ÑIEÀU TRÒ BAÈNG CHAÂM CÖÙU NHÖÕNG BEÄNH CUÛA TYØ VÒ
Phan Quan Chí Hieáu*
Tính chaát : Lyù thuyeát
Ñoái töôïng : Chuyeân Khoa YHCT
Thôøi gian : 8 tieát
MUÏC TIEÂU HOÏC TAÄP
Sau khi hoïc taäp, sinh vieân PHAÛI
1. Neâu ñöôïc teân beänh danh Ñoâng y cuûa 11 beänh thöôøng gaëp cuûa Pheá vaø Ñaïi tröôøng.
2. Neâu ñöôïc nhöõng trieäu chöùng quan troïng duøng chaån ñoaùn 11 beänh danh Ñoâng y cuûa
Pheá vaø Ñaïi tröôøng
3. Neâu ñöôïc pheùp trò cuûa 11 hoäi chöùng beänh cuûa Pheá vaø Ñaïi tröôøng
4. Neâu ñaày ñuû vaø giaûi thích ñöôïc caùch caáu taïo cuûa nhöõng phöông huyeät ñieàu trò thích
hôïp cho nhöõng hoäi chöùng noùi treân.
MUÏC TIEÂU HOÏC TAÄP
Sau khi hoïc xong baøi naøy, sinh vieân PHAÛI
1. Giaûi thích ñöôïc cô sôû lyù luaän cuûa caùc hoäi chöùng (töø nguyeân nhaân ñeán cô cheá sinh beänh
vaø trieäu chöùng)
Tyø khí hö baát kieän vaän.
Tyø khí hö haï haõm.
Tyø khí hö baát thoáng nhieáp huyeát.
Tyø döông hö
Can Tyø baát hoaø.
Tyø Thaän döông hö
2. Neâu ñöôïc phaùp trò cuûa 6 hoäi chöùng noùi treân.
3. Neâu ñöôïc thaønh phaàn döôïc lieäu cuûa caùc baøi thuoác:
Töù quaân gia Trö linh, Traïch taû.
Boå trung ích khí.
Töù quaân gia Coû möïc, Traéc baïch dieäp sao ñen.
Tieâu dao gia Uaát kim.
Phuï töû lyù trung.
Höõu quy aåm
4. Giaûi thích ñöôïc caáu taïo (taùc duïng, vai troø cuûa töøng vò) cuûa nhöõng baøi thuoác noùi treân.
5. Neâu ñöôïc coâng thöùc huyeät ñieàu trò cho 6 hoäi chöùng noùi treân.
6. Giaûi thích ñöôïc caùch caáu taïo (taùc duïng cuûa huyeät) cuûa coâng thöùc huyeät treân döïa theo
caùch vaän duïng Du, Moä, Nguyeân, Laïc vaø Nguõ du huyeät.
* Boä Moân Chaâm Cöùu, Khoa YHCT, tröôøng Ñaïi Hoïc Y Döôïc, TP. Hoà Chí Minh
NOÄI DUNG
I. ÑAÏI CÖÔNG - NHAÉC LAÏI CHÖÙC NAÊNG SINH LYÙ TAÏNG TYØ VAØ PHUÛ VÒ
A. DÖÏA TREÂN CÔ SÔÛ HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI
Theo Y hoïc coå truyeàn Ñoâng phöông, Taïng Tyø öùng vôùi queû Khoân. Queû Khoân coù töôïng laø
ñaát. Vaïn vaät ñeàu ñöôïc ñaát nuoâi döôõng, do ñoù Tyø cuõng coù chöùc naêng nuoâi döôõng caùc taïng
phuû, khí quan khaùc trong nhaân theå.
Y hoïc coå truyeàn Ñoâng phöông cho raèng phuû Vò öùng vôùi queû Caán vaø ñöôïc giaûi thích nhö sau
Queû Caán laø Nuùi. Ta bieát raèng ñaát thì baèng phaúng, nuùi thì cao söøng söõng. Nhöng nuùi
laø do ñaát bieán ñoäng maø thaønh. Coù nghóa laø taïng Tyø vaø phuû Vò coù moái lieân quan vôùi
nhau.
Queû Caán laø nôi vaïn vaät hoaøn thaønh keát thuùc moïi vieäc, nhö ñoùng laïi baèng böùc töôøng
cao nhö nuùi, baûo veä cho ñaát. YÙ noùi phuû Vò laø nôi keát thuùc, hoaøn thaønh moïi vaät. Do
ñoù neáu Tyø nuoâi döôõng vaïn vaät thì Vò laø hoaøn thaønh moïi vaät. Tyø Vò coù cuøng moät
chöùc naêng.
