intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Luận văn Thạc sĩ Văn học: Hành động cầu khiến trong tiếng Việt

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:118

Thêm vào BST
Báo xấu
47
lượt xem 11
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Hành động cầu khiến nói riêng và hành động ngôn từ (speech acts) nói chung là những vấn đề thuộc về ngữ dụng học, một phân ngành của ngôn ngữ học phát triển khá mạnh mẽ từ những năm 70 của thế kỷ XX trở lại đây. Ngữ pháp truyền thống đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến câu cầu khiến nhưng chủ yếu xoay quanh vấn đề “phân loại câu theo mục đích phát ngôn”. Đề tài sẽ nghiên cứu sâu hơn về nội dung này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Hành động cầu khiến trong tiếng Việt

  1. HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TRONG TIEÁNG VIEÄT BUØI THÒ KIM TUYEÁN
  2. MUÏC LUÏC ]U^ DAÃN NHAÄP 1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu ...............................................2 2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà .........................................................................3 3. Noäi dung nghieân cöùu .............................................................................. 10 4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu ............................................10 5. Caáu truùc cuûa luaän vaên ..............................................................................11 Chöông Moät: TOÅNG QUAN VEÀ HAØNH ÑOÄNG NGOÂN TÖØ VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN 1. Haønh ñoäng ngoân töø...................................................................................12 1.1 Khaùi nieäm veà haønh ñoäng ngoân töø........................................................ 12 1.2 Caùc haønh ñoäng ngoân töø....................................................................... 13 1.3 Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø ................................................ 16 1.4 Nghóa töôøng minh, nghóa haøm aån ....................................................... 20 1.5 Phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi.................................................. 22 2 Haønh ñoäng caàu khieán 2.1. Khaùi nieäm caàu khieán ........................................................................... 31 2.2. Caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu............................................... 34 2.3. Caàu khieán lòch söï ................................................................................ 37 Chöông Hai: PHÖÔNG THÖÙC THEÅ HIEÄN HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TRONG TIEÁNG VIEÄT 1. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät 1.1 Phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai.................................... 46 1.2 Phöông thöùc duøng tieåu töø tình thaùi .................................................... 53 1.3 Phöông thöùc duøng vò töø, phuï töø tình thaùi ............................................ 65 1.4 Phöông thöùc duøng vò töø ngoân haønh ..................................................... 88 2. Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät 2.1 Duøng hình thöùc caâu khaêûng ñònh.......................................................... 95 2.2 Duøng hình thöùc caâu nghi vaán ............................................................... 98 KEÁT LUAÄN .....................................................................................................107 Trang 1
