82
Phạm Thị Ngọc Ly
Phân hiệu ĐHĐN tại Kon Tum
Tóm tắt: Để phù hợp với xu thế của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4
(CMCN 4.0) với trung tâm là sự phát triển của trí tuệ nhân tạo, internet kết nối vạn vật,
robot, công nghệ nano, công nghệ sinh học… các cơ sở giáo dục nói chung cũng như
các cơ sở đào tạo nghề nói riêng phải có những kế hoạch đổi mới, định hướng phát
triển nhằm tạo ra nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu xã hội trong bối cảnh mới của thế
giới. Trên cơ sở đó, bài viết tìm hiểu tác động của CMCN 4.0 đối với lĩnh vực giáo dục
đại học từ đó kiến nghị một số giải pháp đổi mới giáo dục đại học trong thời đại hiện nay.
Từ khóa: CMCN 4.0, chuyển đổi số, giáo dục đại học, nguồn nhân lực.
1. Đặt vấn đề
Nhịp độ phát triển của đất nước không chỉ lệ thuộc vào tốc độ phát triển
kinh tế, của khoa học kỹ thuật mà còn phụ thuộc vào nhịp độ phát triển của giáo
dục, đào tạo. Giáo dục trong thời đại CMCN 4.0 cần phải được ưu tiên phát triển
trong đó có giáo dục đại học.
Mô hình giáo dục đại học 4.0 là mô hình giáo dục thông minh, liên kết nhà
trường - nhà quản lý - doanh nghiệp với nhau, đưa tiến bộ công nghệ thông tin
vào trường học để nâng cao hiệu quả đào tạo, giúp việc dạy và học diễn ra mọi
lúc mọi nơi. Trường đại học theo chuẩn giáo dục 4.0 không chỉ là nơi đào tạo –
nghiên cứu mà còn là trung tâm đổi mới sáng tạo, thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp
trong sinh viên, nâng cao năng suất lao động nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển
của đất nước trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (Thùy
Trang;2018).
Theo các chuyên gia trong ngành giáo dục, trong thời đại mới, người ta sẽ
không còn quá quan trọng đến một tấm bằng một cách hình thức, đến nguồn gốc
xuất thân hay những mối quan hệ, vấn đề là kiến thức, trình độ chuyên môn, kỹ
năng... Trong cuộc CMCN 4.0, cơ hội dành cho tất cả mọi người là như nhau. Ai
có năng lực thực sự, có trình độ chuyên môn tốt, có kỹ năng và có thể tạo ra nhiều
giá trị cho xã hội, người đó sẽ thành công. Đối với các trường đại học, CMCN
4.0 đòi hỏi phải đào tạo ra nguồn nhân lực có các kỹ năng mới và trình độ giáo
dục cao hơn, nguồn nhân lực này phải có những kiến thức, kỹ năng và khả năng
sáng tạo, có thể thích nghi nhanh với sự thay đổi của công nghệ, làm việc hiệu
quả trong môi trường có tính kết nối cao, giữa các lĩnh vực, giữa thế giới ảo và
83
thật. Vì vậy tìm hiểu tác động của CMCN 4.0 đối với lĩnh vực giáo dục đại học
từ đó kiến nghị một số giải pháp đổi mới giáo dục đại học để đáp ứng nhu cầu
nhân lực cho CMCN 4.0 là cần thiết.
2. Tác động của CMCN 4.0 đối với lĩnh vực giáo dục đại học
Một là, thay đổi nhu cầu đào tạo nguồn nhân lực: một trong những yêu
cầu để chuẩn bị cho cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là cải thiện nguồn
vốn con người để có thể đáp ứng được các yêu cầu về kiến thức và kỹ năng liên
tục thay đổi trong môi trường lao động mới. Điều này đặt ra cho giáo dục và đào
tạo sứ mệnh to lớn là chuẩn bị đội ngũ nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển của
đất nước. Vấn đề mà nhiều quốc gia đều nhận thấy và đặt ra đó là chuyển từ một
nền giáo dục nặng về trang bị kiến thức, kỹ năng cho người học sang một nền
giáo dục giúp phát triển năng lực, thúc đẩy đổi mới và sáng tạo cho người học,
đáp ứng những yêu cầu đặt ra cho công dân trong thời đại CMCN 4.0 (B.
