Luận văn Thạc sĩ Lí luận văn học: Sự thay đổi quan niệm về con người qua hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết Việt Nam đầu thời kỳ đổi mới

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:117

Thêm vào BST

Báo xấu

8
lượt xem 2
download

Luận văn Thạc sĩ Lí luận văn học: Sự thay đổi quan niệm về con người qua hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết Việt Nam đầu thời kỳ đổi mới

Mô tả tài liệu

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu luận văn trình bày tìm hiểu về sự thay đổi quan niệm con người qua một hình tượng đã xuyên suốt dọc chiều dài lịch sử đất nước, là tượng đài cho cả một thế hệ là tìm hiểu về sự thay đổi của quan niệm về cuộc đời, để nhìn lại cả một thời đại, giúp người đọc, nhất là lớp hậu sinh có cái nhìn tổng quát hơn, đi sâu hơn và thấu hiểu hơn. Chiến tranh, lịch sử không còn chỉ được tái hiện qua những kiến thức khô khan mà thực tế, gần gũi và đa chiều.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lí luận văn học: Sự thay đổi quan niệm về con người qua hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết Việt Nam đầu thời kỳ đổi mới

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------- TRẦN THỊ MINH HƢƠNG SỰ THAY ĐỔI QUAN NIỆM VỀ CON NGƢỜI QUA HÌNH TƢỢNG NGƢỜI LÍNH TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐẦU THỜI KỲ ĐỔI MỚI LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lí luận văn học Hà Nội – 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------------- TRẦN THỊ MINH HƢƠNG SỰ THAY ĐỔI QUAN NIỆM VỀ CON NGƢỜI QUA HÌNH TƢỢNG NGƢỜI LÍNH TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐẦU THỜI KỲ ĐỔI MỚI Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 60220120 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN VĂN NAM Hà Nội – 2015
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 3 1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................... 4 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ......................................................................... 6 3. Mục đích, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ..........................................13 3.1. Mục đích ....................................................................................................13 3.2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................14 4. Phƣơng pháp nghiên cứu .........................................................................15 5. Cấu trúc luận văn .....................................................................................16 Chƣơng 1: SỰ VẬN ĐỘNG CỦA VĂN HỌC VIỆT NAM THỜI ĐỔI MỚI VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TẠO CỦA CÁC NHÀ VĂN VIẾT VỀ NGƢỜI LÍNH 17 1.1. Những chuyển biến của hoàn cảnh lịch sử - xã hội ...............................17 1.1.1. Hoàn cảnh lịch sử - xã hội........................................................................17 1.1.2. Những chuyển biến về xã hội, văn hóa - tư tưởng ..................................18 1.1.3. Nhu cầu đổi mới của văn học ...................................................................20 1.2. Sự vận động của văn học thời kỳ đổi mới và sự thay đổi quan niệm về con ngƣời .............................................................................................................20 1.2.1. Văn học trước 1975....................................................................................21 1.2.2. Văn học từ 4/1975 đến 1985 ......................................................................23 1.2.3. Văn học thời kỳ đổi mới.............................................................................25 1.2.3.1. Đổi mới quan niệm về sứ mệnh văn chương và quan niệm về nhà văn………………………………………………………………………………26 1
