Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu
1
ÑIEÀU TRÒ BAÈNG CHAÂM CÖÙU NHÖÕNG BEÄNH THÖÔØNG GAËP CUÛA CAN - ÑÔÛM
Phan Quan Chí Hieáu*
Tính chaát : Lyù thuyeát
Ñoái töôïng : Chuyeân Khoa YHCT
Thôøi gian : 8 tieát
MUÏC TIEÂU: Sau khi hoïc taäp, ngöôøi hoïc vieân PHAÛI
1. Neâu ñöôïc teân goïi 10 hoäi chöùng beänh Taïng Can vaø Phuû Ñôûm
2. Giaûi thích ñöôïc cô sôû lyù luaän cuûa caùc hoäi chöùng (töø nguyeân nhaân ñeán cô cheá sinh beänh
vaø trieäu chöùng)
3. Neâu ñöôïc coâng thöùc huyeät vaø giaûi thích ñöôïc caùch caáu taïo (taùc duïng cuûa huyeät) cuûa
coâng thöùc huyeät treân döïa theo caùch vaän duïng Du, Moä, Nguyeân, Laïc vaø Nguõ du huyeät
cho 6 hoäi chöùng noùi treân.
NOÄI DUNG
I. NHAÉC LAÏI CHÖÙC NAÊNG SINH LYÙ TAÏNG CAN VAØ PHUÛ ÑÔÛM
@ Theo Kinh Dòch, taïng Can öùng vôùi queû Chaán cuûa Haäu thieân baùt quaùi.
Töôïng cuûa queû Chaán laø tieáng saám seùt, baùo hieäu söï xuaát hieän cuûa vaïn vaät, cuûa söï
soáng.
Laø baùo hieäu söï ñaùnh thöùc, khaúng ñònh muøa ñoâng ñi qua, muøa xuaân tôùi vôùi söï soáng
baét ñaàu. Do ñoù taïng Can chuû veà muøa xuaân, muøa maø vaïn vaät troãi daäy, caây coû baét ñaàu
xanh töôi, chuû veà Moäc, chuû veà söï sinh. Vì taïng Thaän (öùng vôùi queû Khaûm) thuoäc
Thuûy, laø nguoàn goác cuûa söï soáng cho neân Thaän Thuûy haøm döôõng Can Moäc.
Queû töôïng tröng cho saám seùt, laøm chaán ñoäng moïi vaät, moïi loaøi. Do ñoù Can chuû thònh
noä.
Moïi vaät, moïi loaøi ñeàu xuaát ra ôû Chaán. Do ñoù Can chuû söï khôûi ñoäng, chuû söï vaän
ñoäng. Vì theá trong chaâu thaân, phaàn caân do Can laøm chuû.
Saám seùt vaø gioù laø hieän töôïng töï nhieân cuûa trôøi ñaát. Ngöôøi xöa cho raèng saám seùt khôûi
ñoäng roài thì gioù seõ troåi leân. Do ñoù Can chuû sinh phong. Gioù ñeán thì xua tan maây muø,
baêng giaù vaø keát thuùc baèng trôøi quang, maây taïnh, laøm cho söï vaät hoaït ñoäng ñaït ñeán
caùi toát ñeïp nhaát. Öùng vôùi trong cô theå con ngöôøi, Can laøm cho moïi hoaït ñoäng cuûa
caùc taïng, phuû, khí, huyeát....ñaït ñeán caùi caàn ñeán, caùi toát ñeïp cuûa noù. Vì theá, ngöôøi xöa
quy naïp chöùc naêng sô tieát thuoäc vaøo Can, do Can laøm chuû.
@ Theo Kinh Dòch, phuû Ñôûm öùng vôùi queû Toán cuûa Haäu thieân baùt quaùi.
