ÑIEÀU TRÒ BAÈNG CHAÂM CÖÙU NHÖÕNG BEÄNH CUÛA PHEÁ – ÑAÏI TRÖÔØNG
Phan Quan Chí Hieáu*
Tính chaát : Lyù thuyeát
Ñoái töôïng : Chuyeân Khoa YHCT
Thôøi gian : 8 tieát
MUÏC TIEÂU HOÏC TAÄP
Sau khi hoïc taäp, sinh vieân PHAÛI
1. Neâu ñöôïc teân beänh danh Ñoâng y cuûa 11 beänh thöôøng gaëp cuûa Pheá vaø Ñaïi tröôøng.
2. Neâu ñöôïc nhöõng trieäu chöùng quan troïng duøng chaån ñoaùn 11 beänh danh Ñoâng y cuûa
Pheá vaø Ñaïi tröôøng
3. Neâu ñöôïc pheùp trò cuûa 11 hoäi chöùng beänh cuûa Pheá vaø Ñaïi tröôøng
4. Neâu ñaày ñuû vaø giaûi thích ñöôïc caùch caáu taïo cuûa nhöõng phöông huyeät ñieàu trò thích
hôïp cho nhöõng hoäi chöùng noùi treân.
NOÄI DUNG
I. NHAÉC LAÏI CHÖÙC NAÊNG SINH LYÙ TAÏNG PHEÁ VAØ PHUÛ ÑAÏI TRÖÔØNG
A. DÖÏA TREÂN CÔ SÔÛ HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI
1. Theo Ñoâng Y, taïng Pheá öùng vôùi queû Ñoaøi
- Queû Ñoaøi töôïng tröng cho ao, hoà nöôùc
Tính chaát cuûa ao hoà tuy phaúng laëng nhöng cuõng raát deã dao ñoäng khi coù ngoïn gioù
thoåi qua. Do ñoù, tính chaát cuûa Pheá cuõng deã bò taùc ñoäng bôûi caùc nhaân toá beân ngoaøi,
neân ngöôøi xöa cho raèng Pheá laø moät taïng raát non nôùt “Pheá vi kieàu taïng”, raát deã caûm
nhieãm ngoaïi taø.
Tính chaát cuûa ao hoà laø ñem laïi söï töôi maùt ñeå ñieàu hoøa söï hanh khoâ vaø ñem laïi söï
aám aùp ñeå ñoái phoù vôùi caùi laïnh leõo cuûa khí haäu. Do ñoù chöùc naêng cuûa taïng Pheá laø
ñieàu hoøa cho beân trong nhaân theå. Saùch Toá vaán chöông Linh lan bí ñieån ghi: “Pheá giaû
töôùng phoù chi quan, trò tieát xuaát yeân”. YÙ noùi, Pheá nhö laø moät ngöôøi phuï taù cho Vua
laøm coâng vieäc ñieàu tieát.
Nöôùc hoà laø döï tröõ cuûa Ñaát ñeå ñoái phoù vôùi khoâ haïn cuûa thôøi tieát. Coù nghóa laø ao hoà
luoân luoân taïo ñöôïc söï aåm thaáp cho ñaát thì môùi ñoái phoù ñöôïc vôùi söï khoâ haïn cuûa thôøi
* Boä Moân Chaâm Cöùu, Khoa YHCT, Ñaïi Hoïc Y Döôïc, TP. Hoà Chí Minh
tieát. ÔÛ ñaây, yù noùi ñeán moái lieân heä giöõa Pheá (Queû Ñoaøi töôïng cho ao hoà) vaø Tyø (Queû
Khoân töôïng cho ñaát).
- Queû Ñoaøi thuoäc chính Thu
Queû Ñoaøi thuoäc veà chính Thu, cuõng laø muõa khoâ raùo, do ñoù vaøo muøa naøy, caùc beänh
taät cuûa taïng Pheá ñeàu coù theå xaûy ra hay bieán ñoåi roõ reät.
2. Theo Ñoâng Y, Phuû Ñaïi tröôøng öùng vôùi queû Caán
Queû Caán töôïng tröng cho Nuùi, töôïng tröng cho söï baát ñoäng. Do ñoù phuû Ñaïi tröôøng
vaø taïng Pheá coù cuøng moät tính chaát laø yeân tónh vaø bieåu hieän cho söï yeân tónh (Lyù/ beân
trong) laø söï baát ñoäng (bieåu/ beân ngoaøi)
Ñaëc ñieåm cuûa ao, hoà nöôùc laø deã xao ñoäng bôûi gioù, deã bò khoâ caïn bôûi naéng noùng.