1.2.3.2. Đổi mới quan niệm về hiện thực và con người .................................28 1.3. Sáng tác của một số nhà văn tiêu biểu giai đoạn đổi mới trong đề tài chiến tranh và đời sống ngƣời lính ...................................................................29 1.3.1. Con người và sự nghiệp.............................................................................30 1.3.2. Giới thiệu sơ lược nội dung tác phẩm ......................................................33 Chƣơng 2: NHỮNG ĐẶC TRƢNG CƠ BẢN CỦA SỰ THAY ĐỔI QUAN NIỆM VỀ CON NGƢỜI QUA HÌNH TƢỢNG NGƢỜI LÍNH TRONG TIỂU THUYẾT ĐẦU THỜI KỲ ĐỔI MỚI ..................................................................36 2.1. Quan niệm về con ngƣời và hình tƣợng ngƣời lính trong tiểu thuyết .36 2.1.1. Quan niệm về con người và hình tượng người lính ................................36 2.1.2. Thể loại tiểu thuyết ....................................................................................39 2.2. Sự thay đổi quan niệm về con ngƣời qua hình tƣợng ngƣời lính .........40 2.2.1. Con người được tiếp cận một cách toàn diện trong mọi hoàn cảnh .......40 2.2.1.1. Con người hiện diện cả trong đời sống cộng đồng và đời sống cá nhân ……………………………………………………………………………42 2.2.1.2. Con người được khắc họa chân dung trong cả chiến tranh và hòa bình ……………………………………………………………………………47 2.2.2. Con ngƣời đƣợc nhìn một cách toàn diện, nhân bản ............................52 2.2.2.1. Con người với những nét tính cách phức tạp, mâu thuẫn, không hoàn hảo ……………………………………………………………………….55 2.2.2.2. Con người mang vẻ đẹp bình dị, đời thường .....................................64 Chƣơng 3: NGHỆ THUẬT THỂ HIỆN NHÂN VẬT NGƢỜI LÍNH TRONG TIỂU THUYẾT THỜI KỲ ĐỔI MỚI .................................................................74 2
3.1. Xây dựng tính cách nhân vật ...................................................................74 3.1.1. Xây dựng quan hệ chặt chẽ giữa tính cách và hoàn cảnh ......................74 3.1.2. Xây dựng nhân vật có cá tính độc đáo, sắc nét ........................................77 3.1.3. Điểm nhìn trần thuật .................................................................................81 3.2. Thời gian và không gian nghệ thuật .......................................................85 3.2.1. Không gian đan xen giữa hiện thực và mộng ảo .....................................86 3.2.2. Thời gian tuyến tính và xáo trộn...............................................................90 3.3. Kết cấu đồng hiện và cốt truyện lồng .....................................................92 3.3.1. Kết cấu đồng hiện theo “hai trình tự thời gian” ......................................94 3.3.2. Kết cấu đồng hiện theo dòng ý thức..........................................................95 3.4. Ngôn ngữ và giọng điệu ............................................................................98 3.4.1. Ngôn ngữ ....................................................................................................98 3.4.2. Giọng điệu ................................................................................................102 KẾT LUẬN ........................................................................................................110 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................................112 3
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Con ngƣời luôn là đề tài không vơi cạn của văn học và đích đến của văn học luôn hƣớng tới con ngƣời. Hình tƣợng con ngƣời trong văn học thể hiện quan niệm nhân sinh của tác giả, quan niệm về văn hóa, về cuộc đời, về các quy luật vĩnh cửu của cuộc sống. Hình tƣợng con ngƣời tập trung mọi giá trị tƣ tƣởng cũng nhƣ nghệ thuật văn học. Tuy nhiên, cũng giống nhƣ sự biến thiên không ngừng của các chuẩn mực mỹ học trong lịch sử, quan niệm về con ngƣời trong văn học cũng thay đổi theo từng thời kỳ, thời đại. Mỗi thời đại có một quan niệm về con ngƣời lý tƣởng riêng, cách hiểu và đánh giá con ngƣời riêng biệt, và khi một biến cố lịch sử đủ lớn làm biến chuyển tƣ tƣởng thì quan niệm đó cũng không còn vững chãi nữa, mà lung lay và bị thay thế. Tìm hiểu sự thay đổi trong quan niệm về con ngƣời trong văn học qua các thời kỳ của một dân tộc có thể giúp cắt nghĩa đƣợc những biến chuyển trong quan niệm nhân sinh của dân tộc đó, phân tích sự thể hiện quan niệm con ngƣời không chỉ ở nội dung mà cả đặc trƣng nghệ thuật, nâng cao mức độ đánh giá quan niệm con ngƣời trong văn học cả về chiều rộng và chiều sâu. Bên cạnh đó, khi đi sâu vào khai thác các khía cạnh trong việc thể hiện quan niệm về con ngƣời cho sẽ thấy sự phong phú, tiến bộ trong tƣ tƣởng, văn hóa của một dân tộc, một thời đại cũng nhƣ những hạn chế cố hữu. Quan niệm về con ngƣời của mỗi dân tộc qua từng thời kỳ đều thể hiện qua một hình tƣợng nhân vật văn học cụ thể, tiêu biểu. Với văn học Việt Nam, một nền văn học đã trải qua những năm tháng đấu tranh dựng nƣớc và giữ nƣớc, những năm tháng mà mƣa bom, bão lửa trải rộng trên mọi vùng miền, hình tƣợng ngƣời lính trở thành một hình tƣợng tiêu biểu, điển hình, quy tụ những phẩm chất của thời đại và cũng thể hiện đƣợc những đặc điểm trong quan niệm của dân tộc về con ngƣời, nhất là trong và sau khi chiến tranh vừa kết thúc. Bƣớc ra từ chiến 4