Queû ñöôïc giaûi thích nhö sau
* Boä Moân Chaâm Cöùu, Khoa YHCT, tröôøng Ñaïi Hoïc Y Döôïc, TP. Hoà Chí Minh
Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu
2
Töôïng cuûa queû Toán laø gioù. Gioù vaø saám seùt laø hieän töôïng töï nhieân cuøng xuaát hieän. Saám
seùt töôïng cho queû Chaán (öùng vôùi taïng Can). Do ñoù, ngöôøi xöa cho laø Can Ñôûm coù quan heä
nhau.
Gioù ñeán xua tan maây muø baêng giaù, laøm cho moïi hoaït ñoäng ñeàu suoâng seû, toát ñeïp.
Do ñoù, nhö ñaõ baøn ôû taïng Can (queû Chaán), Can vaø Ñôûm coøn chuû söï sô tieát.
A. CHÖÙC NAÊNG SINH LYÙ TAÏNG CAN
1. Can chuû sô tieát
Can coù taùc duïng thaêng phaùt (sô), thaáu tieát (tieát), chòu traùch nhieäm veà söï ñieàu ñaït khí cô
cuûa beänh nhaân. Chöùc naêng sinh lyù naøy cuûa taïng Can coù aûnh höôûng roõ reät ñeán tình traïng
taâm sinh lyù cuûa cô theå. Chöùc naêng sô tieát cuûa Can neáu thoâng söôùng ñieàu ñaït thì taâm traïng
saûng khoaùi, ngöôøi thaáy nheï theânh. Coøn ngöôïc laïi, khi chöùc naêng naøy bò roái loaïn, ngöôøi
beänh caûm thaáy böïc doïc, deã noåi giaän, deã caùu gaét.
2. Can taøng huyeát
Can coù coâng naêng taøng tröõ huyeát dòch vaø ñieàu tieát huyeát löôïng. Khi hoaït ñoäng thì huyeát
do Can taøng tröõ ñöôïc ñem cung öùng cho caùc toå chöùc khí quan coù nhu caàu. Khi nguû hoaëc
nghæ ngôi thì huyeát dòch laïi trôû veà truù ôû Can taïng. Do ñoù khi roái loaïn chöùc naêng naøy thì seõ
xuaát hieän trieäu chöùng nguû khoù, xuaát huyeát.
3. Can chuû caân, tinh ba cuûa noù theå hieän ôû moùng tay, moùng chaân
Chöùc naêng naøy cuûa Can chi phoái toaøn boä vaän ñoäng cuûa cô theå, coù lieân quan ñeán vaän ñoäng
cuûa cô, xöông, khôùp...Caân laïi döïa vaøo söï dinh döôõng cuûa huyeát do Can mang laïi.
Chöùc naêng naøy cuûa Can khi bò roái loaïn
Coù theå do Can huyeát khoâng ñuû, khoâng haøm döôõng ñöôïc caân thì xuaát hieän caùc trieäu
chöùng ñau ôû gaân, co duoãi khoù khaên cuõng nhö co cöùng co quaép
Ngöôïc laïi neáu Can khí thöïc thì sinh chöùng co giaät, ñoäng kinh.
Moùng tay, moùng chaân laø phaàn dö cuûa caân, coù quan heä maät thieát vôùi Can khí, Can huyeát.
Can huyeát sung tuùc thì moùng tay, moùng chaân nhuaän, cöùng, ñoû, ñeïp; neáu Can huyeát khoâng
ñaày ñuû thôøi moùng tay, moùng chaân khoâ, meàm yeáu, deã gaûy.
4. Can khai khieáu ra maét
Can beänh thöôøng aûnh höôûng ñeán maét. Can hö thì thò löïc giaûm, thong manh, quaùng gaø. Can
hoûa boác leân thì ñoû maét, maét nhaäm.
5. Can chuû möu löï (Can giaû, töôùng quaân chi quan, möu löï xuaát yeân)
Trong cô theå, Can taïng gioáng nhö vò töôùng lónh thoáng xuaát quaân ñoäi, phaùt huy möu trí,
vaïch ra saùch löôïc. Chöùc naêng naøy cuûa Can coù lieân quan ñeán traïng thaùi tinh thaàn cuûa cô theå.
