Luận văn: “Điều chế kháng huyết thanh thỏ kháng liên cầu khuẩn gây bệnh trên cá rô phi”.

Chia sẻ: Orchid Orchid | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:44

Thêm vào BST

Báo xấu

394
lượt xem 63
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bệnh trên cá rô phi gây tổn thất không nhỏ đến người nuôi, đặc biệt là bệnh do vi khuẩn Streptococcus gây ra. Vi khuẩn này gây bệnh với tỷ lệ chết rất cao và làm kìm hãm sự phát triển của nghề nuôi thủy sản nói chung và nghề nuôi cá rô phi nói riêng. Cùng với việc sử dụng thuốc điều trị không đạt hiệu quả cao, gây tốn kém và nghiên cứu dịch bệnh đòi hỏi phương pháp phức tạp, trang thiết bị hiện đại, việc tìm ra một phương pháp chẩn đoán tác nhân gây......

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn: “Điều chế kháng huyết thanh thỏ kháng liên cầu khuẩn gây bệnh trên cá rô phi”.

Luận Văn: “ Điều chế kháng huyết thanh thỏ kháng liên cầu khuẩn gây bệnh trên cá Rô Phi”
DOWNLOAD» AGRIVIET.COM I. GIÔÙI THIEÄU 1.1 Ñaët Vaán Ñeà Theo ñeà aùn phaùt trieån nuoâi caù roâ phi 2003 – 2010 cuûa boä Thuûy saûn, saûn löôïng caù roâ phi seõ taêng töø 30.000 taán naêm 2003 leân 100.000 taán naêm 2005 vaø 200.000 taán naêm 2010. Giaù trò xuaát khaåu caù roâ phi trong 6 naêm tôùi döï kieán seõ leân tôùi 160 trieäu USD, töông ñöông 1.500 tyû ñoàng. Vôùi muïc tieâu ñöa dieän tích nuoâi caù roâ phi seõ taêng leân ñeán 10.000 ha vaø 1 trieäu m3 loàng vaøo naêm 2010, toång möùc ñaàu tö daønh cho ñeà aùn phaùt trieån nuoâi caù roâ phi öôùc tính caàn 12.840 tyû ñoàng. Vaø theo nhaän ñònh, tröôùc heát khaâu ñaàu tö gioáng vaãn laø quan troïng nhaát. Öôùc tính 250 trieäu con gioáng côõ 5 – 10 gam vaøo naêm 2005 vaø 500 trieäu con vaøo naêm 2010. Ñeå ñaït ñöôïc nhöõng muïc tieâu treân cuøng vôùi söï môû roäng quy moâ, aùp duïng nhieàu moâ hình nuoâi tieân tieán ñoù laø vieäc tìm ra phöông phaùp phoøng vaø trò beänh hieäu quaû laø vaán ñeà caáp thieát hieän nay. Beänh treân caù roâ phi gaây toån thaát khoâng nhoû ñeán ngöôøi nuoâi, ñaëc bieät laø beänh do vi khuaån Streptococcus gaây ra. Vi khuaån naøy gaây beänh vôùi tyû leä cheát raát cao vaø laøm kìm haõm söï phaùt trieån cuûa ngheà nuoâi thuûy saûn noùi chung vaø ngheà nuoâi caù roâ phi noùi rieâng. Cuøng vôùi vieäc söû duïng thuoác ñieàu trò khoâng ñaït hieäu quaû cao, gaây toán keùm vaø nghieân cöùu dòch beänh ñoøi hoûi phöông phaùp phöùc taïp, trang thieát bò hieän ñaïi, vieäc tìm ra moät phöông phaùp chaån ñoaùn taùc nhaân gaây beänh nhanh, chính xaùc laø nhu caàu caàn thieát hieän nay. Tröôùc yeâu caàu thöïc teá ñoù, ñöôïc söï phaân coâng cuûa Khoa Thuûy Saûn tröôøng Ñaïi Hoïc Noâng Laâm Thaønh Phoá Hoà Chí Minh vaø ñöôïc söï höôùng daãn taän tình cuûa thaày Nguyeãn Höõu Thònh – Chuùng toâi ñaõ tieán haønh ñeà taøi: “Ñieàu cheá khaùng huyeát thanh thoû khaùng lieân caàu khuaån gaây beänh treân caù roâ phi”. 1.2 Muïc Tieâu Ñeà Taøi Ñieàu cheá khaùng huyeát thanh thoû khaùng vi khuaån Streptococcus sp. vaø chaån ñoaùn nhanh beänh naøy gaây treân caù roâ phi.
2 II. TOÅNG QUAN TAØI LIEÄU 2.1 Phaân Loaïi Caù Roâ Phi Lôùp : Ostichthyes Lôùp phuï : Actenopterigii Treân boä : Percomorpha Boä : Percoidae Hoï : Cichlidae Gioáng : Tilapia, Saratherodon, Oreochoromis 2.2 Nguoàn Goác vaø Phaân Boá Caên cöù vaøo ñaëc tröng veà taäp tính sinh saûn vaø hình thaùi caùc loaøi, ngöôøi ta phaân loaïi caù roâ phi thaønh 3 gioáng: Gioáng Tilapia goàm nhöõng loaøi aáp tröùng treân vaät baùm ( giaù theå). Gioáng Sarotherodon goàm nhöõng loaøi ngaäm tröùng vaø caù con trong mieäng. Gioáng Oreochromis caù töï ñaøo toå ñeû, chæ coù caù caùi aáp tröùng trong mieäng. Hieän chuùng ta ñaõ bieát coù tôùi hôn 80 loaøi thuoäc 4 gioáng vaø 10 gioáng phuï. Caù roâ phi nhaäp vaøo nöôùc ta tröôùc ñaây thuoäc gioáng Oreochromis laø caùc loaøi O. mosambica (nhaäp vaøo Vieät Nam naêm 1951) vaø O. nilotica (nhaäp vaøo mieàn Nam Vieät Nam 1973), vaø caùc loaøi caù roâ phi ñoû coù maøu saùng hoàng, nhaäp vaøo ta töø thaäp nieân 90. Caù O. nilotica (roâ phi Ñaøi Loan, roâ phi vaèn) coù theå voùc lôùn hôn caù roâ phi O. mosambica (roâ phi thöôøng hay roâ phi coû ). Caù roâ phi vaèn coù thaân maøu hoàng, vaåy saùng, coù 9 - 12 soïc ñen ñaäm song song töø löng xuoáng buïng, vi ñuoâi coù maøu soïc ñen, vieàn vi ñuoâi vaø vi löng coù maøu hoàng nhaït. Caù roâ phi thöôøng thaân coù maøu ñen ôû löng, buïng coù maøu saùng. Toác ñoä taêng tröôûng cuûa caù tuøy thuoäc ñieàu kieän nuoâi vaø thöùc aên. Caù roâ phi vaèn lôùn nhanh hôn caù roâ phi thöôøng. Sau thôøi gian nuoâi 4 – 5 thaùng, caù roâ phi vaèn coù theå ñaït kích thöôùc thöông phaåm 200 – 400 gam. Caù ñöïc thöôøng lôùn nhanh hôn caù caùi, nhaát laø sau khi thaønh thuïc sinh duïc. Vì vaäy neân duøng caù ñöïc ñeå nuoâi taêng saûn. Naêm 1992, moät coâng ty Ñaøi Loan ñaõ nhaäp caù roâ phi ñoû vaøo Vieät Nam ñeå nuoâi thöû ôû Bình Döông. Sau ñoù caù ñöôïc ñöa tôùi caùc nhaø haøng ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh vôùi teân goïi khaù haáp daãn laø caù ñieâu hoàng.