tranh, vẫn xuất hiện trong văn học với cây súng trên vai, nhƣng sau năm 1975, nhất là từ mốc đổi mới văn học năm 1986, sự thể hiện hình tƣợng ngƣời lính đã có nhiều thay đổi, chuyển biến. Những thay đổi, chuyển biến này cho thấy ở tầm khái quát hơn sự chuyển biến về quan niệm con ngƣời, vì đây là hình tƣợng xuyên suốt cả một thời kỳ chiến đấu và duy trì tới thời kỳ đổi mới. Nhìn ngƣời lính ở các khía cạnh mới, các hoàn cảnh mới, đặt ngƣời lính vào những vai trò mới, đánh giá lại cả những huy hoàng và những mất mát của họ, văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới đã nhìn lại, đánh giá lại và thay đổi quan niệm một chiều về con ngƣời. Trong các thể loại văn học, tiểu thuyết là thể loại có sự linh hoạt và những ƣu điểm nổi trội trong việc khắc họa cái nhìn cuộc sống so với các thể loại khác. Nếu nhƣ truyện ngắn chỉ đem tới cái nhìn về con ngƣời trong khoảnh khắc, trong một lát cắt, thì tiểu thuyết đem tới cái nhìn xuyên suốt mọi số phận, mọi cuộc đời, đƣa con ngƣời vào một thế giới đa chiều rộng lớn, soi chiếu con ngƣời ở mọi góc nhìn, để thấy đƣợc cả những khoảng tối âm u nhất. Tìm hiểu sự thay đổi quan niệm về con ngƣời qua các tiểu thuyết tiêu biểu của một thời kỳ sẽ đem tới cái nhìn khái quát hơn các thể loại khác, cũng nhƣ có thể đánh giá một cách cụ thể và sâu sắc hơn sự thay đổi ấy ở các khía cạnh khác nhau, các bƣớc thăng trầm cũng nhƣ so sánh đƣợc sự thay đổi ấy giữa các nhân vật một cách phong phú và đa dạng hơn. Tiểu thuyết là bức tranh cuộc sống hiện thực và đầy đặn nhất, đến với tiểu thuyết là đến với cuộc sống đƣợc khắc họa theo cả chiều rộng và chiều sâu. Văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới (lấy mốc năm 1986) đƣợc giảng dạy một cách phổ biến trong chƣơng trình Ngữ văn tại các trƣờng Trung học phổ thông, cao đẳng và đại học. Sự đổi mới thể hiện qua nhiều khía cạnh, nhiều vấn đề, trong đó sự đổi mới, thay đổi trong quan niệm về con ngƣời đƣợc quan tâm và nghiên cứu sâu rộng. Do vậy, đề tài Sự thay đổi quan niệm về con người qua 5
hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết Việt Nam đầu thời kỳ đổi mới hy vọng sẽ đóng vai trò là một tài liệu tham khảo nêu lên những kiến giải tổng quát, những phân tích ở mức độ cụ thể về sự thay đổi trong quan niệm con ngƣời, giúp ích cho quá trình học tập cũng nhƣ nghiên cứu của học sinh, sinh viên. Từ những lý do trên đây, ngƣời viết chọn nghiên cứu đề tài Sự thay đổi quan niệm về con người qua hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết Việt Nam đầu thời kỳ đổi mới. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Sau chiến thắng mùa xuân năm 1975, lịch sử Việt Nam đã mở sang một trang hoàn toàn mới. Hòa bình lập lại trên mọi miền tổ quốc, đất nƣớc bƣớc vào giai đoạn phục hồi và phát triển. Sự thay đổi về kinh tế, xã hội đã dẫn tới sự thay đổi về tƣ tƣởng, văn hóa, đòi hỏi văn học phải đáp ứng kịp thời và phù hợp. Trong hoàn cảnh đó, văn học không còn có thể khoác mãi chiếc áo ca ngợi hào hùng, chất sử thi lãng mạn dần khiến bức tranh văn chƣơng nhàm chán và đơn điệu. Độc giả khẩn thiết mong chờ và đón nhận một nền văn học nhìn vào hiện thực, gắn với đời sống và đa chiều, đa mầu hơn, nhà văn phải có ngòi bút thế sự, ngòi bút biết đào sâu, biết khám phá mọi mặt của tâm hồn con ngƣời. Sự thay đổi của văn học thể hiện rõ rệt nhất ở sự thay đổi trong quan niệm về con ngƣời – đặc biệt là qua một hình tƣợng đã xuyên suốt cả giai đoạn lịch sử đau thƣơng trƣớc đó – ngƣời lính cụ Hồ. Hàng loạt các tiểu thuyết ra đời, nhất là sau năm 1986, gây tiếng vang lớn khi nhìn lại cuộc chiến, nhìn lại quá khứ, khi đặt ngƣời lính vào hòa bình cũng nhƣ soi chiếu những góc khuất trong chiến tranh. Sự chuyển mình của văn học trong quan niệm về con ngƣời trở thành một đề tài đƣợc bàn luận sôi nổi qua các công trình nghiên cứu, các bài viết, các chuyên đề cũng nhƣ đƣợc giảng dạy và phân tích trong các chƣơng trình phổ thông và đại học. 6
