Khái quát về sự hình thành và phát triển của Việt ngữ học
(Phần 3)
Giai đoạn hiện đại bắt đầu từ năm 1945 khi nước ta giành được độc lập, khi tiếng
Việt trở thành ngôn ngữ chính thức của cả nước.
Về đường hướng lí luận, nếu giai đoạn cận đại lệ thuộc vào truyền thống ngôn
ngữ học châu Âu thì giai đoạn hiện đại là giai đoạn các nhà Việt ngữ học vận
dụng tất cả các lí thuyết hiện đại nhất của ngôn ngữ học thế giới vào miêu tả tiếng
Việt. Để làm sáng tỏ vấn đề này, trước hết chúng tôi xin liệt kê dưới đây những
công trình lí luận ngôn ngữ học của thế giới đã được dịch và xuất bản tại Việt
Nam:
1. Saussure, F. de. Giáo trình ngôn ngữ học đại cương. Nxb Khoa học Xã hội,
H., 1973.
2. Zinder, L.R. Ngữ âm học đại cương. Nxb Giáo dục, H., 1964.
3. Marx, Engels, Lenin bàn về ngôn ngữ. Nxb Sự thật, H., 1962.
4. Chafe, W.L. Ý nghĩa và cấu trúc của ngôn ngữ. Nxb Sự thật, H., 1998.
5. Xtepanov, Ju.X. Những cơ sở của ngôn ngữ học đại cương. Nxb Đại học và
Trung học Chuyên nghiệp, H., 1977.
6. Lyons, J.. Nhập môn ngôn ngữ học lí thuyết. Nxb Giáo dục, H., 1996.
7. Rozhdestvenskij, Yu.V. Những bài giảng ngôn ngữ học đại cương. Nxb
Giáo dục, H., 1997.
8. Kasevich, V.B. Những yếu tố cơ sở của ngôn ngữ học đại cương. Nxb Giáo
dục, H., 1998.
9. Sapir, E. Ngôn ngữ: Dẫn luận vào việc nghiên cứu lời nói. Trường ĐH
Khoa học Xã hội & Nhân văn thành phố Hồ Chí Minh, 2000.
10. Halliday, M.A.K. Dẫn luận ngữ pháp chức năng. Nxb Đại học Quốc gia Hà
Nội, 2001.
11. Lado, R. Ngôn ngữ học qua các nền văn hoá. Nxb Đại học quốc gia Hà Nội,
2002.
12. Brown, G. & Yule, G. Phân tích diễn ngôn. Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội,
2001.
13. Yule, G. Dụng học: Một số dẫn luận nghiên cứu ngôn ngữ. Nxb Đại học
Quốc gia Hà Nội, 2003.
14. Robins Lược sử ngôn ngữ học. Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003.
Nếu tính cả những tài liệu dịch lưu hành nội bộ ở các cơ quan nghiên cứu và
trường đại học thì số lượng còn nhiều hơn nữa. Mặt khác, trình độ ngoại ngữ của
cán bộ được nâng cao, lại được đào tạo từ nhiều nước khác nhau nên nguồn lí luận
mà họ tiếp thu được cũng đa dạng. Dẫu sao, tài liệu dịch mới chỉ nói lên xuất xứ
của lí luận, còn chúng được vận dụng vào Việt ngữ học đến đâu thì cần phải khảo
sát tiếp. Trước hết, những cuốn sách về lí luận do người Việt ở Việt Nam viết thể
hiện một phần sự thâm nhập của lí luận ngôn ngữ học thế giới vào Việt Nam. Cuốn
Khái luận ngôn ngữ học, do tổ Ngôn ngữ học, Đại học Tổng hợp Hà Nội biên soạn
và được nhà xuất bản Giáo dục ấn hành năm 1961, là cuốn giáo trình về lí luận
ngôn ngữ đầu tiên ở Việt Nam. Cuốn giáo trình này đã làm nhiệm vụ giới thiệu các
khái niệm ngôn ngữ học của nước ngoài coi như những công cụ cần thiết để nghiên
cứu tiếng Việt. Sau nhiều năm vận dụng và nghiền ngẫm, mãi đến những năm 90
của thế kỉ XX, một loạt sách lí luận ra đời đánh dấu bước trưởng thành về lí luận
của các nhà Việt ngữ học. Trước hết phải kể đến cuốn Đại cương ngôn ngữ học
(tập hai) do Đỗ Hữu Châu và Bùi Minh Toán biên soạn, được nhà xuất bản Giáo
dục ấn hành năm 1993. Cuốn sách trình bày ba vấn đề lớn: những vấn đề đại cương
về ngữ pháp; các trường phái cấu trúc luận cổ điển, ngữ pháp tạo sinh; dụng học.