Can khí ñaày ñuû thì suy nghó chính chaén, phaùn ñoaùn söï vieäc chính xaùc. Beänh cuûa Can laøm
ngöôøi beänh khoù taäp trung suy nghæ, phaùn ñoaùn thieáu chính xaùc.
6. Noä khí thöông Can
Traïng thaùi giaän döõ laøm haïi ñeán coâng naêng hoaït ñoäng cuûa Can. Ngöôïc laïi, Can bò beänh
ngöôøi beänh hay giaän, deã caùu gaét.
7. Vuøng cô theå coù lieân quan ñeán taïng Can
Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu
3
Do ñöôøng kinh Can coù ñi qua nhöõng vuøng hoâng söôøn, boä phaän sinh duïc, ñænh ñaàu neân
trong beänh lyù taïng Can thöôøng hay xuaát hieän nhöõng trieäu chöùng ñau vuøng hoâng söôøn, ñau
ñaàu vuøng ñænh, beänh lyù ôû boä sinh duïc nhö ñau buïng kinh, beá kinh...
B. CHÖÙC NAÊNG SINH LYÙ PHUÛ ÑÔÛM
1 Ñôûm giaû, trung tinh chi phuû
Phuû Ñôûm taøng tröû nöôùc trong. Vì Ñôûm taøng tröû Ñôûm chaáp do Can gaïn loïc, neân Ñôûm chaáp
khaù tinh khieát, coù tinh khí ôû trong, neân cuõng goïi laø tinh chaáp
2. Ñôûm giaû, trung chính chi quan, quyeát ñoaùn xuaát yeân
Can chuû möu löï, Ñôûm chuû quyeát ñoaùn. Chuùc naêng Ñôûm ñaày ñuû thì tinh thaàn daùm maïnh
daïn quyeát ñònh, khoâng do döï.
3. Ñôûm laø phuû kyø haèng, “taøng nhi baát taû”
Ñôûm taøng tröû ñôûm chaáp vaø tieát ra ñôûm chaáp giuùp cho söï tieâu hoùa. Ñôûm khoâng tröïc tieáp
töông thoâng vôùi ngoaïi giôùi cuõng khoâng tröïc tieáp truyeàn hoùa thuûy coác, coù söï khaùc nhau veà
coâng naêng vôùi Vò tröôøng, vì vaäy xeáp vaøo loaïi phuû kyø haèng.
II. NHÖÕNG BEÄNH CHÖÙNG TAÏNG CAN - PHUÛ ÑÔÛM
A. NHOÙM BEÄNH CHÖÙNG BEÄNH TAÏNG CAN
Nhöõng beänh chöùng taïng Can ñöôïc xaép xeáp vaøo 2 nhoùm beänh
Nhoùm ñôn beänh: Can taïng goàm Can aâm vaø Can döông, Can khí vaø Can huyeát. Do
nhöõng nguyeân nhaân gaây beänh khaùc nhau laøm roái loaïn maø daãn ñeán caùc hoäi chöùng
Can aâm hö
Can huyeát hö
Can döông vöôïng
Can khí uaát keát (thöôøng gaây neân beänh caûnh Can Moäc khaéc Tyø Thoå)
Can hoûa thöôïng vieâm
Can phong noäi ñoäng
Haøn treä Can maïch
Nhoùm hôïp beänh: Hôïp beänh cuûa Can vôùi nhöõng taïng khaùc. Nhöõng hoäi chöùng naøy theå
hieän moái lieân heä giöõa caùc taïng vôùi nhau theo quy luaät nguõ haønh sinh khaéc vaø goàm
Thaän Can aâm hö
Can Vò baát hoøa
Can Ñôûm thaáp nhieät
B. NHOÙM BEÄNH CHÖÙNG PHUÛ ÑÔÛM
Beänh chöùng cuûa Phuû Ñôûm do noäi nhaân hoaëc do nguyeân nhaân khaùc thöôøng thaáy do Can
aâm hö. Chöùc naêng Can chuû sô tieát bò aûnh höôûng do ñoù tình chí khoâng thoaûi maùi, deã kinh sôï.