3 2.3 Ñaëc Ñieåm Sinh Hoïc 2.3.1 Ñaëc ñieåm dinh döôõng Giai ñoaïn ñaàu sau khi heát noaõn hoaøn caù aên caùc thöùc aên coù kích thöôùc nhoû nhö phuø du ñoäng, thöïc vaät, … Sau moät thaùng caù coù theå aên ñöôïc caùc thöùc aên coù kích thöôùc lôùn hôn, aên ñöôïc thöùc aên cheá bieán, rau xanh baèm nhoû, beøo taám. Caùc loaïi caù lôùn vaø tröôûng thaønh aên taïp nhieàu loaïi thöùc aên nhö rau, beøo, muøn baû höõu cô, taûo laéng ôû ñaùy, aáu truøng coân truøng, thöùc aên nhaân taïo, cheá bieán, thöùc aên coâng nghieäp, … Phoå thöùc aên cuûa caùc loaøi caù roâ phi khaùc nhau thay ñoåi roäng vaø coù theå chia laøm 3 nhoùm chính: caùc loaøi aên taïp vaø muøn baû höõu cô nhö caù roâ phi ñen (Oreochoromis mossambicus) vaø caù roâ phi vaèn (O. niloticus), caùc loaøi aên taûo nhö O. macrochir, Saratherodon esculentus vaø caùc loaøi aên thöïc vaät thöôïng ñaúng nhö Tilapia zillii, T. rendalli. Ngoaøi ra caù roâ phi coøn coù khaû naêng thích öùng vôùi caùc loaïi thöùc aên toång hôïp do con ngöôøi cung caáp. 2.3.2 Ñaëc ñieåm sinh tröôûng Caù roâ phi coù toác ñoä taêng tröôûng khaù nhanh. Loaøi Oreochoromis nilotica (doøng GIFT) coù theå ñaït troïng löôïng trung bình 600 – 700 gam sau vuï nuoâi 5 – 6 thaùng, cao nhaát coù theå ñaït tôùi 1,2 – 1,4 kg. Caù ñöïc thöôøng lôùn nhanh hôn caù caùi. Loaøi caù roâ phi vaèn thích hôïp nhaát cho nuoâi thòt bôûi coù cöôøng ñoä taêng tröôûng nhanh vaø khaû naêng söû duïng toát thöùc aên töï nhieân vaø boå sung. Caù roâ phi vaèn ñoøi hoûi haøm löôïng ñaïm trong khaåu phaàn thöùc aên töø 20 – 50% tuøy theo kích thöôùc. 2.3.3 Ñaëc ñieåm sinh saûn Caù roâ phi ñoû thaønh thuïc sinh duïc chæ sau 4 – 5 thaùng tuoåi. Caù caùi moãi laàn ñeû khoaûng 1000 – 2000 tröùng, trong buoàng tröùng coù 4 – 5 löùa tröùng, caù ñeû töøng löùa moät. Caù coù theå ñeû nhieàu laàn trong naêm (8 – 11 laàn). Caù roâ phi vaèn vaø roâ phi ñoû thôøi gian thaønh thuïc chaäm hôn, tôùi 6 – 8 thaùng. Khi thaønh thuïc caù baét caëp vaø töï ñaøo toå ôû ñaùy ao ñeû tröùng, caù ñöïc baûo veä vaø giöõ tröùng ñeán khi caù boät nôû ra. Caù caùi coøn giöõ caù con cho ñeán khi caù boät tieâu heát noaõn hoaøn vaø töï ñi kieám aên ñöôïc thöùc aên beân ngoaøi. Vì caù coù taäp tính ñeû sôùm vaø ñeû nhieàu neân khoù kieåm soaùt ñöôïc maät ñoä trong ao. Caù roâ phi noùi chung coù tuoåi thaønh thuïc sôùm, deå thaønh thuïc vaø deå sinh saûn. Ta coù theå phaân bieät caù ñöïc vaø caù caùi khi caù lôùn côõ 6 – 7 cm baèng caùch quan saùt loã huyeät cuûa chuùng vaø theo ñoù cuõng deã daøng taùch rieâng caù ñöïc, caù caùi trong moät ñaøn caù roâ phi. Caù ñöïc chæ coù 2 loã goàm loã haäu moân naèm ôû phía tröôùc vaø loã nieäu sinh duïc naèm ôû phía sau.
4 Caù caùi coù 3 loã, phía tröôùc laø loã haäu moân, tieáp ñeán laø loã nieäu naèm ôû giöõa vaø loã sinh duïc naèm ôû phía sau. Caù roâ phi ñoû coù theå ñeû nhieàu laàn trong naêm, töø 10 – 12 laàn vaø haàu nhö ñeû quanh naêm. ÔÛ Ñaøi Loan nuoâi trong ñieàu kieän chaêm soùc toát caù coù theå ñeû treân 20 laàn trong moät naêm. Caù treân hoaëc döôùi moät naêm tuoåi ñeû nhieàu löùa hôn caù töø 2 naêm tuoåi trôû leân. Khi baét ñaàu sinh saûn, caù roâ phi ñöïc vaø caùi cuøng hôïp laøm toå baèng caùch duøng ñuoâi quaäy buøn vaø ñaøo hoá döôùi ñaùy ao, hoá coù hình troøn, doác thoai thoaûi, trôn nhaün, khoâng coøn buøn laéng ñoäng, ñöôøng kính toå töø 20 – 30 cm, ñoä saâu thích hôïp 0,3 – 0,5 cm. Caù caùi ñeû tröùng vaøo hoá vaø caù ñöïc töôùi tinh dòch ñeå thuï tinh. Sau khi tröùng thuï tinh, caù caùi seõ huùt vaø ngaäm taát caû tröùng ñeå aáp cho tôùi khi caù con nôû. ÔÛ nhieät ñoä 300C thôøi gian aáp tröùng töø 4 – 6 ngaøy. Sau khi nôû khoaûng 3 – 4 ngaøy caù con heát noaõn hoaøn vaø bôi theo caù meï. Khi gaëp nguy hieåm caù meï haù mieäng thu caû ñaøn con vaøo trong mieäng. Khi thaáy an toaøn, caù meï haù mieäng cho ñaøn con chui ra. Sau 4 – 5 ngaøy caù con taùch khoûi meï vaø töï ñi kieám aên, caù meï laïi chuaån bò cho chu kyø sinh saûn môùi. Thôøi gian giöõa 2 löùa ñeû tuøy thuoäc vaøo thöùc aên, tuoåi caù, nhieät ñoä, … Trung bình caù ñeû töø 1000 – 2000 tröùng, caù côõ lôùn coù theå ñeû soá löôïng tröùng nhieàu hôn. Vì vaäy chuùng ta neân choïn caù boá meï coù theå troïng lôùn ñeå naâng cao naêng suaát sinh saûn, cho soá löôïng caù con nhieàu vaø khoûe maïnh. 2.4 Yeâu Caàu Veà Caùc Yeáu Toá Moâi Tröôøng Nöôùc 2.4.1 Nhieät ñoä Theo Ballarin vaø Haller, 1982; giôùi haïn nhieät ñoä nöôùc cho sinh tröôûng bình thöôøng cuûa caùc loaøi caù roâ phi 20 – 350C. Nhieät ñoä toái haûo laø 29 – 310C. Ngöôõng nhieät ñoä thaáp nhaát gaây cheát laø 10 – 110C. Phaàn lôùn caù roâ phi ngöøng aên hay sinh tröôûng chaäm ôû nhieät ñoä nöôùc döôùi 16 – 170C vaø khoâng sinh saûn hoaëc ngöng phaùt trieån ôû nhieät ñoä döôùi 200C. Giôùi haïn nhieät ñoä toái haûo cho sinh saûn töø 26 – 290C cho haàu heát caùc loaøi caù roâ phi. 2.4.2 pH Caù roâ phi coù khaû naêng chòu ñöïng giôùi haïn pH roäng töø 4 – 11. Tuy nhieân khi pH < 5 taùc ñoäng xaáu ñeán söï keát hôïp cuûa maùu vôùi oxygen, caù boû aên vaø aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån. pH thích hôïp cho söï phaùt trieån cuûa caù roâ phi töø 6,0 – 8,5 (Wangead vaø ctv., 1988). Caù roâ phi cheát khi pH taêng cao ñeán 12.