Cuõng theo caùch giaûi thích treân thì nuùi laø böùc töôøng cao baûo veä cho ñaát. Do ñoù Phuû
Vò ñoùng vai troø che chôû cho taïng Tyø. Suy roäng ra laø ngoaïi taø xaâm nhaäp gaây beänh
cho Tyø tröôùc heát phaûi qua Phuû Vò.
B. DÖÏA TREÂN CÔ SÔÛ NOÄI KINH
Tyø Vò ñöôïc ví nhö moät oâng quan troâng coi quaûn lyù löông thöïc. Taát caû vò khí tinh ba
cuûa nguõ taïng ñeàu töø ñoù maø coù. Thieân Linh lan bí ñieån luaän vieát: “Tyø Vò giaõ, thöông
laãm chi quan, nguõ vò xuaát yeân”. Thieân Nguõ vò, Linh khu nhaán maïnh theâm: “Luïc Phuû,
nguõ Taïng giai baåm khí vu Vò”.
Veà moái quan heä giöõa Tyø Vò, thieân Quyeát luaän, Toá vaán noùi: “Tyø chuû vi Vò, haønh kyø
taân dòch”, vaø ñöôïc Trình Haïnh Hieân giaûi thích laø ñoà aên uoáng vaøo Vò nhôø Tyø khí haáp
daãn giuùp söùc cho Vò laøm vieäc, tinh hoa ôû laïi, caën baõ ra ngoaøi.
Chöùc naêng taïng Tyø
Taïng Tyø chòu aûnh höôûng cuûa Thaáp Thoå töø trôøi vaø ñaát vaø coù nhöõng bieåu hieän ra
ngoaøi ôû baép thòt, maøu vaøng, vò ngoït, söï tö löï hoaëc khi baát thöôøng thì bieåu hieän
baèng söï noân oùi hay ca haùt.* Thieân aâm döông öùng töôïng ñaïi luaän vieát: “Kyø taïi
thieân vi thaáp, taïi ñòa vi thoå, taïi theå vi nhuïc taïi taïng vi Tyø, taïi saéc vi hoaøng, taïi
thanh vi ca, taïi bieán ñoâng vi ueá, taïi khieáu vi khaåu, taïi vò vi cam, taïi chí vi tö”.
Baûn Thaàn thieân, Linh khu vieát: “Tyø taøng doanh, doanh giaû thuûy coác chi tinh khí
giaõ “. YÙ noùi Tyø taøng chöùa doanh, maø doanh laø tinh khí cuûa thuûy coác hoùa thaønh.
Tyø sinh huyeát. Töù Thaäp Nhò Naïn neâu: “Tyø chuû cuûa huyeát”. YÙ noùi Tyø bao boïc
phaàn huyeát dòch.
Thieân AÂm döông öùng töôïng ñaïi luaän, Toá vaán: “Tyø chuû cô nhuïc, töù chi”. Nguõ
Thaéng Sinh Thaønh thieân vaø Luïc Tieát Taïng Töôïng luaän, Toá vaán vieát raèng: “Tyø
chi hôïp nhuïc giaõ, kyø vinh thaàn giaõ. Tyø Vò kyø ba taïi thaàn töù baïch”. Yù noùi Tyø Vò
cuøng vôùi cô nhuïc bieåu loä söï vinh nhuaän toát ñeïp ra ñoâi moâi.
Tuyeân minh nguõ khí thieân, Toá vaán: “Nguõ taïng sôû taøng, Tyø taøng yù, Tyø khai khieáu
ôû mieäng. Tyø khí thoâng ra mieäng. Tyø hoøa aét mieäng seõ neám bieát ñöôïc nguõ vò”. Kim
quyõ chaân ngoân luaän, Toá vaán vaø Maïch ñoä thieân, Linh khu cuõng noùi nhö vaäy.
Tuyeân minh nguõ khí, Toá vaán vieát: “Nguõ taïng sôû oá, Tyø oá thaáp”.