Ñoàng thôøi Ñôûm cuõng bò aûnh höôûng theo, Ñôûm khí hö sinh ra chöùng nghi ngôø, deã lo laéng.
Ñaây cuõng laø nhöõng trieäu chöùng thöôøng gaëp trong Ñôûm khí baát tuùc hay Ñôûm hö.
A. HOÄI CHÖÙNG QUYEÁT AÂM (QUYEÁT AÂM BEÄNH CHÖÙNG)
Quyeát aâm beänh laø giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa Luïc kinh truyeàn bieán, do ñoù beänh caûnh thöôøng
phong phuù vaø naëng. Chöùng traïng chuû yeáu cuûa giai ñoaïn naøy goàm
Thöôïng nhieät haï haøn
Quyeát nhieät thaéng phuïc: tay chaân moùp laïnh xen laãn phaùt soát
Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu
4
Quyeát nghòch: tay chaân moùp laïnh
Tieâu chaûy, noân möûa
Beänh ôû giai ñoaïn naøy (giai ñoaïn cuoái cuûa Thöông Haøn beänh) thöôøng phöùc taïp. Phaùp trò
(nguyeân taéc trò lieäu) döïa vaøo caùc ñieåm:
Nhieät thì duøng Thanh, Boåï phaùp
Haøn thì duøng OÂn, Boå phaùp.
Moät caùch toång quaùt thì tuøy theo töøng tröôøng hôïp cuï theå maø giaûi quyeát, nhöng luoân chuù yù
hoài döông ñoàng thôøi chuù yù baûo toàn aâm dòch.
1. Quyeát aâm haøn quyeát
Trieäu chöùng: Chaân tay quyeát laïnh, khoâng soát, sôï laïnh, löôõi nhaït, maïch vi hoaëc teá saép
tuyeät.
Ñieàu trò:
Hoài döông cöùu nghòch (Töù nghòch thang). Xin tham khaûo theâm ôû phaàn Thieáu aâm
hoùa haøn.
OÂân thoâng huyeát maïch. (Ñöông quy töù nghòch thang)
2. Quyeát aâm nhieät quyeát
Trieäu chöùng: Chaân tay quyeát laïnh, soát, khaùt, tieåu vaøng ñoû, reâu vaøng, maïch hoaït.
Caàn chuù yù chaân tay quyeát laïnh, (laø döông khí khoâng töông thuaän gaây ra), keøm
phieàn, mieäng khaùt, tieåu vaøng, reâu vaøng, maïch hoaït laø nhieät aån ôû trong. Ñieàu trò
phaûi Thanh nhieät hoøa aâm (Baïch hoå thang).
Neáu chaân tay quyeát laïnh maø nhieät khoâng roõ, töï thaáy soát töøng côn, laø döông uaát ôû
trong. Ñieàu trò phaûi Lieãm aâm tieát nhieät (Töù nghòch thang).
* Coâng thöùc huyeät söû duïng töông töï nhö trong Hoäi chöùng Thieáu aâm. (xin tham khaûo theâm
ôû phaàn ñieàu trò beänh Thaän baèng chaâm cöùu)
B. HAØN TREÄ CAN MAÏCH
1. Beänh nguyeân: Do haøn taø xaâm nhaäp vaøo Can kinh
2. Beänh sinh:
Kinh Can, trong loä trình ôû vuøng beïn, voøng quanh boä phaän sinh duïc, qua buïng döôùi taûn ra
2 beân chaân. Haøn taø xaâm phaïm Can maïch laøm kinh khí ngöng treä neân coù bieåu hieän ñau
buïng, saùn khí.
3. Trieäu chöùng laâm saøng:
Ñau nhieàu vuøng buïng döôùi, ñau nhö co thaét, vaën xoaén, caûm giaùc laïnh buïng.
Ñau buïng kinh, ñau buïng döôùi lan xuoáng boä sinh duïc. Vuøng buïng döôùi noåi cuïc.