5 2.4.3 Haøm löôïng oxy hoaø tan (DO) Caù roâ phi doøng GIFT coù khaû naêng chòu ñöïng ñöôïc ôû vuøng nöôùc coù haøm löôïng oxy thaáp 1 mg/l, ngöôõng gaây cheát caù töø 0,1 – 0,3 mg/l, phaùt trieån toát trong khoaûng 2 – 5 mg/l. 2.4.4 Ammonia (NH3) Ammonia raát ñoäc cho caù nhöng caù roâ phi coù theå chòu ñöïng ammonia toát hôn caùc loaøi caù khaùc, döôùi 20mg/l (Ballarin vaø Haller, 1982). 2.4.5 Ñoä maën Tuy laø loaøi thuûy saûn nöôùc ngoït nhöng chuùng coù theå soáng vaø phaùt trieån caû trong moâi tröôøng nöôùc lôï, maën coù noàng ñoä muoái tôùi 32 0/00 (thích hôïp nhaát laø 0 – 200/00). 2.5 Tình Hình Nghieân Cöùu Dòch Beänh ôû Caù Roâ Phi Hieän nay, treân theá giôùi nhöõng coâng trình nghieân cöùu veà beänh caù roâ phi do vi khuaån nhö: Miyazaki vaø ctv. (1984) nghieân cöùu moät soá moâ hoïc caù bò nhieãm Pseudomonas flueorescens vaø Streptococcus sp. Kaige vaø ctv. (1996) nghieân cöùu moâ hoïc cuûa caù beänh do Edwardsiella sp. Lio – Po vaø Sanvictores (1987) nghieân cöùu nguyeân nhaân gaây cheát caù boät. Chang vaø Plumb (1996) nghieân cöùu moâ hoïc caù roâ phi vaèn nhieãm Staphylococcus sp. vaø aûnh höôûng cuûa ñoä maën leân quaù trình nhieãm Staphylococcus cuûa caù roâ phi vaèn. Bunch vaø Bejerano (1997) nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa nhöõng yeáu toá moâi tröôøng leân söï nhaïy caûm cuûa caù roâ phi lai ñoái vôùi beänh do Streptococcus sp. Perera vaø ctv. (1998) nghieân cöùu moâ hoïc cuûa caù roâ phi lai bò nhieãm Streptococcus iniae. Klesius vaø ctv. (1999) nghieân cöùu hieäu löïc cuûa moät loaïi vaccine ñöôïc baøo cheá töø teá baøo Streptococcus iniae ñaõ bò dieät baèng formol ñoái vôùi caù roâ phi. Nghieân cöùu cuûa Evan vaø ctv. (2000) cho thaáy Streptococcus iniae coù theå gaây nhieãm caù roâ phi qua ñöôøng muõi. Shoemake vaø ctv. (2000) nghieân cöùu maät ñoä caù thaû vaø lieàu löôïng Streptococcus iniae coù aûnh höôûng ñeán tyû leä cheát cuûa caù khi chuùng tieáp xuùc nhöõng vi khuaån naøy ( Trích bôûi Nguyeãn Tri Cô, 2004). Hieän nay ôû Vieät Nam caùc coâng trình nghieân cöùu veà beänh caù roâ phi chöa nhieàu, chæ coù vaøi coâng trình nghieân cöùu chuû yeáu taäp trung vaøo kí sinh truøng vaø haàu nhö chöa coù hoaëc coù raát ít coâng trình coù taàm côõ nghieân cöùu veà taùc nhaân virus hay vi khuaån gaây beänh treân caù roâ phi. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu ôû Vieät Nam nhö: nghieân cöùu veà kí sinh truøng treân moät soá doøng caù roâ phi vaèn ôû Baéc Ninh vaø Quaûng Ninh (Buøi Quang Teà vaø ctv., 1999). Kí sinh truøng ôû nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau treân ba doøng caù roâ phi nuoâi (O. niloticus) nhö doøng Thaùi, doøng Vieät vaø doøng GIFT taïi mieàn Baéc Vieät Nam (Buøi Quang Teà vaø Vuõ Thò Luïa, 1999).
6 2.6 Moät Soá Beänh Thöôøng Gaëp Treân Caù Roâ Phi 2.6.1 Beänh lieân caàu khuaån (do vi khuaån Streptococcus) Beänh thöôøng xaûy ra vôùi tyû leä caù cheát raát cao, ñaëc bieät laø vaøo caùc thaùng cuoái muøa heø vaø ñaàu muøa thu. Ñaây laø khoaûng thôøi gian nhieät ñoä nöôùc cao nhaát trong naêm. Taïi caùc thôøi ñieåm khaùc trong naêm caù cheát raûi raùc, ngoaïi tröø nhöõng thaùng muøa ñoâng luùc nhieät ñoä nöôùc xuoáng thaáp nhaát ôû caùc nöôùc oân ñôùi khoâng thaáy beänh xuaát hieän. Veà ñoä tuoåi caù thöôøng nhieãm beänh, haàu heát caùc baùo caùo ñeàu ghi nhaän beänh thöôøng xaûy ra trong giai ñoaïn nuoâi thöông phaåm. Ñöôøng truyeàn beänh: caù soáng trong moâi tröôøng nöôùc coù taùc nhaân vi khuaån naøy hoaëc soáng chung vôùi caù beänh. Beänh caøng deã daøng xaûy ra thoâng qua veát thöông ôû da hay caùc yeáu toá moâi tröôøng nuoâi khoâng toát ñoái vôùi caù (Woo vaø ctv., 2002; trích bôûi Nguyeãn Tri Cô, 2004). Daáu hieäu beänh lyù: caù beänh thöôøng coù trieäu chöùng chung khaù ñieån hình treân nhieàu loaøi. Caù bôi lôø ñôø treân maët nöôùc, maát khaû naêng ñònh höôùng, buïng caêng phoàng, vuøng da quanh mieäng vaø haäu moân xung huyeát, maét loài moät hoaëc hai beân, moät soá caù bò ñuïc giaùc maïc, xuaát huyeát ôû vaây löng vaø vaây ngöïc, gan, laùch vaø thaän vöøa taùi nhaït vöøa söng phoàng. (Perera vaø ctv. 1998; trích bôûi Nguyeãn Höõu Thònh, 2004) nghieân cöùu heä thoáng beänh tích vi theå cuûa caù roâ phi lai (O. niloticus x O. aureus) nhieãm Streptococcus iniae. Keát quaû cho thaáy söï xaâm nhaäp cuûa vi khuaån vaøo teá baøo ôû maét, maøng naõo gaây vieâm haït maøng naõo. Caùc oå vieâm vôùi raát nhieàu vi khuaån trong nhu moâ thaän laø beänh tích thöôøng quan saùt ñöôïc. Vi khuaån phaùt trieån quanh mao tónh maïch vaø taïo beänh tích vieâm haït ôû nhu moâ gan. Nhu moâ laùch nhieãm khuaån raát naëng. Moät soá tröôøng hôïp coù theå quan saùt ñöôïc vieâm bao tim vaø cô tim. Phoøng trò beänh: caùc bieän phaùp phoøng beänh nhö giaûm maät ñoä nuoâi, traùnh cho aên dö thöøa, thöôøng xuyeân veä sinh heä thoáng nuoâi, traùnh ñeán möùc toái ña vieäc chuyeån ñaøn hay phaân côõ caù trong thôøi gian dòch beänh thöôøng xaûy ra. Trò beänh baèng caùch söû duïng caùc loaïi khaùng sinh coù phoå khaùng khuaån roäng hay caùc loaïi khaùng sinh coù taùc duïng dieät khuaån gram döông troän vaøo thöùc aên cho caù aên. Lieàu löôïng nhö sau: - Enrofloxacin: 5 mg/kg caù, cho aên lieân tuïc trong 10 ngaøy (Stoffregen vaø ctv., 1996). - 100 mg Erythromycine + 70 mg Doxycycline treân kg caù, cho aên lieân tuïc trong 6 ngaøy (Tung vaø ctv., 1985). Theo Kitao vaø Aoki (1979) thì coù theå söû duïng theâm moät soá loaïi khaùng sinh khaùc nhö Kitasamycine, Lincomycine, Alkyl – trimethyl – ammonium – calcium – oxytetracycline, Oleandomycine trong ñieàu trò beänh do lieân caàu khuaån treân caù.