Vò laø caùi beã chöùa vaø laøm chín nhöø ñoà aên thöùc uoáng. Tính cuûa Vò laø phaûi chöùa ñöïng,
phaûi giaùng xuoáng. Thieân Haûi luaän, Linh khu vieát: “Vò thuûy coác chi haûi, chuû hö thöïc,
chuû naïp, chuû giaùng”. Thöùc aên vaøo Vò, tinh khí qui vaøo Can, khí dö thöøa qui veà Can,
chaát ñuïc qui veà Taâm, chaát tinh dö thöøa qui veà maïch, maïch löu haønh theo kinh, kinh
löu haønh veà Pheá, Pheá laø nôi hoäi tuï cuûa traêm maïch....... Kinh maïch bieät luaän, Toá vaán
vieát: “Thöïc khí nhaäp Vò, taùn tinh vu Can, daâm khí vu caân, troïc khí qui Taâm, daâm tinh
vu maïch, maïch khí löu kinh, kinh khí qui vu Pheá, Pheá trieàu baùch maïch...”. Thöùc uoáng
vaøo Vò, tinh khí qui veà Tyø, Tyø taùn tinh leân Pheá. YÙ noùi moïi ñoà aên thöùc uoáng sau khi
qua giai ñoaïn tieâu hoùa cuûa Vò seõ ñöôïc Tyø vaän haønh veà caùc taïng phuû vaø kinh maïch.
Thieân Ngoïc baûn, Linh khu nhaán maïnh: “Söï cung caáp tinh khí töø aên uoáng luùc ñaàu
phaûi qua giai ñoaïn chín nhöø cuûa Vò”.
Noùi toùm laïi, qua caùc ñoaïn kinh vaên noùi treân cuõng nhö döïa vaøo cô sôû Haäu thieân baùt quaùi ta
coù moät khaùi nieäm veà Tyø Vò nhö sau
Tyø Vò coù chöùc naêng nuoâi döôõng laøm tröôûng thaønh caùc taïng phuû vaø cô theå, do ñoù maø
Tyø ñöôïc xem nhö laø Haäu thieân khi so saùnh vôùi Thaän laø Tieân thieân (coù chöùc naêng
sinh ra caùc Taïng Phuû vaø cô theå). Trong ñoù, Vò vôùi hình daùng uoán khuùc co duoãi, daøi 2
xích 6 thoán, to 1 xích 5 thoán, coù coâng naêng laø thu naïp ñoà aên thöùc uoáng vaø tieâu hoùa
chuùng döôùi söï ñieàu haønh cuûa taïng Tyø ñeå roài phaân boá tinh khí veà cho caùc taïng maø ôû
ñaây söï vaän hoùa tinh khí cuûa thuûy coác phaûi theo höôùng Vò chuû giaùng, Tyø chuû thaêng.
Coøn rieâng chöùc naêng Tyø, ngoaøi vieäc vaän hoùa thuûy coác, Tyø coøn taøng chöùc doanh (tinh
khí cuûa nguõ coác) vaø bao boïc phaàn huyeát dòch neân ngöôøi sau coøn xem Tyø coù chöùc
naêng sinh huyeát vaø thoáng nhieáp huyeát (giöõ huyeát chaïy trong maïch).
Moái quan heä giöõa Tyø Vò: Tyø giuùp Vò tieâu hoùa thuûy coác vaø vaän hoùa tinh khí cuûa thuûy
coác ñeán caùc taïng. Do ñoù khi coù nhöõng trieäu chöùng aên vaøo ñaày buïng khoù tieâu hoaëc
thaäm chí taùo boùn thì ngöôøi xöa seõ chöõa ôû Tyø hoaëc khi thöông thöïc daãn ñeán tieâu chaûy
phaân soáng thì laïi kieän Vò.
Moái quan heä giöõa Tyø Thoå vôùi Can Moäc ñoù laø moái quan heä töông khaéc (Can Moäc
khaéc Tyø Thoå). Vì moät lyù do naøo ñoù maø Can Moäc vöôïng leân hoaëc Tyø Thoå suy yeáu thì
seõ sinh ra Can Tyø (Vò) baát hoøa.
Moái quan heä giöõa Tyø Thoå vaø Taâm Hoûa laø moái quan heä töông sinh (Taâm Hoûa sinh Tyø
Thoå), ñoàng thôøi Tyø coøn sinh huyeát dòch. Do ñoù khi Tyø Thoå hö ngöôøi ta seõ boå vaøo
Taâm vaø vì Taâm chuû huyeát, taøng thaàn neân khi bò huyeát hö, hay queân, maát nguû ngöôøi
ta laïi boå Tyø.
Moái quan heä giöõa Tyø Thoå vaø Pheá Kim laø moái quan heä töông sinh (Tyø Thoå sinh Pheá
Kim) do ñoù neáu Pheá khí hö sinh ñoaûn khí, thieåu khí ngöôøi ta seõ kieän Tyø, ích khí.