Trong khi ñoù nuùi seõ che chôû cho ao, hoà nöôùc. Ngaên ñöôïc gioù seõ ngaên ñöôïc söï boác
hôi khoâ caïn. Ñoù cuõng laø cô sôû ñeå ngöôøi xöa dieãn taû moái lieân quan giöõa Pheá vaø Ñaïi
tröôøng.
B. DÖÏA TREÂN CÔ SÔÛ CUÛA NOÄI KINH
1. Pheá thuoäc tính Taùo Kim, coù lieân quan hoaëc bieåu thò cuï theå baèng nhöõng ñaëc ñieåm
beân ngoaøi ôû bì mao, tieáng khoùc, tieáng ho, muõi, vò cay, söï buoàn raàu. Thieân AÂm
Döông öùng töôïng ñaïi luaän vieát: “Kyø taïi thieân vi taùo, taïi ñòa vi Kim, taïi vi theå vi bì
mao, taïi taïng vi Pheá, taïi aéc vi thanh, taïi thanh vi khoác, taïi bieán ñoäng vi khaùi, taïi khieáu
vi ti, taïi Vò vi taân, taïi chí vi öu”.
2. Moïi thöù khí trong ngöôøi ñeàu do Pheá chuû quaûn, trong ñoù caàn chuù yù ñeán chính khí. Ôû
ñaây laø chæ nguoàn naêng löïc hoaït ñoäng cuûa cô theå con ngöôøi. Thieân Nguõ taïng sinh
thaønh thieân vieát: “Chö khí giaû giai thuoäc vu Pheá “. Tính cuûa Pheá laø laøm cho khí trôû
neân saïch, laøm cho khí giaùng xuoáng “Pheá khí tuùc giaùng”. Chöùc naêng naøy cuûa Pheá coù
lieân quan chaët cheõ ñeán cô quan hoâ haáp. Ngoaøi ra, Pheá khoâng nhöõng laø nôi hoäi tuï cuûa
Khí maø coøn laø nôi hoâi tuï cuûa Huyeùt maïch. Thieân Kinh maïch bieät luaän - saùch Toá
Vaán vieát: “Maïch khí vu kinh, kinh khí quy vu Pheá, Pheá trieàu baùch maïch”
3. Pheá coù chöùc naêng ñieàu hoøa caùc taïng phuû khaùc, nhö moät ngöôøi töôùng phoø giuùp Vua.
Thieân Linh lan bí ñieån luaän vieát: “Pheá giaû töôùng phoù chi quan, trò tieát xuaát yeân”.
4. Pheá coù chöùc naêng thoâng ñieàu thuûy ñaïo, maø Pheá laø thöôïng nguoàn,”Pheá chuû thoâng
ñieàu thuûy ñaïo. Pheá vi thuûy chi thöôïng nguyeân” ø.
5. Nhöõng vuøng cô theå vaø yeáu toá tinh thaàn, taâm lyù coù lieân quan ñeán taïng Pheá
Muõi: Kim quyõ chaân ngoân luaän/Toá Vaán vieát: “Khai khieáu ôû tî, taøng tinh ôû Pheá”.
Linh khu maïch ñoä thieân: “Pheá khí thoâng vu tî, Pheá hoøa taéc tî naêng tri höông xöù
hyû”. YÙ noùi tinh thaàn vaø khí cuûa Pheá maø ñaày ñuû thì muõi seõ nhaän bieát ñöôïc muøi
thôm thoái.
Da, loâng: Luïc tieát taïng töôïng luaän/ Toá vaán: “Pheá giaû... kyø ba taïi mao”. YÙ noùi söï
töôi toát cuûa Pheá seõ bieåu hieän ra ôû da loâng
Hoàn: Loaïi kinh taïng/Taïng töôïng loaïi, Quyeån 3: “Hoàn chi vi duïng, naêng ñoäng
taùc, thoâng döông do chi nghi giaùc giaû”. YÙ noùi Pheá taøng hoàn, maø tính cuûa hoàn laø
naêng ñoäng. Moïi caûm giaùc ñau hay ngöùa cuõng ñeàu tri giaùc ñöôïc.