7 2.6.2 Beänh nhieãm khuaån huyeát do Aeromonas. Taùc nhaân gaây beänh: nhoùm vi khuaån gaây beänh chuû yeáu thuoäc gioáng Aeromonas: A. hydrophila, A. caviae, A. sobria. Vi khuaån hieän dieän trong moâi tröôøng nöôùc, ñaëc bieät khi nöôùc coù nhieàu chaát höõu cô. Caùc loaøi vi khuaån naøy coù theå khoâng gaây beänh khi cö truù trong ruoät caù. Ñoái töôïng nhieãm beänh: caùc loaøi caù nuoâi nöôùc ngoït: caù tra, caù ñieâu hoàng, caù basa, caù treâ, … Caù con deã maãn caûm hôn caù tröôûng thaønh, coù theå gaây cheát ñeán 80%. Daáu hieäu beänh lyù: caù beänh bò saãm maøu töøng vuøng ôû buïng. Xuaát hieän töøng maûng ñoû treân cô theå. Hoaïi töû ñuoâi, vaây, xuaát huyeát caùc veát thöông treân löng, caùc khoái u treân beà maët cô theå, vaåy deã rôi ruïng. Maét loài, môø ñuïc vaø phuø ra. Xoang buïng chöùa nhieàu dòch, noäi taïng hoaïi töû. Phoøng trò: Traùnh taïo ra caùc taùc nhaân cô hoäi nhö nhieãm kyù sinh truøng ( nhoùm nguyeân sinh ñoäng vaät), traùnh laøm xaây xaùc caù, veä sinh khoâng ñuùng quy ñònh, nöôùc giaøu chaát höõu cô (moâi tröôøng nuoâi nhieãm baån), maät ñoä nuoâi quaù daøy, haøm löôïng oxy thaáp, oâ nhieãm töø nguoàn nöôùc thaûi coâng nghieäp, … Duøng thuoác tím (KMnO4) taém caù, lieàu duøng laø 4 ppm (4 g/m3 nöôùc) ñoái vôùi caù nuoâi ao vaø 10 ppm (10 g/m3 nöôùc) ñoái vôùi caù nuoâi beø. Xöû lyù laäp laïi sau 3 ngaøy, ñònh kyø taém caù moät tuaàn, hai tuaàn hoaëc moät thaùng/laàn tuøy thuoäc vaøo tình traïng söùc khoeû caù. Duøng thuoác troän vaøo thöùc aên: Oxytetracylin 55 – 77 mg/kg theå troïng caù nuoâi, cho aên 7 – 10 ngaøy (neân haïn cheá söû duïng). Enrofloxacin 20 mg/kg theå troïng caù nuoâi, cho caù aên 7 – 10 ngaøy. Streptomycin 50 – 70 mg/kg theå troïng caù nuoâi, cho aên 5 – 7 ngaøy. Kanamycin 50 mg/kg theå troïng caù nuoâi, cho aên 7 ngaøy. Nhoùm Sulfamid 100 – 200 mg/kg theå troïng caù, cho aên 10 – 20 ngaøy. 2.6.3 Beänh nhieãm khuaån do Pseudomonas (beänh ñoám ñoû) Taùc nhaân gaây beänh bao goàm: Pseudomonas fluorescens, P. anguilliseptica, P. chlororaphis, … Ñoái töôïng nhieãm beänh: caùc loaøi caù nuoâi nöôùc ngoït nhö caù tra, caù basa, caù treâ, caù boáng töôïng, caù tai töôïng, …
8 Daáu hieäu beänh lyù: xuaát huyeát töøng ñoám ñoû treân da, xung quanh mieäng vaø naép mang, phía maët buïng. Beà maët cô theå coù theå bò chaûy maùu, tuoät nhôùt nhöng khoâng xuaát huyeát vaây vaø haäu moân, … Pseudomonas spp. gaây nhieãm khuaån huyeát thöôøng lieân quan ñeán stress, caùc thöông toån da, vaåy do caùc taùc nhaân cô hoïc, nuoâi vôùi maät ñoä cao, dinh döôõng keùm, haøm löôïng oxy giaûm. Pseudomonas spp. xaâm nhaäp vaøo cô theå caù qua caùc ñöôøng thöông toån ôû mang, da, … Phoøng trò: duøng vaccin phoøng beänh, giaûm maät ñoä nuoâi. Cung caáp nguoàn nöôùc toát. Taém 3 – 5 ppm (KMnO4) khoâng quy ñònh thôøi gian. Coù theå duøng caùc loaïi khaùng sinh ñeå ñieàu trò nhö trong beänh nhieãm khuaån huyeát do Aeromonas. 2.6.4 Beänh nhieãm khuaån huyeát do Edwardsiella (edwarsiellosis). Taùc nhaân gaây beänh: beänh do vi khuaån Edwardsiella tarda. Ñoái töôïng nhieãm beänh: caùc loaøi caù nuoâi nöôùc ngoït nhö caù tra, caù ñieâu hoàng, caù basa, caù treâ, caù roâ phi, … Daáu hieäu beänh lyù: xuaát hieän nhöõng veát thöông nhoû treân da (phía maët löng), ñöôøng kính khoaûng 3 – 5 mm, nhöõng veát thöông naøy seõ phaùt trieån thaønh nhöõng khoái u beân trong cô theå, da bò maát saéc toá. Caù maéc beänh seõ maát chöùc naêng vaän ñoäng do vaây ñuoâi bò töa raùch. Coù theå xuaát hieän nhöõng veát thöông beân döôùi bieåu bì, cô, khi aán vaøo seõ phaùt ra khí coù muøi hoâi, caùc veát thöông naøy seõ gaây hoaïi töû vuøng cô chung quanh. Beänh thöôøng xaûy ra treân caù lôùn trong ruoät moät vaøi loaøi raén, caù vaø moät soá loaøi boø saùt, eách nhaùi coù theå laø nguoàn laây nhieãm maàm beänh E. tarda. Beänh xuaát hieän khi chaát löôïng nöôùc trong moâi tröôøng nuoâi xaáu, nuoâi vôùi maät ñoä daøy, nhieät ñoä thích hôïp ñeå beänh phaùt trieån khoaûng 300C . Tuy nhieân beänh cuõng xuaát hieän khi nhieät ñoä nöôùc thaáp hôn vaø dao ñoäng bình thöôøng. Phoøng trò: caûi tieán chaát löôïng nöôùc trong moâi tröôøng nuoâi. Giaûm thaáp maät ñoä nuoâi. Duøng vaccine phoøng beänh, coù theå duøng khaùng sinh ñeå ñieàu trò nhö trong beänh nhieãm khuaån huyeát do Aeromonas. 2.6.5 Nhieãm Staphylococcus Taùc nhaân gaây beänh: Staphylococcus epidermidis. Ñaây laø tuï caàu khuaån Gram döông. Ñoái töôïng nhieãm beänh: chæ gaây beänh treân caù roâ phi, khoâng gaây beänh treân caùc loaøi caù nuoâi gheùp vôùi caù roâ phi (Huang vaø ctv., 1998).