Trong “Một vài suy nghĩ về con người trong văn xuôi thời kỳ đổi mới” in ở Tạp chí văn học số 9/2001, Tôn Phƣơng Lan đã so sánh sự thể hiện con ngƣời trong các tác phẩm văn học thời kỳ đổi mới với văn học giai đoạn trƣớc đó (trƣớc năm 1975) và khẳng định những đặc điểm mới và nổi bật trong sự thể hiện con ngƣời. Tác giả đánh giá con ngƣời đang đƣợc thông hiểu và nhìn nhận từ nhiều phía để đƣợc hiện lên nhƣ những gì vốn có. Tác giả Nguyễn Văn Long trong nhiều bài viết đã khẳng định sự thay đổi của văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới thể hiện rõ rệt qua sự đổi mới về quan niệm con ngƣời. Trong bài “Về cách tiếp cận để đánh giá văn học Việt Nam sau Cách mạng tháng Tám”, Nguyễn Văn Long đã nhận định những thay đổi to lớn của đời sống xã hội sau năm 1975, nhất là sau Đại hội Đảng năm 1986 đã dẫn tới sự thay đổi các thang chuẩn quan trọng khi nhìn nhận các giá trị cuộc sống. Con ngƣời thay vì một chiều nhƣ trƣớc đây đã đƣợc mô tả trong “tất cả tính đa dạng, đa chiều của nó”. Trong một số bài viết khác, ông đã đề cập đến sự đa dạng của văn học thời kỳ đổi mới về đề tài, thể loại, các phong cách và khuynh hƣớng thẩm mỹ,… Ông cũng khái quát lên các đặc điểm quan trọng của văn xuôi thời kỳ đổi mới và khẳng định văn xuôi đã “mở rộng quan niệm về hiện thực đi liền với đổi mới quan niệm nghệ thuật về con người”. Ở một tầm khái quát hơn, trong cuốn sách Văn học Việt Nam hiện đại tập II do Nhà xuất bản Văn học phát hành, cùng với nhiều tác giả khác, tác giả Nguyễn Văn Long đã tổng hợp những nét diện mạo chung cũng nhƣ những đổi mới về cả tƣ tƣởng và nghệ thuật của văn xuôi sau 1975 so với trƣớc. Cuốn sách này đóng vai trò là một tài liệu học tập, nghiên cứu của sinh viên về văn học Việt Nam hiện đại. Giáo sƣ Trần Đình Sử trong một số tham luận, bài viết thì khẳng định văn xuôi Việt Nam sau 1975 có nhiều đổi mới và cách tân để phù hợp với những yêu cầu đổi mới của thời đại. Ông gọi sự đổi mới này là “một sự bùng nổ về ý thức cá tính nhằm lập lại thế cân bằng giữa ý thức cá nhân và ý thức cộng đồng. Sự tiến 7
bộ của văn học là một quá trình không ngừng làm giàu mãi lên những phẩm chất mới, không ngừng khơi sâu, mở rộng thêm quan niệm về con người và hiện thực.” Giáo sƣ Phan Cự Đệ trong các công trình có tính chất nghiên cứu tổng hợp nhƣ Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại hay các bài viết trên các báo nhƣ “Tiểu thuyết Việt Nam những năm đầu thời kỳ đổi mới” đã đƣa tới cái nhìn khái quát, đánh giá sự thay đổi trong cách thể hiện nhân vật của tiểu thuyết sau 1986 trên cả bình diện nội dung và nghệ thuật. Đặc biệt, tác giả đi sâu vào phân tích các tiểu thuyết tiêu biểu nhƣ Nỗi buồn chiến tranh, Ăn mày dĩ vãng, Thời xa vắng,… để cho thấy sự cách tân mới mẻ đƣợc thể hiện cụ thể trong các tiểu thuyết này. Trong tham luận “Phác họa con người thời đại và nhân vật trong văn xuôi Việt Nam hiện đại” tại Hội thảo khoa học Con người Việt Nam hôm nay và trách nhiệm của văn học nghệ thuật, do Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam tổ chức tại Hà Nội, ngày 20.8.2014, PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện đã phác họa hình ảnh con ngƣời thời đại qua các nhân vật văn xuôi Việt Nam thế kỷ XX. Nếu nửa đầu thế kỷ XX, nhân vật ngƣời nhà quê, ngƣời bình dân thành thị và ngƣời trí thức nghèo thể hiện cái nhìn về hiện thực, khơi lại các cuộc tranh luận “văn học vị nghệ thuật” hay “văn học vị nhân sinh” thì nhân vật giai đoạn 1945- 1975 đem tới cái nhìn sử thi lãng mạn, hào hùng về hai cuộc chiến tranh của dân tộc. Bên cạnh đó, PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện ở nửa cuối tham luận cũng tập trung vào khái quát đặc điểm thể hiện hình ảnh con ngƣời qua các nhân vật công, nông, binh, trí thức mới và doanh nhân trong văn xuôi thời kỳ đổi mới. Phần này cho thấy những đánh giá về khuynh hƣớng đi sâu tìm tòi, thể hiện hình ảnh con ngƣời chân thực và gần với đời sống. Trong hội thảo 50 năm Văn học Việt Nam sau cách mạng Tháng Tám do khoa Ngữ Văn - Đại học Sƣ phạm, khoa Ngữ Văn - Đại học Tổng hợp cùng với trƣờng viết văn Nguyễn Du và tạp chí Văn nghệ Quân đội phối hợp tổ chức tại 8