Moái quan heä giöõa Tyø Thoå vaø Thaän Thuûy laø moái quan heä töông khaéc (Tyø Thoå khaéc
Thaän thuûy). Do ñoù khi Tyø Thoå hö, thuûy thaáp seõ ñình ñoïng gaây tieâu chaûy, phuø neà,
buïng tröôùng. Cuõng nhö thieân Thuûy nhieät huyeät luaän, Toá Vaán coù noùi: “Thaän laø cöûa
ngoõ cuûa Vò, cöûa ngoõ khoâng thoâng thì thöùc aên nöôùc uoáng vaøo seõ ñình ñoïng maø sinh
thuûy tröôùng. Do ñoù phaûi taû Thaän thuûy. Ngoaøi ra, trong Thaän coøn coù Thaän Hoûa cuõng
töông trôï cho Tyø Thoå. Do ñoù khi coù thuûy thaáp ñình ñoïng ôû Tyø Thoå sinh chöôùng buïng,
tieâu chaûy, coå tröôùng ngöôøi ta seõ oân Thaän Hoûa. Thaän noùi chung coøn coù moät chöùc naêng
laø taøng tinh, do ñoù khi tinh ôû Thaän bò vôi keùm vì phoøng duïc quaù ñoä hoaëc lao löïc,
ngöôøi ta seõ kieän Tyø ñeå sinh tinh. Moät trong nhöõng nhaân toá gaây beänh cho ngöôøi chính
laø ñôøm aåm.Nguyeân nhaân cuûa ñôøm aåm phaàn lôùn laø do söï vaän hoùa thuûy coác khoâng
thaønh. Do ñoù ñeå chöõa chöùng ñôøm aåm, ngöôøi ta seõ kieän Tyø ñeå hoùa ñôøm”.
Sau cuøng thì söï sung maïn töôi toát cuûa Tyø Vò ñeàu ñöôïc bieåu hieän ôû söï töôi nhuaän cuûa
ñoâi moâi, söï ñaày ñaën nôû nang cuûa baép thòt, söï ngon mieäng vaø khi Tyø Vò coù roái loaïn
thì bieåu hieän laø hay ca haùt, noân oïe, vaø vì Tyø taøng yù vaø voán tính thaáp. Do ñoù heã lo
nghó nhieàu hoaëc aåm thaáp seõ laøm toån thöông Tyø. Ngoaøi ra thaáp cuõng hoùa nhieät vaø
haøn cuõng sinh thaáp. Do ñoù Tyø khoâng chòu ñöôïc nhöõng thöù khí haäu haøn, thaáp, nhieät
cuõng nhö nhöõng thöùc aên uoáng noùng, laïnh vaø quaù ngoït.
II. NHÖÕNG HOÄI CHÖÙNG BEÄNH TYØ – VÒ
1. HAØN THAÁP KHOÁN TYØ
a/ Nguyeân nhaân: caûm nhieãm haøn thaáp taø qua ñöôøng muõi, da loâng hoaëc ñöôøng aên uoáng
(thöùc aên soáng laïnh).
b/ Beänh sinh:
Do Haøn Thaáp gaây neân
Vò khí trôû treä: Buïng chöôùng, noân nöôùc trong.
Tyø khoâng vaän hoùa thuûy coác: chaùn aên, nhaït mieäng, soâi buïng, tieâu chaûy nöôùc trong.
Tyø chuû dieân neân ôû ñaây nöôùc mieáng nhôùt dính.
Tyø khoâng vaän hoùa thuûy thaáp: tieåu ít, tay chaân naëng neà.
Tyø quan heä vôùi Taâm chuû thaàn minh: lô mô, buoàn nguû.
c/ Trieäu chöùng laâm saøng
Buoàn nguû, thöôøng xuyeân muoán nguû, thích uoáng nöôùc noùng, buoàn noân.
Phaân nhaõo, tieâu chaûy phaân loûng, tay chaân naëng neà, ñau thöôïng vò, ñau daï daøy,
tröôùng buïng, aên keùm, lôïm gioïng.
Reâu traéng, daøy, nhôùt, nöôùc mieáng nhôùt dính. Maïch phuø. hoaõn, trì.
d/ Beänh caûnh YHHÑ thöôøng gaëp: Tieâu chaûy caáp do dò öùng thöùc aên hoaëc do laïnh.
e/ Phaùp trò: Taùn haøn, hoùa thaáp, kieän Tyø.