9 Daáu hieäu beänh lyù: ña soá caù beänh khoâng coù daáu hieäu beänh lyù beân ngoaøi roõ raøng, vaøi tröôøng hôïp thaáy maét loài, nhöõng thöông toån ôû da vaø vaây, buïng caêng chöùa nhieàu dòch, caù saép cheát lôø ñôø vaø bôi loäi quay voøng treân maët nöôùc hoaëc ñaùy ao, laù laùch söng to, thaän tröôùc vaø laù laùch xuaát hieän nhöõng khoái u traéng hay vaøng. Ngoaøi ra caù nhieãm naëng coøn thaáy nhöõng veát thöông hình troøn ôû gan, thaän giöõa, tuyeán sinh duïc, daï daøy vaø ruoät. Khoâng coù thöông toån ôû tim vaø naõo. Nhieàu tröôøng hôïp thaáy coù khoái u ôû mang. Phoøng trò: qua kieåm tra khaùng sinh ñoà cho thaáy S. epidermidis nhaïy caûm vôùi Ampicilline (10 mg), Erythromycine (15 mg), Gentamycine (10 mg), Kanamycine (30 mg), Lincomycine (2 mg), Oxaccillin (1 mg), Oxytetracyline (30 mg), Penecilline G (10 UI), Streptomycine (10 mg) vaø ñeà khaùng vôùi sulfadiazine (300 mg), (Huang vaø ctv.,1998), Sulfonamide, Clortetracycline (Vuõ Thò Taùm vaø ctv., 1993). 2.6.6 Moät soá beänh do kyù sinh truøng 2.6.6.1 Beänh truøng baùnh xe Taùc nhaân gaây beänh: moät soá loaøi trong hoï truøng baùnh xe nhö: Trichodina centrostrigata, T. domerguei, T. heterodentata, T. nigra, T. orientalis, Trichodinella epizootica, Tripartiella bulbosa, T. clavodonta. Daáu hieäu beänh lyù: khi môùi maéc beänh, treân thaân, vaây caù coù nhieàu nhôùt maøu hôi traéng ñuïc, ôû döôùi nöôùc thaáy roõ hôn so vôùi khi baét caù leân caïn. Da caù chuyeån maøu xaùm, caù caûm thaáy ngöùa ngaùy, thöôøng noåi töøng ñaøn leân maët nöôùc. Moät soá con taùch ñaøn bôi quanh bôø ao. Khi beänh naëng truøng baùm daøy ñaëc ôû vaây, mang, phaù huûy caùc tô mang khieán caù bò ngaït thôû, nhöõng con beänh naëng mang ñaày nhôùt vaø baïc traéng. Caù bôi loäi maát phöông höôùng. Cuoái cuøng caù laät buïng maáy voøng, chìm xuoáng ñaùy ao vaø cheát. Phaân boá lan truyeàn beänh: truøng baùnh xe gaây beänh chuû yeáu ôû giai ñoaïn caù gioáng, laø beänh kyù sinh ñôn baøo nguy hieåm nhaát cuûa giai ñoaïn naøy. Truøng baùnh xe ít gaây beänh ôû giai ñoaïn caù thòt. Khi öông caù trong nhaø, beänh gaây aûnh höôûng nghieâm troïng tyû leä cheát cao (70 – 100%). Beänh thöôøng phaùt vaøo muøa xuaân, muøa thu, khi nhieät ñoä nöôùc 25 – 30oC. 2.6.6.2 Beänh truøng quaû döa Taùc nhaân gaây beänh: truøng quaû döa Ichthyophthyrius multifiliis. Daáu hieäu beänh lyù: da, mang, vaây cuûa caù beänh coù nhieàu truøng baùm thaønh caùc haït laám taám raát nhoû, maøu hôi traéng ñuïc (ñoám traéng), coù theå thaáy roõ baèng maét thöôøng (ngöôøi nuoâi caù coøn goïi laø beänh vaåy nhôùt). Da, mang caù coù nhieàu nhôùt, maøu saéc nhôït nhaït.
10 Caù beänh noåi ñaàu treân taàng maët, bôi lôø ñôø yeáu ôùt. Luùc ñaàu caù taäp trung gaàn bôø, nôi coù coû raùc, quaãy nhieàu do ngöùa ngaùy. Truøng baùm nhieàu ôû mang, phaù hoaïi bieåu moâ mang laøm caù ngaït thôû. Khi caù yeáu quaù chæ coøn ngoi ñaàu leân ñeå thôû, ñuoâi baát ñoäng caém xuoáng nöôùc. Phaân boá lan truyeàn beänh: beänh gaëp ôû nhieàu loaøi caù nuoâi. Caù roâ phi löu qua ñoâng ôû mieàn Baéc hoaëc nuoâi trong nhaø, thöôøng bò beänh truøng quaû döa laøm caù cheát haøng loaït. Beänh phaùt vaøo muøa xuaân, muøa ñoâng. 2.6.6.3 Beänh saùn laù ñôn chuû Taùc nhaân gaây beänh: saùn laù ñôn chuû Cichlidogyrus tilapiae, C. sclerosus, Gyrodactylus niloticus. Daáu hieäu beänh lyù: Cichlidogyrus, Gyrodactylus kyù sinh treân da vaø mang caù, laøm cho mang vaø da caù tieát ra nhieàu dòch nhôøn aûnh höôûng ñeán hoâ haáp caù. Toå chöùc da vaø mang coù saùn kyù sinh bò vieâm loeùt taïo ñieàu kieän cho vi khuaån, naám vaø moät soá sinh vaät xaâm nhaäp gaây beänh. Phaân boá lan truyeàn beänh: caù coù theå bò beänh khi öông gioáng vôùi maät ñoä daøy vaø coù theå gaây cheát haøng loaït trong giai ñoaïn beå öông. Beänh phaùt vaøo muøa xuaân, muøa thu, muøa ñoâng. 2.6.6.4 Beänh raän caù Taùc nhaân gaây beänh: raän caù Caligus sp. Daáu hieäu beänh lyù: raän caù thöôøng kyù sinh ôû vaây, mang caù roâ phi, laøm cho da caù bò vieâm loeùt taïo ñieàu kieän cho vi khuaån, naám, kyù sinh truøng khaùc xaâm nhaäp, vì vaäy noù thöôøng cuøng löu haønh vôùi beänh ñoám traéng, beänh ñoám ñoû, lôû loeùt neân daãn ñeán caù cheát haøng loaït. Caù bò Caligus kyù sinh coù caûm giaùc ngöùa ngaùy, vaän ñoäng maïnh treân maët nöôùc, bôi loäi cuoàng daïi, cöôøng ñoä baét moài giaûm. Phaân boá lan truyeàn beänh: raän caù kyù sinh ôû nhieàu loaøi caù nuoâi. Caù roâ phi nuoâi maät ñoä daøy, raän caù kyù sinh ñaõ gaây cheát haøng loaït ôû caùc ñaàm nöôùc lôï hoaëc nöôùc ngoït. 2.7 Phöông Phaùp Phoøng Beänh Chung Phoøng trò beänh caù laø moät vaán ñeà raát quan troïng, nhieàu ñòa phöông vaø hoä gia ñình nuoâi caù caàn nhaän roõ vai troø cuûa coâng vieäc naøy. Phaùt hieän ñöôïc beänh caù ñaõ khoù, chöõa beänh cho caù laïi caøng khoù hôn. Vì caù soáng trong moâi tröôøng nöôùc khoâng theå tieâm cho haøng ngaøn, haøng vaïn con caù hoaëc raát
11 khoù caáp thuoác qua thöùc aên vôùi ñuû lieàu ñieàu trò. Nhöng vôùi lieàu löôïng bao nhieâu thì coù taùc duïng khoûi beänh maø khoâng laøm cho caù bò ngoä ñoäc thuoác cuõng laø vaán ñeà khoâng deã. Vì vaäy vieäc phoøng beänh cho caù heát söùc quan troïng. Neáu khi caù ñaõ maéc beänh phaûi phaùt hieän kòp thôøi vaø chuaån ñoaùn ñuùng beänh thì vieäc ñieàu trò môùi coù hieäu quaû. Phoøng beänh cho caù Beänh caù thöôøng phaùt sinh do nhöõng nguyeân nhaân sau: − Do moâi tröôøng nöôùc, thöùc aên vaø ñieàu kieän nhieät ñoä khoâng thích hôïp cho ñôøi soáng cuûa caù. − Do vieäc nuoâi döôõng chaêm soùc khoâng toát ñeå caù gaày yeáu, söùc ñeà khaùng vôùi beänh taät keùm. − Do thaân theå caù bò xaây xaùc, vi khuaån coù ñieàu kieän xaâm nhaäp vaøo veát thöông. − Khi thôøi tieát thay ñoåi ñoät ngoät, oi böùc roài chuyeån sang möa gioâng laøm moâi tröôøng nöôùc thay ñoåi, thieáu oxy vaø xuaát hieän nhieàu khí ñoäc laøm caù noåi ñaàu cheát haøng loaït. − Ñoái vôùi caù nuoâi beø vôùi maät ñoä daøy ñaëc khi coù moät vaøi con beänh seõ laây lan nhanh choùng laøm caù cheát haøng loaït. Naém ñöôïc nhöõng nguyeân nhaân neâu treân, ta caàn thöïc hieän moät soá bieän phaùp phoøng beänh sau ñaây: - Caûi taïo vaø xöû lyù ao, beø thaät kyõ tröôùc khi nuoâi. - Taïo mieãn dòch cho caù baèng vaccine. - Loaïi nhöõng con caù gioáng ñaõ bò xaây xaùc yeáu söùc tröôùc khi thaû. - Tröôùc khi vaän chuyeån xuaát nhaäp caù töø nôi khaùc caàn phaûi kieåm tra dòch beänh. 2.8 Lieân Caàu Khuaån Streptococcus Iniae Gaây Beänh Treân Caù Roâ Phi 2.8.1 Ñaëc ñieåm hình thaùi, sinh lyù, sinh hoùa S. iniae coù daïng hình caàu, coù theå ñöùng rieâng leû, thaønh töøng caëp hay taïo thaønh chuoãi daøi. Vi khuaån baét maøu gram döông.