6. Chöùc naêng cuûa Ñaïi tröôøng laø toáng chaát caën baõ ra ngoaøi. Linh lan bí ñieån luaän/Toá
vaán: “Ñaïi tröôøng giaû tieàn ñaïo chi quan, bieán hoùa xuaát yeân”. Lyù Dieân chuù giaûi: “Thöùc
aên trong Vò ñaõ ngaáu naùt, töø mieäng döôùi cuûa Vò truyeàn xuoáng Tieåu tröôøng, Tieåu tröôøng
phaân bieät ra thanh troïc, chaát nöôùc vaøo mieäng treân cuûa Baøng quang, caën baõ vaøo
mieäng treân cuûa Ñaïi traøng, Ñaïi traøng toáng chaát caën baõ ra ngoaøi”
C. MOÁI TÖÔNG QUAN VÔÙI CAÙC TAÏNG PHUÛ KHAÙC
Taïng Pheá lieân quan vôùi Phuû Ñaïi tröôøng theo quan heä bieåu lyù. Trong ñoù Phuû Ñaïi
tröôøng coù chöùc naêng chöùa ñöïng vaø toáng chaát caën baõ (phaân) ra ngoaøi. Moái lieân quan
naøy seõ ñöôïc vaän duïng khi coù moät soá chöùng ôû Pheá nhö soát, ho, khoù thôû seõ duøng
thuoác taåy xoå taùc duïng ñeán Phuû Ñaïi tröôøng. Ngöôïc laïi, moät soá chöùng taùo boùn chöùc
naêng maïn tính do Ñaïi tröôøng seõ duøng nhöõng thuoác boå, sinh taân dòch cho taïng Pheá.
Taïng Pheá lieân quan ñeán Tyø qua cô sôû Kinh dòch (Ñoaøi: ao hoà, Khoân: ñaát), qua côû sôû
nguõ haønh (Tyø Thoå sinh Pheá Kim). Moái quan heä naøy seõ ñöôïc vaän duïng khi coù moät soá
beänh taùo do Tyø hö seõ duøng thuoác boå vaøo Pheá aâm, cuõng nhö moät soá beänh gaây ho
nhieàu ñôøm ôû Pheá laïi ñöôïc chöõa theo höôùng kieän Tyø hoùa ñôøm.
Taïng Pheá lieân quan vôùi taïng Thaän qua cô sôû Kinh dòch (Ñoaøi: ao hoà; Khaûm: nöôùc)
vaø qua cô sôû nguõ haønh (Pheá Kim sinh Thaän Thuûy). Trong chöùc naêng, chuùng coù moái
lieân quan nhö Thaän chuû Thuyû maø Pheá laïi haønh thuûy (Pheá thoâng ñieàu thuûy ñaïo). Do
ñoù, coù khi moät soá chöùng phuø thuõng do Thaän laïi chöõa theo caùch tuyeân thoâng Pheá khí.
Ngöôïc laïi Pheá chuû khí, Thaän naïp khí. Cho neân moät soá beänh ho hen ñöôïc ñieàu trò
baèng thuoác boå Thaän.
Sau cuøng laø moái lieân quan giöõa Pheá vaø Taâm theo chieàu töông khaéc (Taâm Hoûa khaéc
Pheá Kim). Do ñoù, Taâm Hoûa vöôïng cuõng laø nguyeân nhaân khaùi huyeát. Ngoaøi ra, Taâm
chuû huyeát vaø Pheá chuû khí, khí haønh thì huyeát haønh, khí ñeán thì huyeát ñeán, khi khoâng
ñuû thì huyeát khoâng ñöôïc sinh ra. Huyeát hö thì khí cuõng hö.
II. NHÖÕNG HOÄI CHÖÙNG BEÄNH PHEÁ - ÑAÏI TRÖÔØNG
A. BEÄNH TAÏI PHEÁ
1. PHONG HAØN THUÙC PHEÁ
a/ Nguyeân nhaân: Caûm Phong Haøn taø qua con ñöôøng da loâng muõi hoïng.
b/ Beänh sinh
Phong laø döông taø coù ñaëc ñieåm bieán hoùa nhanh, laø nhaân toá haøng ñaàu cuûa moïi beänh
(Phong luaän/Toá vaán) vaø thöôøng keát hôïp vôùi caùc taø khaùc ñeå gaây beänh.