* Coâng thöùc huyeät söû duïng
Teân huyeät Cô sôû lyù luaän Taùc duïng ñieàu trò
Coâng toân Laïc huyeät cuûa Tyø Taùn thöïc taø (haøn thaáp
taø) ôû Tyø kinh
Khí haûi Beå cuûa khí
Thaùi baïch Nguyeân huyeät cuûa Tyø Trôï Tyø ñang bò haøn
thaáp laøm khoán
Phong long Laïc huyeät cuûa Vò
Tyø du Du huyeät cuûa Tyø Kieän Tyø
Ñaïi tröôøng du Du huyeät cuûa Ñaïi tröôøng Chöõa chöùng tieâu chaûy
2. TYØ VÒ THAÁP NHIEÄT
a/ Nguyeân nhaân: Caûm nhieãm thaáp nhieät taø.
b/ Beänh sinh: Ngoaøi tính chaát cuûa thöû (nhieät) taø laø laøm hao khí, toån hao taân dòch vaø thaáp taø
laøm trôû treä hoaït ñoäng cuûa khí ñöa ñeán ngaên trôû hoaït ñoäng coâng naêng cuûa Tyø Vò vaø laøm
hao toån taân dòch cuûa Vò. Beänh caûnh laâm saøng coøn mang nhöõng ñaëc ñieåm nhö: buïng caêng to
goû keâu nhö troáng, soâi ruoät thuoäc nhieät (chö beänh höõu thònh, chö phuùc tröôùng ñaïi). Böùc röùc,
phaùt cuoàng thuoäc Hoûa (chö thaùo cuoàng vieät) (Chí chaân yeáu ñaïi luaän). Maøu vaøng laø maøu cuûa
Thoå thuoäc nhieät (Ngheä xung chi/744, Linh khu).
Buïng tröôùng ñaày thuoäc thaáp. Thöû (nhieät), thaáp laøm cho Tyø Vò
Vò khí trôû treä: tröôùng buïng, soâi buïng, noân ra nöôùc ñaéng ñuïc.
Tyø khoâng vaän hoùa thuûy coác: chaùn aên, mieäng ñaéng, tieâu chaûy.
Tyø khoâng vaän hoùa thuûy thaáp: tieåu ít, tay chaân naëng neà.
Taân dòch hao toån: khoâ khaùt maø khoâng uoáng nhieàu.
Tyø Vò coù laïc noái vôùi Taâm chuû thaàn minh neân coù trieäu chöùng böùt röùc, phaùt cuoàng.
c/ Trieäu chöùng laâm saøng:
Meät moûi, böùc röùc (Taâmphieàn)
Mieäng ñaéng, khaùt nöôùc maø khoâng daùm uoáng.
Soát hoaëc coù caûm giaùc noùng, soát côn.
Saéc maët vaøng saäm.
Buoàn noân, noân möûa, tröôùng buïng.
Nöôùc tieåu saãm maøu (vaøng, ñoû, ñuïc), ñi tieåu ít.
Tay chaân naëng neà, caûm giaùc naëng neà toaøn thaân.
Reâu vaøng nhôùt. Maïch phuø, saùc, voâ löïc.
d/ Beänh caûnh YHHÑ thöôøng gaëp
Roái loïan tieâu hoùa trong nhöõng beänh nhieãm sieâu vi, thöôøng gaëp trong soát xuaát
huyeát.
Vieâm gan caáp do sieâu vi
e/ Phaùp trò: Thanh nhieät lôïi thaáp.
Coâng thöùc huyeät söû duïng (neáu khoâng coù choáng chæ ñònh)
Teân huyeät Cô sôû lyù luaän Taùc duïng ñieàu trò
Ñaïi chuøy Hoäi cuûa maïch Ñoác vaø 6 döông kinh, chuû bieåu. Giaûi bieåu
Khuùc trì
Hôïp coác
Phoái hôïp Khuùc trì, Ñaïi chuøy, Hôïp coác laø kinh
nghieäm ñeå trò caûm soát
Haï soát
Khí haûi Beå cuûa khí
Thaùi baïch Nguyeân huyeät cuûa Tyø Kieän Tyø
Phong long Laïc huyeät cuûa Vò Tröø thaáp
Tyø du Du huyeät cuûa Tyø Kieän Tyø
Chöông moân Moä huyeät cuûa Tyø Kieän Tyø
3. VÒ NHIEÄT UÛNG THÒNH
a/ Nguyeân nhaân: OÂn taø xaâm phaïm ñeán Tyø Vò.