Khảo sát chuyển ngữ ẩn dụ từ vựng tiếng Việt sang tiếng Nhật của Google Translate

Ẩn dụ là một phương thức chuyển nghĩa quan trọng trong ngôn ngữ, tạo ra nghĩa mới cho từ ngữ thông qua mối liên tưởng về sự tương đồng giữa các đối tượng. Mặc dù làm phong phú hệ thống từ vựng, tính đặc thù trong cấu tạo nghĩa của ẩn dụ gây khó khăn khi chuyển ngữ sang ngôn ngữ khác, đặc biệt là dịch máy. Nghiên cứu này khảo sát kết quả dịch 11 loại ẩn dụ từ vựng tiếng Việt sang tiếng Nhật bằng Google Translate, chỉ rõ những hạn chế trong việc thể hiện đúng nghĩa ẩn dụ của ngôn ngữ nguồn.

Giới học thuật về ngôn ngữ học tính toán, chuyên gia dịch máy, nhà nghiên cứu về ẩn dụ và ngữ nghĩa học liên ngôn ngữ, cũng như các nhà phát triển hệ thống dịch tự động Việt-Nhật.

Nghiên cứu này tiến hành khảo sát chi tiết khả năng của Google Translate (GT) trong việc chuyển ngữ các ẩn dụ từ vựng (ÂDTV) từ tiếng Việt sang tiếng Nhật. Ẩn dụ, với vai trò là một biện pháp tu từ và cơ chế chuyển nghĩa quan trọng, giúp mở rộng ý nghĩa và làm đa dạng vốn từ ngữ, nhưng bản chất phức tạp của nó, thường dựa trên sự liên tưởng và nghĩa gián tiếp, đặt ra thách thức lớn cho các hệ thống dịch tự động. Bài viết đã phân tích 11 loại ÂDTV tiếng Việt và chỉ ra rằng GT thường áp dụng phương pháp dịch từng từ hoặc cắt rời nghĩa gốc, dẫn đến kết quả dịch sai lệch hoặc không tự nhiên trong đa số trường hợp. Các ví dụ điển hình cho thấy sự kém hiệu quả của GT bao gồm các ẩn dụ về hành động như "ăn hàng" (nhập hàng) hay "bắn tiếng" (ngỏ ý); về trạng thái như "lung lay" (không vững) hay "rạn nứt" (suy giảm quan hệ); về chức năng như "bài học" (kinh nghiệm) hay "chỉa mũi dùi" (chĩa vào); về cách thức như "cò cưa" (mặc cả); về tính chất, đặc điểm như "chợ chiều" (ảm đạm) hay "nhẹ dạ" (dễ tin); về vị trí như "lòng đường" (lòng của con đường); về khoảng cách như "bước đường cùng" (không lối thoát); về định hướng như "giàu lên" (phát triển); và về thời gian như "lứa đôi" (cặp đôi). GT thường hiểu sai hoặc không thể truyền tải được nghĩa bóng của các cụm từ này sang tiếng Nhật. Tuy nhiên, nghiên cứu cũng ghi nhận một số trường hợp thành công khi ÂD mang tính phổ quát, có nguồn gốc quốc tế, hoặc là từ mượn từ tiếng Anh được GT dịch chính xác, ví dụ như "bơi bướm" (butterfly stroke), "mắt bão" (eye of a storm), "sách trắng" (white paper), "sổ đen" (blacklist), "bước ngoặt" (turning point) và "mùa thi" (exam season). Điều này khẳng định rằng, đối với những ẩn dụ mang tính văn hóa đặc thù của tiếng Việt hoặc đòi hỏi sự thấu hiểu sâu sắc về ngữ cảnh và nghĩa bóng, Google Translate vẫn còn nhiều hạn chế và cần được cải thiện đáng kể trong khả năng xử lý ngữ nghĩa phức tạp.