Haøn taø laø aâm taø coù tính chaát laøm cho döông khí tuï laïi (Cöõu thoáng luaän), 2 taø keát hôïp
seõ laøm coâng naêng (khí) cuûa Pheá khoâng hoaït ñoäng ñöôïc. Ngoaøi ra Phong Haøn taø khi
gaây beänh coøn coù nhöõng ñaëc ñieåm: sôï gioù, sôï laïnh (chu haøn thu daãn: co ruùt laïi, chö
beänh thuûy dòch thuoäc haøn: chaát baøi tieát trong traéng,loaõng) (Chí chaân yeáu ñaïi luaän)
Naêm taø taïng phuû beänh hình cho raèng khi Phong taø truùng phaàn treân cô theå: ñau ñaàu,
coå gaùy, löng, toaøn thaân.
Pheá chuû khí, chuû hoâ haáp, Haøn taø nhaäp pheá laøm Pheá Khí baát tuyeân: khoù thôû.
Pheá khai khieáu ra muõi, Haøn taø nhaäp Pheá gaây ngheït muõi.
Pheá bieán ñoäng vi khaùi sinh ho.
Ñôøm laø chaát beänh lyù do töø aâm dòch cuûa Pheá khi bò beänh maø thaønh, caûm phaûi Haøn taø
thì ñôøm loaõng.
c/ Trieäu chöùng
Sôï laïnh hoaëc sôï gioù. Ho maïnh, oàn aøo, ho coù ñôøm, ñôøm trong, hoâ haáp ngaén, muõi
ngheït, chaûy nöôùc muõi.
Ñau ñaàu hoaëc ñaàu naëng, ñau nhöùc löng vaø toaøn thaân, ñau 2 baû vai, ñau ôû gaùy.
Reâu löôõi moûng. Maïch phuø khaån (nhanh, höõu löïc, caêng)
d/ Beänh caûnh YHHÑ thöôøng gaëp:
- Tình traïng caûm cuùm.
- Vieâm ñöôøng hoâ haáp treân do sieâu vi.
- Giai ñoaïn khôûi phaùt moät tình traïng nhieãm truøng ñöôøng hoâ haáp.
- Côn Hen pheá quaûn do laïnh.
e/ Phaùp trò: Sô phong, taùn haøn, tuyeân pheá, hoùa ñôøm.
Coâng thöùc huyeät söû duïng trong vieâm ñöôøng hoâ haáp treân, caûm cuùm
Teân huyeät Cô sôû lyù luaän Taùc duïng ñieàu trò
Ñaïi chuøy Hoäi cuûa maïch Ñoác vaø 6 döông kinh, chuû bieåu. Giaûi bieåu
Phong trì Hoäi cuûa Thuû tuùc Thieáu döông vaø Döông duy
maïch
Ñaëc hieäu khu phong, giaûi
bieåu
Phong moân Khu phong phaàn treân cô theå Trò caûm, ñau ñaàu
ñau cöùng gaùy
Lieät khuyeát Laïc cuûa kinh Pheá. Tuyeân thoâng Pheá khí Chöõa chöùng khoù thôû, ngaït
muõi
Hôïp coác Ñaëc hieäu chöõa soát, vuøng ñaàu maët Haï soát, ñau ñaàu
Nghinh
höông
Taùc duïng taïi choã Chöõa ngheït muõi, chaûy
nöôùc muõi
Thieân ñoät Taùc duïng taïi choã Giaûm ngöùa coå, chöõa ho
Coâng thöùc huyeät söû duïng trong côn hen pheá quaûn caáp
Teân huyeät Cô sôû lyù luaän Taùc duïng ñieàu trò
Suyeãn töùc Huyeät ñaëc hieäu trò hen pheá quaûn Haï côn suyeãn
Trung phuû Moä cuûa Pheá Trò khoù thôû, ho
Phong moân Khu phong phaàn treân cô theå Trò caûm, ñau ñaàu
ñau cöùng gaùy
Lieät khuyeát Laïc cuûa kinh Pheá. Tuyeân thoâng Pheá khí Chöõa chöùng khoù thôû, ngaït
muõi
Ñaûn trung Hoäi cuûa Khí Taùc duïng hoùa
Phong long Laïc cuûa Vò. Huyeät ñaëc hieäu tröø ñôøm (haøn) ñôøm taïi Pheá
2. PHONG NHIEÄT PHAÏM PHEÁ
a/ Beänh nguyeân: Caûm phaûi phong nhieät taø qua ñöôøng da loâng, muõi hoïng.