Hà Nội ngày 3-6-1995 đã có 44 báo cáo, tham luận của các nhà văn, nhà phê bình, nhà nghiên cứu văn học có tên tuổi nhƣ: Chu Lai, Xuân Thiều, Đinh Xuân Dũng, Lã Nguyên, Nguyễn Văn Long, Vƣơng Trí Nhàn… Các tham luận này trình bày nhiều vấn đề về văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới, khá nhiều tham luận tập trung nghiên cứu các tiểu thuyết chiến tranh hay các tiểu thuyết viết về ngƣời lính nhƣ tham luận “Mấy suy nghĩ về mảng văn học chiến tranh cách mạng” của tác giả Xuân Thiều. Phần lớn các tham luận đều có chung nhận định về sự thay đổi trong việc thể hiện hình tƣợng cũng nhƣ khắc họa số phận ngƣời chiến sĩ, qua đó thể hiện đƣợc sự thay đổi trong các thang chuẩn đánh giá con ngƣời. Chất sử thi, lãng mạn đã bị xóa nhòa, nhƣờng chỗ cho cái nhìn thế sự đa chiều, đa màu sắc và giàu nhân sinh. Ngƣời lính vừa là một hình tƣợng khái quát vừa mang những đặc điểm cá nhân riêng biệt. Tác giả Nguyễn Thị Kim Tiến trong bài viết “Con người trong tiểu thuyết thời hậu chiến viết về chiến tranh” đã nhận định: “Việc đổi mới quan niệm về con người là yếu tố căn bản quyết định xu hướng dân chủ hóa của văn học, giúp cho văn học vừa linh hoạt biến hóa hơn về hình thức lại vừa chân thực hơn trong nội dung khái quát đời sống.” [50, tr. 18]. Trong bài viết này, tác giả đã khảo sát một số tiểu thuyết tiêu biểu của thời kỳ đổi mới để làm rõ hai khía cạnh khắc họa con ngƣời: con ngƣời dƣới góc độ bi kịch cá nhân và con ngƣời dƣới góc độ bản năng tự nhiên. Tác giả cũng kết luận rằng tất cả những thay đổi trong việc khắc họa nhân vật của tiểu thuyết sau đổi mới, cụ thể là tiểu thuyết chiến tranh bắt nguồn từ sự thay đổi trong quan niệm cuộc sống và con ngƣời. Tác giả Bùi Việt Thắng trong bài viết “Mấy suy nghĩ xung quanh vấn đề xây dựng nhân vật người chiến sĩ trong tiểu thuyết viết về chiến tranh (1945- 1985)” đăng trên Tạp chí Văn nghệ quân đội đã nhận xét: “Trong xây dựng nhân vật người chiến sĩ, tiểu thuyết sau 1975 đã có hướng đi sâu vào miêu tả quá trình tâm lý nhằm cá thể hóa nhân vật” [38, tr.121-122]. Đây là một bài viết 9
khái quát về những đặc điểm của việc thể hiện hình tƣợng ngƣời chiến sĩ sau năm 1975 trong tiểu thuyết, đặc biệt tập trung vào tiểu thuyết thời kỳ đổi mới. Bài viết cho thấy ngƣời chiến sĩ sau năm 1975 đã đƣợc cá thể hóa, mang những nét cá nhân riêng biệt cả về tính cách và số phận chứ không chỉ nằm trong vòng nhân dân, cộng đồng và chỉ gánh trên vai nhiệm vụ lịch sử nữa. Trong bài viết “Văn xuôi gần đây và quan niệm về con người” in trên Tạp chí văn học số 6 (1991), tác giả Bùi Việt Thắng đánh giá những thay đổi trong quan niệm con ngƣời cũng nhƣ nêu lên các đặc điểm cơ bản trong quan niệm về con ngƣời của văn học sau đổi mới. Đặc biệt, trong bài viết này, tác giả phân tích Nỗi buồn chiến tranh trong vai trò một tiểu thuyết tiêu biểu thể hiện rõ rệt quan niệm con ngƣời dám nhìn lại, dám vƣợt lên và tranh đấu với quá khứ với hình tƣợng nhân vật Kiên. Ngoài ra còn các bài báo của Đinh Thị Huyền, Nguyễn Tiến Đức đăng trên website báo Văn nghệ quân đội và Viện văn học nhƣ “Chân dung tinh thần người lính qua một số tiểu thuyết hậu chiến”, “Nhân vật của tiểu thuyết hậu chiến” (Đinh Thị Huyền), “Cái nhìn mới về người lính và sự thay đổi quan niệm về đề tài của tiểu thuyết Việt Nam sau 1975” (Nguyễn Tiến Đức)… Vũ Tuấn Anh trong “Đổi mới văn học vì sự phát triển” in trên Tạp chí văn học đã khẳng định: “Đổi mới văn học khởi đầu từ 1986 là sự tự ý thức của văn học trên một chặng đường mới của lịch sử, cố gắng khám phá cái thế giới bí ẩn, khuất lấp đầy bất trắc và bất thường bên trong mỗi con người, bên trong bản thể con người.” [1, tr.14]. Ngoài ra, còn khá nhiều các bài viết riêng lẻ in trong sách, đăng trên báo bàn về sự cách tân, thay đổi của tiểu thuyết viết về chiến tranh sau 1975, trong đó có đề cập tới hình ảnh ngƣời lính nói riêng và con ngƣời nói chung nhƣ bài viết “Tiểu thuyết về chiến tranh viết sau năm 1975” đăng trên Tạp chí Văn học số 5/1980, “Một cách nhìn về đổi mới tiểu thuyết chiến tranh” đăng trên website của Viện Văn học (PGS. TS Tôn Phƣơng Lan); “Tiểu thuyết về đề tài chiến tranh sau 10
