñieàu trò
Ñaûn Trung Hoäi cuûa khí, Moä cuûa Taâm baøo A thò huyeät Haønh khí
Taâm Du Du huyeät cuûa Taâm Hoaït huyeát
Cöï Khuyeát Moä huyeät cuûa Taâm Giaûm ñau
Noäi quan Giao hoäi huyeät cuûa Taâm baøo
vaø Maïch Aâm duy⇒Ñaëc hieäu
vuøng ngöïc
Chöõa chöùng hoài hoäp,
ñau ngöïc gaây khoù
thôû, ngaên ngöïc
C. ÑAØM HOÛA NHIEÃU TAÂM - ÑAØM MEÂ TAÂM KHIEÁU
a/ Beänh nguyeân
Do noäi thöông thaát tình laøm nhieãu loaïn thaàn minh.
Do beänh nhieät laïi uoáng thuoác nhieät.
b/ Beänh sinh
Noäi thöông thaát tình laøm cho tinh thaàn bò kích ñoäng, khí uaát keát laïi saûn sinh ra thaáp,
thaáp hoùa ñaøm troïc uaát laïi beân trong laøm nhieãu loaïn thaàn minh, thaàn minh bò che laáp
luùc tænh luùc meâ, khoùc cöôøi thaát thöôøng hoaëc thaàn chí hoân meâ, khoâng hay bieát gì caû.
Hoaëc do beänh ñaõ nhieät laïi duøng thuoác nhieät laøm hoùa hoûa, aûnh höôûng ñeán thaàn minh,
phaùt cuoàng phaùt ñieân. Maïch hoàng thöïc hoaëc traàm hoaït.
Tuøy thuoäc vaøo caùch thöùc cuûa Ñaøm troïc hoaëc tích nhieät hoùa hoûa thöông Taâm, maø seõ coù
beänh bieán Ñaøm hoûa nhieãu Taâm hoaëc Ñaøm meâ taâm khieáu.
c/ Trieäu chöùng laâm saøng
Ñaøm hoûa nhieãu Taâm
Vaät vaõ, maát nguû. Mieäng ñaéng, hoïng khoâ, löôõi ñoû, reâu löôõi traéng daày. Deã kinh
sôï.
Cöôøi noùi huyeân thuyeân. Thao cuoàng, ñaùnh maéng ngöôøi. Maïch hoaït, höõu löïc.
Ñaøm meâ taâm khieáu
Tinh thaàn ñaàn ñoän. Cöôøi noùi moät mình. Ñoät nhieân ngaõ laên. Ñôøm khoø kheø.
Reâu traéng daøy. Maïch huyeàn hoaït.
d/ Beänh chöùng Taây Y thöôøng gaëp
Taâm thaàn phaân lieät theå höng phaán
Höng traàm caûm (giai ñoaïn höng caûm).
Côn ñoäng kinh
Bieán chöùng roái loïan taâm thaàn do duøng thuoác
e/ Phaùp trò
Thanh Taâm taû hoûa tröø ñaøm khai khieáu.
Tröø ñôøm khai khieáu.
Coâng thöùc huyeät söû duïng
f/ Coâng thöùc huyeät ñieàu trò gia giaûm trong caùc beänh chöùng thuôøng gaëp cuûa Ñaøm meâ
taâm khieáu
Ñieàu trò Ñaøm meâ Taâm khieáu / ñoäng kinh (trong côn): Ngoaøi nhöõng bieän phaùp sô cöùu
thoâng thöôøng trong côn ñoäng kinh (phoøng traùnh chaán thöông ñaàu, caén löôõi, suy hoâ haáp…),
coù theå söû duïng coâng thöùc huyeät sau:
Teân huyeät Cô sôû lyù luaän Huyeät thay theá Taùc duïng ñieàu trò
Baùch hoäi
Töù thaàn
thoâng
Hoäi cuûa Ñoác maïch vaø 6
döông kinh
Thaàn ñình (Hoäi cuûa
Ñoác vôùi Tuùc Thaùi
döông vaø Döông minh)
Thanh thaàn chí
tieát nhieät
Nhaân trung Hoäi cuûa Maïch Ñoác vôùi caùc
kinh Döông minh ôø tay.
Ñaëc hieäu caáp cöùu
ngaát, hoân meâ,
truùng phong
Thaäp tuyeân Keát hôïp vôùi Nhaân trung
caáp cöùu ngaát, hoân meâ
Haï soát. Phoái hôïp
trong chöõa chöùng
truùng phong