Saéc maët nhôït, tay chaân laïnh, maïch huyeàn
4. Beänh caûnh YHHÑ thöôøng gaëp:
- Ñau buïng kinh nguyeân phaùt, beá kinh.
- Loàng ruoät ôû treû em
5. Ñieàu trò baèng chaâm cöùu beänh Haøn treä Can maïch gaëp trong ñau buïng kinh nguyeân
phaùt
Coâng thöùc chung trò Haøn treä Can maïch phaûi giaûi quyeát
- Laøm oân aám kinh Can: Söû duïng huyeät Tónh cuûa Can
- Giaûi quyeát trieäu chöùng ñau buïng kinh
Ñieàu trò beänh Thaän baèng Chaâm cöùu
5
Teân
huyeät
Cô sôû lyù luaän Huyeät thay theá Taùc duïng ñieàu trò
Ñaïi ñoân Tónh huyeät cuûa Can Oân kinh Can
Kyø moân Moä huyeät cuûa Can Sô Can lyù khí
Khí haûi Huyeät taïi choå
Quan
nguyeân
Hoäi cuûa Tam aâm kinh vaø
Nhaâm maïch
Trung
cöïc
Hoäi cuûa Tam aâm kinh vaø
Nhaâm maïch
Chöõa beänh
vuøng sinh duïc tieát nieäu
Tam
aâm giao
Giao hoäi huyeät cuûa 3 kinh
aâm/ chaân.
Huyeät ñaëc hieäu chöõa
beänh sinh duïc-tieát nieäu
C. CAN AÂM HÖ
1. Beänh nguyeân
Do beänh laâu ngaøy cuûa Can gaây toån thöông phaàn aâm.
Do huyeát hö (Vì vaäy, beänh caûnh Can aâm hö vaø Can huyeát hö cuõng raát gaàn vôùi
nhau vaø thöôøng ñöôïc moâ taû chung)
2. Beänh sinh
Chöùng traïng xuaát hieän coù nhöõng ñaëc ñieåm
ôû Can phaän: ñau ñaàu vuøng ñænh, maét môø, nhìn keùm, hoa maét, choùng maët, huyeát
aùp taêng, ñau töùc hoâng söôøn,...
Roái loaïn nhöõng chöùc naêng quan troïng cuûa Can goàm
Chöùc naêng sô tieát: deã caùu gaét, böùc röùc …
Chöùc naêng taøng huyeát: roái loaïn giaác nguû, trieäu chöùng xuaát huyeát …
Aâm hö sinh noäi nhieät: ñaïo haõn, soát veà chieàu, caûm giaùc noùng, maïch teá saùc...
3. Trieäu chöùng laâm saøng chung
Ñau ñaàu, hoa maét, choùng maët, nhìn keùm, thò löïc giaûm suùt.
Soát veà chieàu, ngöôøi coù caûm giaùc noùng, ra moà hoâi troäm.
Coù theå coù roái loaïn kinh nguyeät, ñau vuøng hoâng söôøn, ñau thaét löng.
Löôõi ñoû, beäu. Maïch teá, saùc, voâ löïc.
4. Beänh lyù YHHÑ thöôøng gaëp
Thöôøng gaëp trong caùc beänh
- HC Suy nhöôïc maïn, Taêng huyeát aùp, H/C Tieàn maõn kinh….
- Lieät do TBMMN (thöôøng laø Caân nuy), Ñoäng kinh.
- Suy dinh döôõng (thöôøng laø theå khoâ – Marasme)
- Thieáu maùu
- Vieâm gan maïn
4.1. Trieäu chöùng laâm saøng: Trieäu chöùng noåi baät (ngoaøi nhöõng trieäu chöùng chung)
cuûa Can aâm hö trong HC Suy nhöôïc maïn, Taêng huyeát aùp, H/C Tieàn maõn
kinh ….:
o Deã caùu gaét, böùc röùc, böïc doïc.
o Khoù nguû. Trong ngöôøi luoân coù caûm giaùc noùng
o Neáu laø HC tieàn maõn kinh: tình traïng rong kinh.