năm 1975 và những thành tựu nghệ thuật bị bỏ lỡ” (TS Nguyễn Phƣợng), “Ý thức cách tân trong tiểu thuyết Việt Nam sau 1975” (PGS. TS Nguyễn Bích Thu) in trong Văn học Việt Nam sau 1975 – Những vấn đề nghiên cứu và giảng dạy. Vấn đề quan niệm con ngƣời trong văn xuôi thời kỳ đổi mới là một đề tài khá quen thuộc của các luận văn, luận án văn học qua các đề tài khái quát nhƣ đề tài chiến tranh, đề tài số phận con ngƣời, hay rộng hơn là quan niệm về con ngƣời. Trong luận án Con người trong tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới, Nguyễn Thị Kim Tiến đã khái quát những cách tân, đổi mới của tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ đổi mới trong việc thể hiện con ngƣời. Cụ thể hơn, ở chƣơng 2: Hình tượng con người trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới, tác giả đã phân chia sự thể hiện ấy qua các hình tƣợng nhƣ con ngƣời dƣới góc nhìn bản chất xã hội, con ngƣời dƣới góc nhìn loại hình văn học,… Tác giả đã soi chiếu nhân vật ngƣời lính trong nhiều chiều không gian, nhiều hoàn cảnh, cả thế giới tâm linh để thấy sự phức tạp, phong phú cũng nhƣ sự méo mó, bi kịch của tính cách và số phận. Trong luận án Tiểu thuyết về chiến tranh trong văn học Việt Nam sau 1975 – Những khuynh hướng và sự đổi mới nghệ thuật, tác giả Nguyễn Thị Thanh đã xác định những khuynh hƣớng chính của tiểu thuyết có đề tài chiến tranh sau năm 1975. Với luận án này, Nguyễn Thị Thanh đã đi sâu vào tìm hiểu cách biểu hiện về chiến tranh của tiểu thuyết sau năm 1975, so sánh tƣơng quan với tiểu thuyết trƣớc 1975 để thấy sự khác biệt và đổi mới về cả quan niệm và nghệ thuật. Tác giả Nguyễn Thị Thanh nhận định tiểu thuyết thời kỳ đổi mới “hướng tới miêu tả những con người tích cực tham gia vào các cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc. Thuật ngữ nhân vật anh hùng lưỡng diện mà chúng tôi sử dụng ở đây có tính chất phân biệt với kiểu anh hùng nhất phiến từng xuất hiện trong tiểu thuyết về chiến tranh trước 1975. Đây là kiểu nhân vật anh hùng trong chiến 11
đấu, trong tư cách công dân song có đời sống nội tâm không đơn giản hoặc còn ít nhiều khiếm khuyết trong tư cách con người đời thường.” [43, tr.63] Trong các luận văn thạc sĩ gần đây, đề tài thay đổi quan niệm con ngƣời trong văn học đổi mới ít nhiều đƣợc nhắc đến ở tầm khái quát hoặc chuyên sâu trong một chƣơng, ví dụ nhƣ luận văn Quan niệm nghệ thuật về con người trong tiểu thuyết chiến tranh sau 1975 (2003) của Nguyễn Thị Ngọc Diệp, Hình tượng người lính sau chiến tranh qua các tiểu thuyết của Chu Lai, Lê Lựu, Bảo Ninh của Nguyễn Ngọc Hƣng (2010)…. Bên cạnh đó, có không ít các bài nghiên cứu, các luận văn, luận án đi sâu vào tìm hiểu vấn đề thay đổi quan niệm con ngƣời qua hình tƣợng ngƣời lính trong phạm vi một tác phẩm, một tác giả hoặc một chùm tác giả trong văn học thời kỳ đổi mới. Ví dụ nhƣ Nhân vật người lính trong tiểu thuyết Khuất Quang Thụy (2008) của Đinh Thanh Hƣơng, …. Đặc biệt, nhiều luận văn đi sâu vào các tác giả cụ thể nhƣ Bảo Ninh, Chu Lai, Nguyễn Trí Huân nhƣ luận văn Đặc điểm tiểu thuyết Nguyễn Trí Huân của Phan Thị Trang (2010), Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Nguyễn Trí Huân của Đặng Thị Hà (2014)… Nhƣ vậy, nhìn chung lịch sử nghiên cứu đề tài sự thay đổi quan niệm con ngƣời trong văn học đổi mới có thể tóm gọn nhƣ sau: - Về nội dung khảo sát: Giới nghiên cứu đã tập trung vào các khía cạnh khác nhau của vấn đề thay đổi quan niệm con ngƣời, cả ở nội dung và nghệ thuật. Tuy cách phân chia có khác nhau, nhƣng phần lớn tác giả đều nhận định: văn học thời kỳ đổi mới đã nhìn con ngƣời bằng cái nhìn đời tƣ, thế sự; con ngƣời đƣợc soi chiếu đa chiều, đa diện, đƣợc khám phá trong nhiều hoàn cảnh, đƣợc nhìn sâu vào tâm hồn để thấy những khiếm khuyết, những góc khuất bên cạnh những huy hoàng của lịch sử. 12
- Về phạm vi khảo sát: Cho tới nay, hầu nhƣ các nghiên cứu đều tập trung khảo sát sự thay đổi quan niệm con ngƣời trên diện rộng, bao quát các hệ thống nhân vật đƣợc biểu hiện trong văn học đổi mới chứ chƣa tập trung vào một đối tƣợng nhân vật cụ thể nhƣ nhân vật ngƣời lính. Về phạm vi tác phẩm, nhiều bài nghiên cứu, nhiều luận văn, luận án đã thành công trong việc hệ thống các tiểu thuyết nổi bật nói riêng hoặc các tác phẩm nổi bật của nền văn xuôi Việt Nam thời kỳ đổi mới nói chung để đem tới cái nhìn khái quát và đầy đủ. Lựa chọn đề tài Sự thay đổi quan niệm về con người qua hình tượng người lính trong một số tiểu thuyết Việt Nam đầu thời kỳ đổi mới, ngƣời viết hy vọng tiếp nối và kế thừa những nghiên cứu của các tác giả đi trƣớc về đề tài này. Trên cơ sở đó, ngƣời viết mong muốn luận văn sẽ là một tài liệu có nội dung chi tiết hơn, tập