Rất tiếc, tập một của bộ sách này đến nay vẫn chưa xuất bản. Năm 2001, Đỗ Hữu
Châu và Bùi Minh Toán đã phá triển thêm tập sách trên và tách thành hai cuốn:
Đại cương ngôn ngữ học, tập một dành cho hai vấn đề: những vấn đề đại cương về
ngữ pháp và các trường phái cấu trúc luận cổ điển, ngữ pháp tạo sinh; Đại cương
ngôn ngữ học, tập hai dành cho Ngữ dụng học. Năm 1994, Hồ Lê cho ra đời cuốn
Dẫn luận ngôn ngữ học làm giáo trình dạy cho Khoa Đông Nam Á thuộc Trường
Đại học Mở–Bán công thành phố Hồ Chí Minh. Tiếp theo, năm 1995, nhà xuất bản
Giáo dục ấn hành cuốn Nhập môn ngôn ngữ học của Bùi Khánh Thế làm giáo trình
dạy cho sinh viên Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn thành phố Hồ Chí
Minh.
Ở Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 1997, nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội đã
ấn hành cuốn Những bài giảng về ngôn ngữ học đai cương, tập một. Đây là tập
sách cho những vấn đề về mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tư duy.
Ở Viện Khoa học Xã hội tại thành phố Hồ Chí Minh, Hồ Lê đã biên soạn bộ sách
Quy luật ngôn ngữ gồm 5 tập: tập một là Tính quy luật của bộ máy ngôn ngữ; tập
hai là Tính quy luật của cơ chế ngôn giao; Tính quy luật của phức thể ngôn ngữ;
Tính quy luật của quan hệ ngôn ngữ liên đối tượng; và tập năm là Bản thể ngôn
ngữ. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội đã xuất bản tập một năm 1995, tập hai năm
1996.
Năm 1998, Ban Chủ nhiệm chương trình Giáo dục Đại học (thuộc Bộ Giáo dục và
Đào tạo) đã mời GS. Nguyễn Thiện Giáp viết cuốn Cơ sở ngôn ngữ học phục vụ
cho chương trình Đại học đại cương. Giáo trình này đã được nhà xuất bản Khoa
học Xã hội xuất bản vào tháng 10 năm 1998.
Ở Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, ba tác giả Nguyễn Thiện Giáp (chủ biên),
Đoàn Thiện Thuật, Nguyễn Minh thuyết đã biên soạn cuốn Dẫn luận ngôn ngữ học
làm giáo trình dạy cho sinh viên chuyên ngành Ngôn ngữ học của Trường. Cuốn
sách được nhà xuất bản Giáo dục ấn hành lần đầu năm 1994, đến năm 2003 đã tái
bản đến lần thứ chín.
Biên soạn giáo trình này, các tác giả đã tuân theo những định hướng sau đây:
Trong khi giới thiệu những khái niệm cơ bản và quan trọng nhất của ngôn
ngữ học, cố gắng phản ánh những thành tựu mới của ngôn ngữ học thế giới
đã được nhiều người thừa nhận.
Sử dụng dẫn liệu trong nhiều ngôn ngữ thuộc các loại hình khác nhau, đặc
biệt là các ngôn ngữ ở Đông Nam Á cùng loại hình với tiếng Việt.
Trình bày đơn giản, rõ ràng, từ đơn giản đến phức tạp một cách có hệ thống,
tránh tình trạng dài dòng.
Đến đây, chúng ta có thể điểm qua xem khi nghiên cứu tiếng Việt, những lí thuyết
ngôn ngữ học nào đã được vận dụng. Có thể nói, tuỳ theo nguồn đào tạo mà mỗi
tác giả đều chịu ảnh hưởng của một lí thuyết nhất định. Lê Văn Lí bảo vệ luận án
tiến sĩ với công trình Le Parler Vietnamien ở Paris. Ông chịu ảnh hưởng của chủ
nghĩa cấu trúc châu Âu. So với các tác giả trước đó, Lê Văn Lý đã đưa vào Việt
ngữ học một phương pháp nghiên cứu mới, có tính chất khách quan. Ông viết:
“Người chức năng chủ nghĩa (fonctionaliste) tốt nhất làm việc không dựa vào ý
nghĩa của các từ, mà dựa vào chức năng của chúng, sự ứng phó (comportement)
của chúng... Không phải là nhìn vào bản thân từ để tìm ra cái quy định các đặc tính