12 Vi khuaån phaùt trieån toát treân caùc moâi tröôøng thaïch Tryptic Soy, Brain Heart Infulsion, Muller – Hinton agar vaø thaïch maùu cöøu. Nhieät ñoä nuoâi caáy thích hôïp 25 – 28 0C. Sau 48h nuoâi caáy, vi khuaån taïo thaønh khuaån laïc nhoû maøu traéng ñuïc. Moät soá chuûng khuaån laïc trong suoát coù tính nhaày sau 24h nuoâi caáy. Treân moâi tröôøng thaïch maùu, khuaån laïc taïo voøng dung huyeát beta nhoû, trong suoát, rìa khoâng roõ. Vi khuaån khoâng phaùt trieån ôû ñieàu kieän pH 9,6; NaCl 6,5%; nhieät ñoä 10 0C vaø 45 0C (Nguyen vaø Kanai, 1999). S. iniae thuûy phaân esculin vaø tinh boät, khoâng thuûy phaân gelatin. Vi khuaån leân men ñöôøng glucose, maltose, mannitol, khoâng leân men arabinose, lactose, raffinose vaø xylose. Veà ñaëc ñieåm sinh hoùa khaùc, S. iniae cho phaûn öùng catalase oxydase, VP, indol vaø H2S aâm tính, MR vaø DNase döông tính (Nguyen vaø Kanai, 1999). 2.8.2 Trieäu chöùng vaø beänh tích Thöôøng xaûy ra vôùi tyû leä caù cheát raát cao vaøo caùc thaùng cuoái muøa heø vaø ñaàu muøa thu. Ñaây laø khoaûng thôøi gian nhieät ñoä nöôùc cao nhaát trong naêm. Taïi caùc thôøi ñieåm khaùc trong naêm caù cheát raûi raùc, ngoaïi tröø nhöõng thaùng muøa ñoâng luùc nhieät ñoä nöôùc xuoáng thaáp nhaát ôû caùc nöôùc oân ñôùi khoâng thaáy xuaát hieän beänh. Veà ñoä tuoåi caù thöôøng coù beänh, haàu heát baùo caùo ñeà caäp beänh xaûy ra trong giai ñoaïn nuoâi thöông phaåm. Caù beänh coù trieäu chöùng chung khaù ñieån hình treân nhieàu loaøi. Caù bôi lôø ñôø hay maát ñònh höôùng gaàn maët nöôùc. Beân ngoaøi, caù bò tröôùng buïng do tích tuï dòch vieâm xoang buïng, xuaát huyeát ñieåm, ñoám ñoû ôû vuøng quanh mieäng vaø haäu moân, xuaát huyeát naëng ôû vaây löng vaø ngöïc, xuaát huyeát, vieâm coù muû, loài moät hoaëc caû hai maét. Beân trong gan, laùch, thaän nhaït maøu vaø söng to.
13 2.8.3 Phöông phaùp phoøng trò beänh do lieân caàu khuaån gaây ra Phoøng beänh: Caùc bieän phaùp nhö giaûm maät ñoä nuoâi, traùnh cho aên thöùc aên thöøa, veä sinh beå nuoâi caàn ñöôïc thöïc hieän thöôøng xuyeân. Traùnh ñeán möùc toái ña chuyeån ñaøn, chia ñaøn, phaân côõ caù trong thôøi gian dòch beänh thöôøng xaûy ra. Trò beänh: Khaùng sinh dieät khuaån phoå roäng hay dieät khuaån gram döông vôùi taùc duïng toaøn thaân coù hieäu quaû ñieàu trò toát, Erythromycin vaø moät soá khaùng sinh khaùc nhö doxycyline, kitasamycin, ankil – trimethil – ammonium – calcium – oxytetraciline, josamycin, oleandomycin vaø lincomycin cuõng thöôøng ñöôïc söû duïng trò beänh do lieân caàu khuaån ôû Nhaät Baûn (Kitao vaø Aoki, 1979). 2.8.4 Nghieân cöùu huyeát thanh hoïc Pier vaø ctv. (1978) ñieàu cheá khaùng huyeát thanh thoû khaùng S. iniae. Khaùng huyeát thanh thoû naøy khoâng cho phaûn öùng ngöng keát vôùi baát kyø loaøi vi khuaån thuoäc gioáng Streptococcus naøo khaùc. Theo kinh nghieäm chung cuûa taùc giaû baøi vieát, caùc chuûng S. iniae phaân laäp taïi Nhaät Baûn coù hai daïng khuaån laïc khaùc nhau sau 24h uû treân caùc moâi tröôøng thaïch thích hôïp. Moät loaïi khuaån laïc coù tính nhaày, trong vaø moät daïng khoâng nhaày, ñuïc. Khuaån laïc nhaày coù theå chuyeån thaønh khuaån laïc khoâng nhaày khi keùo daøi thôøi gian uû nhöng khoâng xaûy ra tröôøng hôïp ngöôïc laïi. Khaùng huyeát thanh thoû ñieàu cheá töø teá baøo vi khuaån cuûa chuûng khuaån laïc nhaày seõ cho phaûn öùng ngöng keát vôùi caû hai khuaån laïc nhaày vaø khoâng nhaày. Khaùng huyeát thanh thoû ñieàu cheá töø teá baøo vi khuaån cuûa chuûng khuaån laïc khoâng nhaày seõ chæ cho phaûn öùng ngöng keát vôùi daïng khuaån laïc ñoù. Vi khuaån taïo khuaån laïc nhaày coù ñoäc löïc maïnh hôn vi khuaån taïo khuaån laïc khoâng nhaày. 2.9 Cô Cheá Hình Thaønh Khaùng Huyeát Thanh 2.9.1 Caùc ñònh nghóa Chaát sinh mieãn dòch laø chaát khi ñöa vaøo cô theå ñoäng vaät ôû ñieàu kieän thích hôïp coù khaû naêng gaây ñaùp öùng mieãn dòch. Khaùng nguyeân laø chaát coù khaû naêng lieân keát vôùi khaùng theå. Taát caû caùc chaát sinh mieãn dòch ñeàu laø khaùng nguyeân.
14 Khaùng theå laø caùc globulin coù trong huyeát thanh cuûa ñoäng vaät coù khaû naêng lieân keát ñaëc hieäu vôùi khaùng nguyeân ñaõ kích thiùch sinh ra noù. Khaùng theå theo ñònh nghóa treân ñaây ñöôïc goïi laø khaùng theå mieãn dòch hay khaùng theå ñaëc hieäu. Khaùng theå chuû yeáu ñöôïc tìm thaáy trong huyeát thanh cuûa ñoäng vaät, do vaäy huyeát thanh chöùa khaùng theå khaùng khaùng nguyeân ñöôïc goïi laø khaùng huyeát thanh. 2.9.2 Lieàu löôïng vaø ñöôøng vaøo cuûa khaùng nguyeân Lieàu löôïng vaø caùch ñöa khaùng nguyeân vaøo cô theå aûnh höôûng lôùn ñeán khaû naêng sinh khaùng theå. Khi ñöa lieàu quaù ít seõ khoâng ñuû kích thích ñaùp öùng mieãn dòch, coøn quaù nhieàu coù theå daãn ñeán traïng thaùi teâ lieät mieãn dòch. ÔÛ tình traïng traøn ngaäp khaùng nguyeân seõ khoâng ñaùp öùng mieãn dòch. Khi ñöa löôïng nhoû khaùng nguyeân vaøo cô theå seõ kích thích maïnh teá baøo T, taïo trí nhôù mieãn dòch vaø daãn ñeán ñaùp öùng mieãn dòch. Nhöng neáu tieâm nhaéc laïi thì ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå seõ taêng leân, taïo khaû naêng mieãn dòch cao vaø beàn vöõng. Ñoù laø nguyeân lyù tieâm vacxin. Trong töï nhieân khaùng nguyeân coù theå vaøo cô theå qua nhieàu con ñöôøng khaùc nhau nhö qua nieâm maïc ñöôøng hoâ haáp, sinh duïc, qua da (do coân truøng ñoát hoaëc do xaây xaùc). Ngöôøi ta coù theå chuû ñoäng tieâm khaùng nguyeân vaøo trong da, döôùi da, trong baép thòt hay tónh maïch, giuùp khaùng nguyeân nhanh choùng tieáp caän vôùi heä thoáng mieãn dòch. 2.9.3 Tính ñaëc hieäu cuûa khaùng nguyeân Söï lieân keát cuûa khaùng nguyeân vaø khaùng theå hay giöõa khaùng nguyeân vaø teá baøo lympho luoân mang tính ñaëc hieäu cao. Khoâng phaûi toaøn boä khaùng nguyeân tham gia vaøo kích thích heä thoáng mieãn dòch maø chæ coù moät phaàn nhaát ñònh cuûa khaùng nguyeân goïi laø quyeát ñònh khaùng nguyeân hay epitop môùi lieân keát vôùi khaùng theå hoaëc teá baøo lympho. Phaàn töông öùng vôùi quyeát ñònh khaùng nguyeân naèm treân moãi khaùng theå goïi laø vò trí keát hôïp khaùng nguyeân hay paratop, coøn phaàn töông öùng vôùi teá baøo lympho laø thuï theå, thuï theå cuûa teá baøo T (TCR). Moãi epitop chæ gaén ñaëc hieäu vôùi moät paratop hoaëc TCR vaø chæ sinh ra moät doøng khaùng theå ñaëc hieäu. 2.9.4 Caùc loaïi khaùng nguyeân Khaùng nguyeân trong töï nhieân raát ña daïng, tuyø theo quan ñieåm vaø möùc ñoä quan taâm maø coù söï phaân loaïi khaùc nhau. Moät vaøi loaïi khaùng nguyeân ñieån hình: Khaùng nguyeân vi khuaån: thaønh phaàn khaùng nguyeân cuûa vi khuaån raát phöùc taïp, coù theå coi teá baøo vi khuaån nhö laø moät tuùi chöùa khaùng nguyeân. Coù hai loaïi: khaùng nguyeân hoøa tan – laø caùc enzym ngoaïi baøo, ngoaïi ñoäc toá tieát ra beân ngoaøi vaø loaïi khaùng nguyeân khoâng hoøa tan – laø thaønh phaàn cuûa teá baøo.