trung vào sự thay đổi quan niệm con ngƣời thể hiện chủ yếu qua hình tƣợng ngƣời lính – một tƣợng đài lịch sử dân tộc. 3. Mục đích, đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Mục đích Mỗi thời đại đã đi qua đều để lại nhiều dƣ âm, đối với dân tộc Việt Nam, chiến tranh là một dƣ âm không thể phai nhòa. Văn học thời chiến đã xây dựng nên những tƣợng đài anh hùng, những con ngƣời đã hy sinh hạnh phúc cá nhân cho hòa bình của tổ quốc. Thời chiến cần những con ngƣời sống trọn mình cho tổ quốc nên văn học thời chiến cũng cần những hình tƣợng đầy chất sử thi, vì thế quan niệm về con ngƣời cũng đầy chất sử thi. Hòa bình tới, sau chiến tranh, quan niệm về con ngƣời đƣợc nhìn lại, thời đại yêu cầu một cái nhìn sâu sắc hơn, hiện thực hơn, nhiều chiều hơn, chứ không đơn nhất, chung chung nhƣ trƣớc. Hình tƣợng ngƣời lính trong văn học, nhất là trong tiểu thuyết thời kỳ đầu đổi mới không còn là những anh hùng “hoàn hảo” nữa. 13
Tìm hiểu về sự thay đổi quan niệm con ngƣời qua một hình tƣợng đã xuyên suốt dọc chiều dài lịch sử đất nƣớc, là tƣợng đài cho cả một thế hệ là tìm hiểu về sự thay đổi của quan niệm về cuộc đời, để nhìn lại cả một thời đại, giúp ngƣời đọc, nhất là lớp hậu sinh có cái nhìn tổng quát hơn, đi sâu hơn và thấu hiểu hơn. Chiến tranh, lịch sử không còn chỉ đƣợc tái hiện qua những kiến thức khô khan mà thực tế, gần gũi và đa chiều. Tìm hiểu sự thay đổi quan niệm về con ngƣời, luận văn cũng bên cạnh đó tìm hiểu sự thay đổi về nghệ thuật tiểu thuyết, đi sâu hơn trong quan niệm về chức năng và vai trò của văn học, giúp ngƣời đọc nhận ra văn học không chỉ đơn thuần là phục vụ thời đại, mà còn phải luôn đổi mới, luôn là nơi lƣu giữ những giá trị nhân văn sâu sắc. Tìm hiểu quan niệm về con ngƣời thay đổi nhƣ thế nào trong giới hạn tiểu thuyết thời kỳ đầu đổi mới là tiền đề cho những nghiên cứu, tìm tòi về sự thay đổi quan niệm con ngƣời xuyên suốt chiều dài lịch sử văn học. Hy vọng luận văn sẽ là một tƣ liệu có giá trị hỗ trợ cho những nghiên cứu về văn hóa và lịch sử dân tộc trong dòng chảy lịch sử nhân loại. 3.2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung khảo sát các tiểu thuyết đầu thời kỳ đổi mới, tức là các tiểu thuyết đƣợc xuất bản ngay sau mốc năm 1986. Các tiểu thuyết này đánh dấu bƣớc ngoặt của sự đổi mới văn chƣơng cả về tƣ tƣởng và nghệ thuật. Trong đó, để giới hạn và nghiên cứu sự thay đổi quan niệm con ngƣời một cách chi tiết và cụ thể hơn, luận văn chú tâm phân tích chùm 3 tiểu thuyết: + Nỗi buồn chiến tranh – Bảo Ninh + Ăn mày dĩ vãng – Chu Lai + Chim én bay – Nguyễn Trí Huân 14
Trong chùm 3 tiểu thuyết này, ngƣời viết tập trung vào phân tích sự thể hiện hình tƣợng ngƣời lính qua các nhân vật: + Nỗi buồn chiến tranh: Kiên + Ăn mày dĩ vãng: Hai Hùng và Ba Sƣơng + Chim én bay: Quy Trên sự tƣơng quan so sánh và phân tích các nhân vật ngƣời lính khác cùng xuất hiện trong ba tiểu thuyết này, luận văn sẽ đi sâu khám phá những đặc điểm nổi bật làm nên sự thay đổi trong quan niệm về con ngƣời. Ngoài ra, luận văn cũng có sự tham khảo và lấy dẫn chứng ở một số tiểu thuyết viết sau năm 1975 của Nguyễn Minh Châu, Dƣơng Hƣớng, Ma Văn Kháng, Khuất Quang Thụy,… Bên cạnh đó là so sánh để thấy sự thay đổi trong quan niệm về con ngƣời thể hiện qua hình tƣợng ngƣời lính với một số tiểu thuyết tiêu biểu trong thời kỳ văn học chiến tranh nhƣ Xung kích (Nguyễn Đình Thi), Sống mãi với thủ đô (Nguyễn Huy Tƣởng), Hòn Đất (Anh Đức), Dấu chân người lính (Nguyễn Minh Châu), Vùng trời (Hữu Mai)… 4. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phƣơng pháp hệ thống – cấu trúc: trong luận văn, ngƣời viết sẽ hệ thống các tiểu thuyết theo từng thời kỳ, sử dụng các thao tác phân tích, tổng hợp, sắp xếp. - Phƣơng pháp loại hình: Phƣơng pháp loại hình để nhận diện các khía cạnh, đặc điểm hình tƣợng ngƣời lính trong tiểu thuyết thời kỳ đầu đổi mới và phân tích những biểu hiện nghệ thuật khi khắc họa hình tƣợng ngƣời lính. - Phƣơng pháp so sánh: Đây là phƣơng pháp quan trọng trong quá trình thực hiện đề tài này. Ngƣời viết đặt hình tƣợng ngƣời lính trong tiểu thuyết thời kỳ đổi mới trong mối tƣơng quan với tiểu thuyết giai đoạn trƣớc đó để thấy 15