b/ Beänh sinh
Nhieät taø laø döông taø coù tính chaát laøm hao khí vaø toån aâm dòch. Ñoàng thôøi Phong vaø
Nhieät taø laïi coù tính chaát töông trôï cho nhau neân theå beänh raát maïnh, luùc ñoù nhieät laøm
böùc huyeát. Ngoaøi ra Phong vaø Nhieät taø khi gaây beänh coøn coù nhöõng ñaëc ñieåm: sôï gioù
thuoäc Phong; soát, ñaøm vaøng, löôõi ñoû thuoäc Nhieät.
Phong luaän/ Toá vaán: Phong hay chaïy, maø nhieàu bieán chöùng, neáu taáu lyù keát laïi thì
noùng maø böùc röùc.
Pheá chuû hoâ haáp: ho.
Pheá dòch vaø taân dòch khoâ raùo do nhieät (hoïng khoâ, khaùt nöôùc, taùo boùn, tieåu seûn).
Ñôøm laø saûn vaät beänh lyù cuûa Pheá: do nhieät sinh ñôøm vaøng.
Nhieät böùc Pheá laïc (ho ra maùu).
c/ Trieäu chöùng laâm saøng
Ngöôøi böùc röùc. Soát hoaëc caûm giaùc noùng. Sôï gioù.
Taùo boùn, tieåu seûn.
Ñau hoïng, ñau ngöïc. Ho khaïc ñaøm vaøng daày. Ho ra maùu. Hoâ haáp ngaén. Ngöïc noùng,
töùc ngöïc.
Löôõi ñoû, ñaàu löôõi ñoû. Reâu vaøng, nhaày. Maïch phuø saùc hoaëc hoaït saùc.
d/ Beänh caûnh YHHÑ thöôøng gaëp
Giai ñoaïn toaøn phaùt moät nhieãm truøng ñöôøng hoâ haáp.
Vieâm hoïng caáp, vieâm amiñan caáp
Vieâm phoåi thuøy. Pheá quaûn-pheá vieâm.
Vieâm maøng phoåi.
Hen Pheá quaûn.
e/ Phaùp trò: Sô phong thanh nhieät, tuyeân Pheá, hoùa ñôøm.
Coâng thöùc huyeät söû duïng vieâm hoïng caáp, vieâm amiñan caáp. Coâng thöùc huyeät sau
ñaây thöôøng toû ra coù hieäu quaû trong vieäc laøm giaûm nhanh trieäu chöùng khi söû duïng
chung vôùi caùc thuoác khaùng sinh, khaùng vieâm (Taây Y vaø Ñoâng Y)
Teân huyeät Cô sôû lyù luaän Taùc duïng ñieàu trò
Ñaïi chuøy Hoäi cuûa maïch Ñoác vaø 6 döông kinh, chuû bieåu. Giaûi bieåu
Phong trì Hoäi cuûa Thuû tuùc Thieáu döông vaø Döông duy maïch Ñaëc hieäu khu phong,
giaûi bieåu
Phong moân Khu phong phaàn treân cô theå Trò caûm, ñau ñaàu
ñau cöùng gaùy
Khuùc trì
Hôïp coác
Phoái hôïp Khuùc trì, Ñaïi chuøy, Hôïp coác laø kinh
nghieäm ñeå trò caûm soát
Haï soát
Thaùi uyeân Du Thoå huyeät cuûa Pheá. ⇒ Taû Hoûa/ Pheá Chöõa chöùng ho ran ngöïc
EÁ phong Ñaëc hieäu khu phong ôû ñaàu maët Giaûm vieâm, giaûm ñau
hoïng
Coâng thöùc huyeät söû duïng trong côn hen pheá quaûn caáp. Yeáu toá nhieãm vi truøng luoân
luoân coù trong hen pheá quaûn theå Phong nhieät phaïm Pheá.
Ñaëc ñieåm laâm saøng cuûa hen pheá quaûn theå Phong nhieät phaïm Pheá: côn hen xuaát hieän caû
ban ngaøy, côn nhieàu vaø ñaùp öùng keùm vôùi thuoác daõn pheá quaûn, ho nhieàu, ñaøm vaøng dính,