15 Khaùng ngyeân virut: coù hai nhoùm chính ñoù laø khaùng nguyeân V – laø moät phaàn hoaëc toaøn boä haït virut nguyeân veïn coù khaû naêng kích thích sinh khaùng theå trung hoøa virut vaø khaùng nguyeân S laø khaùng nguyeân hoøa tan. Khaùng nguyeân S caáu truùc khueách taùn töø haït virut, coù theå laø glycoprotein voû ngoaøi hoaëc acid nucleic. Khaùng nguyeân S khoâng caáu truùc taùch töø teá baøo chuû ñaõ bò nhieãm virut. Khaùng nguyeân protein: laø khaùng nguyeân maïnh nhaát vì coù troïng löôïng phaân töû lôùn vaø coù caáu truùc ña daïng do caùc acid amin saép xeáp thay ñoåi theo caùc toå hôïp khaùc nhau. Tính ñaëc hieäu phuï thuoäc raát nhieàu vaøo trình töï acid amin cuõng coù theå taïo neân moät doøng khaùng theå khaùc. Khi duøng enzym phaù vôõ caùc caáu truùc laäp theå (baäc 2, 3, 4) cuûa protein seõ laøm thay ñoåi tính khaùng nguyeân. Caùc polypeptic coù troïng löôïng phaân töû thaáp, coù tính khaùng nguyeân yeáu do caáu truùc ñôn ñieäu. Khaùng nguyeân polysaccarite: ña soá polysaccarite laø khaùng nguyeân yeáu vì caáu truùc laëp ñi laëp laïi, thieáu söï ña daïng veà maët hoùa hoïc vaø khi vaøo cô theå chuùng bò phaân giaûi. Khaùng nguyeân polysaccarite ñieån hình laø khaùng nguyeân nhoùm maùu A, B. Tuy nhieân thoâng thöôøng trong cô theå polysaccarite thöôøng tham gia vaøo caùc thaønh phaàn phöùc taïp hôn nhö glycoprotein maøng vi khuaån, voû capxit cuûa vi khuaån, … Khaùng nguyeân lipit: baûn thaân lipit khoâng phaûi laø chaát sinh mieãn dòch, nhöng khi gaén vôùi protein ( lipoprotein) thì trôû thaønh khaùng nguyeân. Khaùng nguyeân acid nucleic: acid nucleic (ADN, ARN) laø khaùng nguyeân yeáu, nhöng khi gaén vôùi proteâin (nucleoprotein) hoaït tính sinh mieãn dòch seõ taêng leân. 2.9.5 Caùc teá baøo tham gia vaøo ñaùp öùng mieãn dòch Teá baøo B (Bone): tieàn thaân cuûa teá baøo Plasma ( töông baøo) saûn xuaát khaùng theå. Teá baøo T ( Thymus): quaàn theå teá baøo lympho bieät hoùa trong tuyeán öùc. Teá baøo T hoã trôï: teá baøo T hoã trôï teá baøo B bieät hoùa thaønh teá baøo plasma saûn xuaát khaùng theå. Interluekin (IL 1 – IL 10): do baïch caàu tieát ra coù taùc duïng kích thích hoaït hoùa vaø bieät hoùa teá baøo lympho. Trí nhôù mieãn dòch: sau khi tieáp xuùc vôùi khaùng nguyeân laàn 1 moät soá teá baøo B vaø T coù khaû naêng löu tröõ thoâng tin ñeå khi gaëp laïi KN coù khaû naêng saûn xuaát KT. Bieät hoùa teá baøo B: söï bieán ñoåi teá baøo nguoàn thaønh teá baøo B taêng tröôûng trong tuûy xöông, giai ñoaïn khoâng caàn kích thích cuûa khaùng nguyeân sau ñoù bieán ñoåi thaønh teá baøo plasma (caàn söï kích thích cuûa khaùng nguyeân).
16 Epitop: phaàn khaùng mang teân quyeát ñònh khaùng nguyeân ñöôïc nhaän bôûi Paratop cuûa KT hoaëc TCR cuûa teá baøo T. Paratop: vò trí keát hôïp cuûa KT (nôi gaén vôùi quyeát ñònh KN). Thuï theå ñaëc hieäu teá baøo T (TCR: T – cell receptor) laø protein maøng caém saâu vaøo maøng sinh chaát giuùp teá baøo T nhaän dieän ñöôïc khaùng nguyeân. Phaân töû phöùc hôïp phuø hôïp toå chöùc chính (MHC: Major Histocompatibility Complex) hoaït ñoäng nhö ñieåm trung chuyeån giuùp teá baøo T phaân bieät khaùng nguyeân laï hay quen. 2.9.5.1 Teá baøo lympho Teá baøo lympho phaân taùn khaép cô theå trong tuaàn hoaøn maùu vaø baïch huyeát. Coù hai loaïi teá baøo lympho: lympho B (goïi taét laø teá baøo B) vaø lympho T ( goïi taét laø teá baøo T). Tuy caû hai ñeàu coù nguoàn goác chung laø teá baøo nguoàn trong tuûy xöông nhöng teá baøo T ñöôïc bieät hoùa vaø tröôûng thaønh trong tuyeán öùc ( Thymus, neân kyù hieäu laø T) coøn teá baøo B bieät hoùa vaø tröôûng thaønh trong tuûy xöông (Bone marrow neân kyù hieâïu laø B). Baûng 2.1 Tyû leä phaân boá cuûa caùc teá baøo lympho T vaø B Cô quan Teá baøo T Teá baøo B Tuûy xöông Moät soá Nhieàu Tuyeán öùc Nhieàu Raát hieám OÁng ngöïc 85% 15% Haïch lympho 80% 20% Laùch 65% 36% 2.9.5.2 Ñaïi thöïc baøo Ñaïi thöïc baøo laø teá baøo coù kích thöôùc lôùn coù khaû naêng baét giöõ, xöû lyù khaùng nguyeân cuõng nhö hôïp taùc vôùi caùc teá baøo lympho ñeå saûn xuaát khaùng theå ñaëc hieäu. Khi khaùng nguyeân xaâm nhaäp vaøo bieåu moâ seõ tieáp xuùc vôùi thöïc baøo, chaün haïn ñaïi thöïc baøo. Teá baøo naøy seõ baét giöõ, nuoát caùc teá baøo coù kích thöôùc lôùn nhö vi khuaån vaø tieát enzym phaân huûy nhö proteinaza, lipaza vaø lyzosym ñeå tieâu hoùa chuùng, laøm boäc loä quyeát ñònh khaùng nguyeân naèm trong ñaïi thöïc baøo. Khaùng nguyeân sau khi xöû lyù seõ ñöôïc ñaïi thöïc baøo duøng ñeå baét ñaàu giai ñoaïn sôùm cuûa quaù trình toång hôïp khaùng theå. ÔÛ ñaây ñaïi thöïc baøo ñoùng vai troø teá baøo trình dieän khaùng nguyeân, goïi taét laø APC (Antigen presenting cell). Coù nghóa laø chuùng seõ ñaåy khaùng nguyeân laï ra beà maët, taïo ñieàu kieän cho khaùng nguyeân tieáp caän teá baøo T.