những thay đổi, những cách tân mới mẻ cũng nhƣ những điểm tƣơng đồng tiếp nối, kế thừa của văn học dân tộc. - Phƣơng pháp liên ngành: Trong luận văn, ngƣời viết vận dụng kết hợp kiến thức của nhiều ngành nhƣ lý luận văn học, phân tâm học, lịch sử,… 5. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, luận văn đƣợc triển khai thành ba chƣơng - Chƣơng 1: Sự vận động của văn học Việt Nam thời đổi mới và hành trình sáng tạo của các nhà văn viết về ngƣời lính - Chƣơng 2: Những đặc trƣng cơ bản của sự thay đổi quan niệm về con ngƣời qua hình tƣợng ngƣời lính trong tiểu thuyết đầu thời kỳ đổi mới. - Chƣơng 3: Nghệ thuật thể hiện hình tƣợng ngƣời lính trong tiểu thuyết thời kỳ đầu đổi mới. 16
Chƣơng 1 SỰ VẬN ĐỘNG CỦA VĂN HỌC VIỆT NAM THỜI ĐỔI MỚI VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TẠO CỦA CÁC NHÀ VĂN VIẾT VỀ NGƢỜI LÍNH 1.1. Những chuyển biến của hoàn cảnh lịch sử - xã hội 1.1.1. Hoàn cảnh lịch sử - xã hội Ngày 30 tháng 4 năm 1975, đất nƣớc hoàn toàn thống nhất. Tiếng súng, tiếng bom đã ngừng vang trên mọi miền tổ quốc, nhân dân ta bắt đầu bƣớc vào công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội trong nền hòa bình, dân chủ. Đại hội toàn lần thứ IV của Đảng Cộng sản Việt Nam (1976) đã chỉ ra đƣờng lối: “Có chủ nghĩa xã hội, Tổ quốc ta mới có kinh tế hiện đại do đó bảo đảm cho đất nước ta vĩnh viễn độc lập tự do và ngày càng phát triển phồn vinh.”. Đây chính là thời cơ để đất nƣớc vƣơn mình đứng dậy sau chiến tranh, bƣớc lên con đƣờng phát triển vững mạnh và lâu dài. Tuy nhiên, những di chứng của hai cuộc chiến tranh khốc liệt vẫn còn để lại những hậu quả nặng nề, gây ra rất nhiều khó khăn chƣa thể khắc phục trong mọi mặt của kinh tế - xã hội cũng nhƣ những tổn thƣơng, mất mát về tinh thần. Chữa lành đƣợc những vết thƣơng này là một nhiệm vụ lâu dài và gian khổ. Bên cạnh đó, các chủ trƣơng, chính sách mới của Đảng và nhà nƣớc vẫn còn đang bƣớc đầu xây dựng và hình thành nên không tránh khỏi việc sa vào lối mòn quan liêu, nóng vội, nặng kiến thức, thiếu thực tế. Đất nƣớc ta lại chịu cấm vận của các nƣớc thù địch, bị đóng cửa không thể giao lƣu kinh tế, văn hóa, xã hội với thế giới. Cuộc chiến tranh lớn đã kết thúc nhƣng ở biên giới, những cuộc xung đột vẫn xảy ra tiêu hao sức ngƣời, sức của. Tất cả những lý do trên khiến cho tình hình kinh tế - xã hội trong những năm đầu sau chiến tranh rơi vào khủng hoảng nặng nề và không có nhiều khởi sắc. 17
Nhận thấy tình hình cấp bách của đất nƣớc, một lần nữa, Đảng và Nhà nƣớc đã kịp thời thực hiện đƣờng lối đổi mới để đƣa đất nƣớc thoát khỏi vũng lầy suy sụp. Đại hội toàn quốc lần thứ VI của Đảng Cộng sản Việt Nam (1986) đã đề ra những chủ trƣơng đổi mới toàn diện, đồng bộ từ kinh tế, chính trị đến tƣ tƣởng, xã hội. Kinh tế đã có những bƣớc khởi sắc đáng kể và bắt đầu đi lên. Đời sống ngƣời dân đƣợc cải thiện về mọi mặt. Chủ trƣơng đổi mới cũng mở cửa để giao lƣu và hội nhập quốc tế, tạo điều kiện phát triển cũng nhƣ kế thừa những nét đẹp trong các lĩnh vực khác nhau của nhân loại. Năm 1986 đƣợc coi là cột mốc đánh dấu bƣớc ngoặt của đất nƣớc, chính thức vƣơn lên từ một nƣớc nông nghiệp lạc hậu chịu nhiều tàn phá của mƣa bom, bão đạn. Hoàn cảnh lịch sử cũng những thay đổi đáng kể trong đời sống kinh tế, hội nhập đã thúc đẩy và tạo điều kiện cho những chuyển biển về văn hóa – tƣ tƣởng thời kỳ này. 1.1.2. Những chuyển biến về xã hội, văn hóa - tư tưởng Trong hai cuộc chiến, điều quan trọng nhất là độc lập tự do của tổ quốc. Những năm tháng đó, cả đất nƣớc “có chung tâm hồn, có chung khuôn mặt” (Chế Lan Viên), cả đất nƣớc hƣớng về lá cờ đỏ sao vàng phấp phới. Ngƣời ta quên đi những lo toan vụn vặt, những mơ ƣớc cá nhân, những chuyện riêng tƣ để lo chuyện của tập thể, của cộng đồng. Trong những năm tháng ấy, lòng yêu nƣớc đƣợc phát huy cao độ, con ngƣời đƣợc đánh giá ở tinh thần hy sinh vì lợi ích của đất nƣớc, ngƣời ta đƣợc ca ngợi khi sẵn sang gạt đi hạnh phúc của bản thân để cống hiến đời mình cho hạnh phúc chung của tổ quốc. Nhà văn Nguyên Ngọc nhận xét: “Trong chiến tranh, mọi quan hệ xã hội và con người dồn lại và thu hẹp vào một quan hệ duy nhất: sống – chết. Người ta phải sống phi thường, phi thường có thể là cao cả, nhưng phi thường cũng đồng thời là triệt tiêu đi bao nhiêu quan hệ bình thường mà vô cùng phong phú và phức tạp của con người, đẩy tất cả các quan hệ ấy về phía sau. (…) Ngọn lửa chiến tranh thiêu cháy cả những nhỏ nhen, nhiêu khê của cuộc sống thường ngày… Hoà bình thì khác hẳn. 18