Abersek;2017)
Hai là, thay đổi mô hình học tập và phương pháp dạy học: với dòng chảy
của các mô hình học tập mới cùng sự phát triển của khoa học công nghệ, các
phương pháp giáo dục truyền thống chắc chắn sẽ chịu nhiều thách thức. Một
trong những điểm nổi bật là sự phân hóa đến từng đối tượng người học. Mỗi
người học có nhu cầu và khả năng học tập khác nhau. Các tiến bộ về công nghệ
cho phép các trường đại học thiết kế lộ trình học tập riêng biệt phù hợp với từng
trường hợp cụ thể. Các phần mềm giáo dục đã được đưa vào sử dụng có khả năng
thích nghi với năng lực của mỗi người học và cho phép người học theo học với
tốc độ phù hợp với nhu cầu của bản thân. Tại nhiều nước, các phần mềm học tập
thích ứng này đã nhanh chóng thay thế từng phần hoặc toàn bộ vai trò của sách
giáo trình trong lớp học. Những sáng kiến về giáo dục mở với sự xuất hiện của
các khóa học trên các nền tảng trực tuyến MOOCs như Coursera, Udemy, edX,
về học liệu mở với sự ra đời của các chương trình ứng dụng học tập, kiểm tra
thích ứng (adaptive learning and assessment apps) như Acellus, IXL, Mathletics,
và khoa học mở với các cơ sở dữ liệu nghiên cứu khoa học trực tuyến chia sẻ
miễn phí (Open Access databases). Sự ra đời và ngày càng phát triển về cả thị
trường và công nghệ cho những nền tảng này cho thấy ‘giáo dục số’ có lý do để
tồn tại, và hoàn toàn có tiềm năng là tương lai của giáo dục.
Bên cạnh đó, việc tiếp cận thông tin trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết dẫn
đến một câu hỏi mà các nhà giáo dục cần phải trả lời là xác định kiến thức cốt lõi
mà người học cần được trang bị trong tương lai. Trong khi các mô hình giáo dục
trong quá khứ tập trung vào việc cung cấp cho người học các kiến thức, kỹ năng
cần thiết để giúp họ trở thành những người có tay nghề chuyên môn cao, các nhà
giáo dục ngày nay quan tâm nhiều hơn đến việc dạy người học cách tự học, cách
84
tư duy, cách đánh giá các tình huống, các vấn đề phức tạp trong cuộc sống, qua
đó hình thành năng lực giải quyết vấn đề. Tuy nhiên, khi vẫn còn có lựa chọn
khác, giáo dục theo phương thức truyền thống vẫn còn có thể, thì vẫn còn có lý
do để từ chối chuyển đổi số, giáo dục trực tuyến vẫn chỉ là phụ thêm khi có hoặc
thiếu một số điều kiện.
Ba là, thay đổi vai trò của giảng viên và công tác quản lý: công nghệ phát
triển có ảnh hưởng lớn đến vai trò của người giảng viên trong lớp học. Hệ thống
quản lý trường học với sự hỗ trợ của công nghệ có thể cung cấp hệ thống dữ liệu
giúp giảng viên theo dõi sự tiến bộ của mỗi lớp học, qua đó có những phản hồi
ngay lập tức với những khó khăn mà người học đang gặp phải. Nhưng công nghệ
dù hiện đại và quan trọng đến đâu cũng không thay thế được vai trò của giảng
viên hoặc biến người giảng viên thành rô-bốt. Bởi vậy, làm thế nào để tận dụng
và làm chủ công nghệ, để công cụ này hỗ trợ và tạo ra sự tự do, sáng tạo trong
giáo dục đại học là một thách thức với mỗi giảng viên và cơ sở giáo dục.
3. Đổi mới giáo dục đại học trong thời đại CMCN 4.0
3.1. Về phía nhà trường:
Một là, nâng cao năng lực và mở rộng vai trò của các trường đại học.