17 2.9.6 Taù chaát 2.9.6.1 Nguyeân lyù taùc duïng cuûa taù chaát Taù chaát laø chaát phuï gia khi troän vôùi khaùng nguyeân seõ taêng cöôøng ñaùp öùng mieãn dòch vôùi khaùng nguyeân ñoù. Khi gaén vôùi taù chaát, khaùng nguyeân bò phaân giaûi chaäm hôn, phoùng thích daàn daàn trong cô theå töông töï nhö khi tieâm khaùng nguyeân lieàu nhoû nhieàu laàn. Taù chaát taêng cöôøng ñaùp öùng mieãn dòch baèng caùch kích thích ñaïi thöïc baøo laøm nhieäm vuï thöïc baøo hoaëc kích thích teá baøo T vaø B. Taù chaát laø nhöõng chaát trô khoù phaân giaûi nhö daàu, paraphin, hydroxyt nhoâm, … Cô cheá taùc ñoäng cuûa taù chaát duøng trong vacxin ñöôïc giaûi thích nhö sau: Taù chaát coù taùc duïng gaây vieâm, kích thích quaù trình thöïc baøo giuùp quaù trình ñaùp öùng mieãn dòch xaûy ra maïnh hôn. Taù chaát haáp thu khaùng nguyeân vaø thaûi khaùng nguyeân ra töø töø ôû choã tieâm. Taù chaát coøn coù taùc duïng leân teá baøo lympho T hoã trôï. 2.9.6.2 Caùc loaïi taù chaát thoâng duïng a. Nhoùm muoái nhoâm Nhoâm hydroxit Al(OH)3 – keo pheøn Nhoâm phosphat AlPO4 Nhoâm kali sulphat AlK(SO4)2.12H2O – pheøn chua Trong nhoùm muoái nhoâm thì dung dòch pheøn chua vaø keo pheøn thöôøng ñöôïc duøng nhaát trong saûn xuaát vacxin. Dung dòch pheøn chua duøng laøm chaát boå trôï ñöôïc ñieàu cheá khaù ñôn giaûn, ñöôïc pha thaønh dung dòch, haáp tieät truøng vaø cho vaøo canh truøng ñaõ dieät baèng formol. Dung dòch keo pheøn duøng laøm chaát boå trôï ñöôïc ñieàu cheá phöùc taïp hôn. b. Nhoùm nhuõ daàu ÔÛ daïng nhuõ nöôùc trong daàu thì khaùng nguyeân naèm trong haït nöôùc trong dung dòch daàu seõ coù hieäu löïc toát hôn khi khaùng nguyeân naèm töï do trong nöôùc ôû daïng nhuõ
18 daàu trong nöôùc. Caùc haït nhuõ cuõng di chuyeån töø choã tieâm vaøo haïch lympho vaø ñoâi khi coøn xa hôn. Montanide laø dung dòch nhuõ töông, ñöôïc saûn xuaát döôùi nhieàu daïng ñeå phuø hôïp laøm chaát boå trôï cho caùc loaïi vaccine: daïng nhuõ töông nöôùc trong daàu (water in oil), daïng nhuõ töông daàu trong nöôùc (oil in water) hoaëc daïng nöôùc trong daàu trong nöôùc (water in oil in water). Veà nguoàn goác Montanide coù theå laø daàu khoaùng (mineral oil), daàu khoâng khoaùng (nonmineral oil) hoaëc troän laãn. Daïng nhuõ töông Montanide nöôùc trong daàu laø chaát boå trôï cho hieäu quaû cao, coù taùc duïng keùo daøi mieãn dòch. Daïng naøy laø nhuõ töông coù tính oån ñònh cao vaø ñoä nhôùt thaáp. Söû duïng daïng nhuõ töông nöôùc trong daàu coøn cho pheùp giaûm lieàu vaccine hoaëc giaûm noàng ñoä khaùng nguyeân trong moät lieàu vaccine. Daïng nhuõ töông Montanide daàu trong nöôùc raát deã thay ñoåi, daïng naøy duøng laøm chaát boå trôï cho vaccine coù ñaùp öùng mieãn dòch ngaén. 2.9.7 Cô cheá hình thaønh khaùng theå Khaùng nguyeân ñöôïc ñöa tôùi moïi nôi trong cô theå nhôø heä maùu vaø heä baïch huyeát. Khaùng theå ñöôïc taïo thaønh ôû caû laùch vaø haïch lympho nhöng khoâng ñöôïc taïo thaønh ôû gan. Neáu ta tieâm khaùng nguyeân vaøo tónh maïch thì laùch laø nôi taïo nhieàu khaùng theå nhaát, ngöôïc laïi neáu ta tieâm döôùi da, trong da hay maøng buïng thì khaùng theå seõ ñöôïc taïo thaønh nhieàu trong haïch lympho. Sau khi coù söï xaâm nhaäp ñaàu tieân cuûa khaùng nguyeân laø thôøi kyø tieàm aån, luùc naøy khoâng thaáy baát kyø khaùng theå naøo xuaát hieän trong maùu. Sau ñoù noàng ñoä khaùng theå taêng daàn roài laïi giaûm xuoáng. Phaûn öùng vôùi muoãi tieâm thöù nhaát goïi laø ñaùp öùng khaùng theå nguyeân phaùt. Khi tieâm khaùng nguyeân laàn hai sau vaøi ngaøy hay vaøi tuaàn, noàng ñoä khaùng theå taêng leân nhanh choùng, ñaït ñeán 10 – 100 laàn nhieàu hôn noàng ñoä tieâm laàn thöù nhaát. Söï taêng nhanh choùng noàng ñoä khaùng theå naøy ñöôïc goïi laø ñaùp öùng khaùng theå thöù phaùt. Noàng ñoä khaùng theå giaûm daàn theo thôøi gian, nhöng ôû caùc laàn tieâm sau nöõa noù seõ laëp laïi.
19 MHC - II Teá baøo TH Teá baøo B Khaùng nguyeân Sinh interleukin Khaùng theå Teá baøo plasma Teá baøo B nhôù Sô ñoà 2.1 Söï bieät hoùa teá baøo B thaønh teá baøo plasma saûn xuaát khaùng theå 2.9.8 Baûn chaát vaø tính chaát cuûa khaùng theå Trong huyeát thanh cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät coù vuù chöùa albumin, α , β , γ - globulin, thì γ - globulin laø khaùng theå. Vì baûn chaát cuûa khaùng theå laø protein, neân caùc taùc nhaân hoùa, lyù nhö nhieät ñoä, axit, kieàm laøm bieán tính protein thì cuõng coù theå phaù huûy khaùng theå. Hoaït tính khaùng theå phuï thuoäc vaøo pH moâi tröôøng vaø nhieàu yeáu toá khaùc. Amon sulfat, natri sulfat, coàn ôû 50C coù theå laøm keát tuûa khaùng theå nhöng khoâng laøm maát tính chaát cuûa chuùng, do ñoù ngöôøi ta lôïi duïng tính chaát naøy ñeå tinh khieát khaùng theå. Hai ñaëc tính sinh hoïc quan troïng cuûa khaùng theå laø khaû naêng phaûn öùng ñaëc hieäu vôùi khaùng nguyeân vaø khaû naêng bieåu hieän nhö moät khaùng nguyeân, töùc laø kích thích sinh khaùng theå choáng laïi chính noù. Khaùng theå choáng laïi khaùng theå laø khaùng khaùng theå.