Bên cạnh việc không ngừng phát triển công tác nghiên cứu khoa học và
giảng dạy, các trường đại học cần thể hiện vai trò tiên phong của mình trong việc
thực hiện sứ mệnh đổi mới sáng tạo và khởi nghiệp sáng tạo. Tác động của một
trường đại học sẽ không còn giới hạn trong việc giáo dục và thay đổi cuộc sống
của sinh viên. Đại học phải là bệ đỡ thúc đẩy sáng tạo, cung cấp một bệ phóng
cho các doanh nhân trong tương lai và các công ty khởi nghiệp, giữ nhịp phát
triển cho các ngành công nghiệp. Bộ Giáo dục và Đào tạo đã trình Thủ tướng
Chính phủ ban hành Quyết định phê duyệt Đề án hỗ trợ sinh viên khởi nghiệp
đến năm 2025 (Quyết định số 1665/QĐ-TTg, ngày 30-10-2017); chỉ đạo các
trường đổi mới công tác xây dựng chương trình đào tạo, trong đó có sự tham gia
của các nhà quản lý, các nhà sử dụng lao động; xây dựng và công bố chuẩn đầu
ra của các chương trình đào tạo; hỗ trợ việc phối hợp giữa các cơ sở giáo dục đại
học với các doanh nghiệp, đơn vị sử dụng lao động trong việc đào tạo; chỉ đạo
các cơ sở giáo dục đại học tăng cường hợp tác với các doanh nghiệp để gắn đào
tạo với nhu cầu của thị trường lao động trong và ngoài nước.
Các trường đại học cũng cần đón đầu xu hướng là thời gian đào tạo người
lao động trình độ cao sẽ không chỉ giới hạn trong 4 hay 5 năm, mà là trong suốt
cuộc đời lao động của họ, khi người học tiếp tục quay trở lại để có thêm kiến
thức và kỹ năng sau khi tốt nghiệp. Vì vậy, tư duy cũ của nền giáo dục đón đầu
sẽ thay đổi, khi các trường đại học xác định quá trình học tập suốt đời như là một
phần của sứ mệnh của mình. Để giúp các cơ sở giáo dục đại học phát huy khả
85
năng chủ động, sáng tạo, nâng cao hiệu quả hoạt động, tăng cường cạnh tranh và
đa dạng hóa các loại hình giáo dục đào tạo, đáp ứng yêu cầu về nguồn nhân lực
của đất nước, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã khẩn trương xây dựng Dự thảo Luật
Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Giáo dục đại học trình Quốc hội phê duyệt
và tiếp tục hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn thi hành
Luật Giáo dục đại học sau khi được sửa đổi. Bộ cũng đã trình Chính phủ Nghị
định về tự chủ đại học thay thế cho Nghị quyết số 77/NQ-CP, chính thức hóa tự
chủ đại học là con đường tất yếu của giáo dục đại học Việt Nam.
Hai là, gắn việc dạy và học với thực tiễn.
Giáo dục cần phải mô phỏng và chuẩn bị cho người học bước vào cuộc sống
thực tiễn càng nhiều càng tốt khi công nghệ đã làm cho khả năng tiếp cận kiến
thức trở nên dễ dàng khiến kiến thức không còn mang ý nghĩa “bảo hiểm” cho
tương lai của người học như trước đây (FICCI;2017). Một trong những cách tiếp
cận phù hợp là tăng cường giáo dục khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học
(giáo dục STEM) trong nhà trường. Theo đó, người học sẽ được trang bị kiến
thức gắn liền với những ứng dụng của chúng trong thực tiễn; được trải nghiệm
tìm tòi, khám phá công nghệ gắn với kiến thức được học trong chương trình giáo
dục; được khuyến khích sáng tạo khoa học, kỹ thuật nhằm cải thiện phát triển
công nghệ mới. Đây là một cách tiếp cận liên môn nhằm trang bị cho người học
những kiến thức, kỹ năng để người học có thể áp dụng để giải quyết vấn đề trong
cuộc sống.
Đồng thời, cần phải tập trung vào phát triển phẩm chất và năng lực của
người học thông qua việc định hướng các con đường phù hợp nhất cho các nhóm
sinh viên khác nhau để giúp họ phát huy được tiềm năng của mỗi cá nhân. Thành
công của một trường đại học không chỉ đơn thuần là tỷ lệ sinh viên tốt nghiệp,
khả năng tìm kiếm việc làm của sinh viên hay vị trí trên bảng xếp hạng quốc tế,
mà còn là sự phát triển bền vững và lâu dài của sinh viên, khả năng sẵn sàng chấp
nhận rủi ro, năng lực đổi mới và sáng tạo của sinh viên.
Ba là, đẩy mạnh dạy và học ngoại ngữ, nhất là tiếng Anh; tăng cường ứng
dụng công nghệ thông tin trong học tập và quản lý.
Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ tiên tiến trong dạy và học ngoại ngữ với hệ
thống học liệu điện tử phù hợp mọi đối tượng để người học có thể học ngoại ngữ,
tiếp cận tiếng bản ngữ mọi lúc, mọi nơi, bằng mọi phương tiện, đặc biệt trong
phát triển kỹ năng nghe và kỹ năng nói. Tạo môi trường học ngoại ngữ trong nhà
trường, gia đình và xã hội để giảng viên, thành viên gia đình và người học cùng
học ngoại ngữ.
Bên cạnh đó, đào tạo trực tuyến là một trong những cách thức tổ chức giảng
dạy của đại học số, đại học thông minh, là xu thế hội nhập giáo dục đại học toàn
86
cầu. Linh hồn của đào tạo trực tuyến dựa trên nền tảng ứng dụng công nghệ thông
tin vì vậy chương trình giáo dục cần bảo đảm cho người học được trang bị những
hiểu biết về kỹ thuật số và công nghệ để dễ dàng tiếp cận những tiến bộ về khoa
học công nghệ và ứng dụng trong học tập, nghiên cứu. Đồng thời việc tăng cường
ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý cũng cần được đặc biệt chú trọng.
3.2. Về phía giảng viên:
Trong xã hội thông tin, giảng viên phải giúp sinh viên điều chỉnh định
hướng về chất lượng và ý nghĩa của nguồn thông tin, phải là nhà giáo dục chuyên
nghiệp có đầu óc sáng tạo, biết phê phán, tư duy độc lập, năng lực hợp tác tích
cực và hỗ trợ có hiệu quả giữa người học với những gì họ muốn biết, là người
cung cấp cách hiểu mới cho người học. Đồng thời phải quan tâm đến từng người
học, nhiệm vụ chính của giảng viên là tạo môi trường học tập, tạo điều kiện để
người học có cơ hội học tập theo phương pháp tích cực và sáng tạo bởi hiện nay
có sự biến đổi lớn về vai trò người dạy đó là từ việc truyền thụ kiến thức theo
cách truyền thống sang vai trò xúc tác và điều phối, người dạy phải chuyển sang
chức năng hướng dẫn người học. Để làm được như vậy giảng viên cần phải:
- Thứ nhất là có năng lực sử dụng các phương tiện công nghệ phục vụ quá
trình dạy học. Người giảng viên phải có năng lực quản lý tài nguyên mạng, có
khả năng sử dụng thành thạo các phương tiện công nghệ phục vụ quá trình dạy
học.
- Thứ hai là bồi dưỡng năng lực chuyên môn nghiệp vụ với các hình thức
đào tạo tiên tiến, mô hình trực tuyến. Hiện nay, nhiều giảng viên chưa tiếp cận
được với các mô hình dạy học mới sẽ làm hạn chế việc rèn kỹ năng nghề cho
sinh viên. Vì thế cần tăng cường công tác bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ kết
hợp với các mô hình đào tạo tiên tiến 4.0, đào tạo trực tuyến, từ xa để vừa nâng
cao trình độ chuyên môn, vừa tiếp cận các mô hình dạy học mới. Các hình thức
dạy học này sẽ giúp giảng viên bổ sung vào kiến thức nghiệp vụ, làm phong phú
hơn các hình thức dạy học của mình.
- Thứ ba là bên cạnh việc bồi dưỡng năng lực chuyên môn nghiệp vụ, giảng
viên cần phải bồi dưỡng năng lực NCKH. Để đạt được thành công trong NCKH
yếu tố số một là có năng lực nghiên cứu. Nghiên cứu khoa học là tìm tòi, phát
hiện sáng tạo ra tri thức mới, công nghệ mới. Vì thế, năng lực nghiên cứu là khả
năng sáng tạo, phát hiện cái mới; tư duy thoáng không rập khuôn, sao chép; khả
năng đưa ra các giải pháp độc đáo và hiệu quả để giải quyết một vấn đề khó. Hiện
nay gắn kết NCKH với đào tạo tiến sĩ là một xu thế tất yếu nhằm nâng cao chất
lượng hoạt động KHCN cũng như đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. NCKH
là một trong những nhân tố quyết định đến chất lượng đào tạo tiến sĩ và ngược
lại, chương trình đào tạo tiến sĩ sẽ đặt ra những vấn đề mà NCKH phải đáp ứng.