  3. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät DAÃN NHAÄP 1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu Haønh ñoäng caàu khieán noùi rieâng vaø haønh ñoäng ngoân töø (speech acts) noùi chung laø nhöõng vaán ñeà thuoäc veà ngöõ duïng hoïc, moät phaân ngaønh cuûa ngoân ngöõ hoïc phaùt trieån khaù maïnh meõ töø nhöõng naêm 70 cuûa theá kyû XX trôû laïi ñaây. Ngöõ phaùp truyeàn thoáng ñaõ coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu ñeà caäp ñeán caâu caàu khieán nhöng chuû yeáu xoay quanh vaán ñeà “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân”. Veà vaán ñeà naøy, trong hôn ba thaäp nieân qua, lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø cuûa J.L. Austin, H.P. Grice, J.R.Searle ñaõ xaùc ñònh nhöõng caùch tieáp caän môùi saâu saéc vaø toaøn dieän hôn. Lyù thuyeát naøy cho raèng ngoân ngöõ coù chöùc naêng quan troïng trong hoaït ñoäng giao tieáp, nhöng ñôn vò giao tieáp cô baûn khoâng phaûi laø caâu hay moät hình thöùc ngoân ngöõ naøo ñoù maø laø moät phaùt ngoân nhaèm thöïc hieän moät haønh ñoäng nhaát ñònh. Caàu khieán laø moät trong nhöõng haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi thöïc hieän ñeå yeâu caàu ñieàu khieån ngöôøi nghe haønh ñoäng theo chuû yù cuûa mình. Ñaây laø moät vaán ñeà thuoäc veà duïng phaùp neân noù theå hieän ñaëc tröng vaên hoaù cuûa töøng ñòa phöông, coù moái lieân heä maät thieát vôùi tính lòch söï trong giao tieáp. Tuøy theo hoaøn caûnh phaùt ngoân, ñoái töôïng tieáp nhaän maø ngöôøi noùi thöïc hieän nhöõng phöông thöùc khaùc nhau: tröïc tieáp hay giaùn tieáp. Do vaäy, chuùng toâi nhaän thaáy haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät laø moät vaán ñeà lyù thuù vaø boå ích. Ñeå tieän cho vieäc mieâu taû, phaân loaïi, chuùng toâi tieáp thu quan ñieåm cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Cuï theå laø, chuùng toâi döïa theo quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng veà vieäc phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân. Ñoù laø vieäc xaùc ñònh ñöôïc muïc ñích giao tieáp cuûa töøng kieåu caâu vaø nhöõng daáu hieäu hình Trang 2
  4. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät thöùc ñieån hình töông öùng ñeå khaûo saùt ñaëc ñieåm ngöõ nghóa ngöõ duïng (caùc haønh ñoäng taïi lôøi) cuûa caùc phaùt ngoân. Töø ñoù, chuùng toâi xaùc ñònh phöông thöùc theå hieän phuø hôïp vôùi haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Höôùng ñi cuûa chuùng toâi laø taäp hôïp caùc phaùt ngoân coù hieäu löïc taïi lôøi caàu khieán xuaát hieän chuû yeáu trong phong caùch sinh hoaït haøng ngaøy, phong caùch vaên chöông ngheä thuaät, phong caùch chính luaän ñeå khaûo saùt, khaùi quaùt hoaù ñaëc tröng veà hình thöùc caáu taïo vaø noäi dung yù nghóa cuûa töøng phöông thöùc. Veà maët lyù luaän, luaän vaên hy voïng goùp phaàn laøm roõ theâm veà khaùi nieäm haønh ñoäng caàu khieán, phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán, mieâu taû moät soá tình thaùi caàu khieán lòch söï, nhöõng vaán ñeà maø xöa nay ñaõ ñeà caäp ñeán nhöng chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc vaø chöa ñöôïc lyù giaûi ñaày ñuû. Veà maët thöïc tieãn, vieäc mieâu taû caùc phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät coù theå ñoùng goùp theâm cho vieäc mieâu taû, phaân tích vaø lyù giaûi cuï theå, thieát thöïc cho vaán ñeà daïy vaø hoïc tieáng Vieät. 2.Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà Trong ngöõ phaùp truyeàn thoáng ôû chaâu AÂu, vaán ñeà nghóa caàu khieán hay meänh leänh thöôøng gaén vôùi phaïm truø ngöõ phaùp thöùc (mood), moät phaïm truø ñaëc tröng cuûa ñoäng töø trong caùc ngoân ngöõ bieán hình: Khaùi nieäm thöùc ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu ngöõ phaùp giaûi thích baèng phaïm truø bieåu thò quan heä giöõa haønh ñoäng vôùi thöïc teá khaùch quan vaø vôùi ngöôøi noùi. Nhöõng thöùc thöôøng gaëp trong caùc ngoân ngöõ laø thöùc töôøng thuaät, thöùc meänh leänh, thöùc giaû ñònh, thöùc ñieàu kieän. Trong ñoù thöùc meänh leänh (imperative mood) bieåu thò nguyeän voïng, yeâu caàu cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi vieäc thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu. Trong lòch söû nghieân cöùu tieáng Vieät, vaán ñeà caâu caàu khieán ñaõ ñöôïc baøn luaän khaù nhieàu. Tuy nhieân, cho ñeán nay vaãn coøn söï thieáu thoáng nhaát trong quan ñieåm cuûa moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc thuoäc caùc khuynh höôùng khaùc nhau. Ñoù laø quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng vaø quan ñieåm cuûa ngöõ duïng hoïc. * Quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng Tieáng Vieät laø loaïi ngoân ngöõ khoâng bieán hình töø cho neân trong haàu heát caùc coâng trình nghieân cöùu tieáng Vieät, caùc nhaø Vieät ngöõ hoïc thöôøng khoâng tuyeät ñoái hoùa veà maët hình thöùc maø chuù yù ñeán caû hai maët hình thöùc laãn noäi dung, thaäm chí moät soá nhaø nghieân cöùu coøn coi maët noäi dung (yù nghóa cuûa caâu) quan troïng hôn maët hình thöùc. Moái quan heä giöõa hình thöùc vaø noäi dung khoâng phaûi trong tröôøng hôïp naøo cuõng ñoàng nhaát. Tuy nhieân, trong baát cöù ngoân ngöõ naøo cuõng coù hieän Trang 3
  5. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät töôïng töø moät hình thöùc caâu naøo ñoù coù giaù trò bieåu ñaït töông öùng vôùi moät muïc ñích phaùt ngoân. Vaø ngöôïc laïi moät muïc ñích phaùt ngoân coù theå ñöôïc thöïc hieän thoâng qua nhöõng hình thöùc caâu khaùc nhau. Coù khi duøng hình thöùc caâu naøy ñeå bieåu hieän muïc ñích phaùt ngoân thöôøng ñöôïc bieåu hieän cuûa hình thöùc caâu khaùc. Theá nhöng, khi phaân loaïi caùc kieåu caâu “theo muïc ñích phaùt ngoân”, ngöõ phaùp nhaø tröôøng chæ phaân thaønh boán kieåu caâu caâu traàn thuaät, caâu caàu khieán, caâu caûm thaùn vaø caâu nghi vaán vaø giaûi thích khaùi nieäm cuûa caùc loaïi caâu naøy baèng caùch neâu “muïc ñích phaùt ngoân” cuûa caâu gaén vôùi nhöõng phöông tieän ngoân ngöõ ñieån hình caáu taïo neân. Tuy vieäc söû duïng thuaät ngöõ coù khaùc nhau nhö “Caâu phaân loaïi theo muïc ñích phaùt ngoân”, “Caâu phaân loaïi theo muïc ñích noùi naêng”, “Phaân loaïi caâu theo muïc ñích”, “Phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi”,…hay cuõng coù taùc giaû khoâng söû duïng nhöõng thuaät ngöõ naøy nhö Leâ Vaên Lyù (1977), Buøi Ñöùc Tònh (1995)…nhöng quan ñieåm cuûa hai oâng thì phuø hôïp vôùi khuynh höôùng vöøa neâu treân. Tröôùc heát laø quan ñieåm cuûa Traàn Troïng Kim (1940) trong Vieät Nam vaên phaïm. Qua khaûo saùt, taùc giaû nhaän thaáy coù boán loaïi caâu: caâu xaùc ñònh, caâu phuû ñònh, caâu nghi vaán, caâu hoaøi nghi. Nhöng söï taùch baïch hai loaïi caâu nghi vaán vôùi caâu hoaøi nghi coù phaàn chöa thoaû ñaùng (coù theå coi caâu hoaøi nghi theå hieän yù nghóa tình thaùi cuûa caâu nghi vaán - hoûi nhöng döôøng nhö ñaõ bieát ít/ nhieàu chæ “hoaøi nghi” chöù chöa haún khoâng bieát hoaøn toaøn). Maët khaùc trong ñònh nghóa veà caâu phuû ñònh taùc giaû neâu: caâu phuû ñònh laø caâu coù duøng tôùi phuû ñònh traïng töø (traïng töø laø tieáng duøng phuï theâm nghóa cho moät tieáng ñoäng töø; moät tieáng tính töø, moät tieáng traïng töø khaùc hay caû moät meänh ñeà) nhö khoâng, chöa, chaúng, chôù,…Caùc töø naøy thöôøng ñaët tröôùc ñoäng töø. Vaø taùc giaû ñöa ra thí duï minh hoaï: Anh ñöøng ñuøa côït. Taùc giaû cho raèng ñöøng laø phuû ñònh traïng töø, ñaët tröôùc ñoäng töø, coù taùc duïng nhaän dieän loaïi caâu. Nguyeãn Kim Thaûn (1977) trong Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cuõng chuù yù phaân bieät loaïi caâu nghi vaán chaân chính vôùi caùc loaïi caâu nghi vaán khaùc nhö caâu nghi vaán tu töø hoïc, caâu nghi vaán khaúng ñònh, caâu nghi vaán phuû ñònh, caâu nghi vaán caàu khieán. Ñoàng thôøi taùc giaû coøn nhaän dieän ñoäng töø khi mang yù nghóa ngöõ phaùp meänh leänh thì bieåu thò yù chí, töùc lôøi yeâu caàu ñeà nghò hay meänh leänh cuûa ngöôøi noùi (ngöôøi vieát) ñoái vôùi ngöôøi nghe (ngöôøi ñoïc), ñoøi hoûi ngöôøi naøy phaûi thöïc hieän quaù trình do ñoäng töø bieåu thò. Trang 4
  6. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Leâ Vaên Lyù (1968) trong Sô thaûo ngöõ phaùp Vieät Nam khaûo saùt caâu tieáng Vieät vaø phaân laøm 13 loaïi caâu: caâu danh töø, caâu ñoäng töø, caâu khaúng ñònh, caâu phuû ñònh, caâu nghi vaán, caâu khuyeán lònh, caâu bieåu caûm, caâu töï loaïi, caâu ñôn giaûn, caâu ñaët caïnh nhau, caâu lieân keát, caâu phuï thuoäc, caâu phöùc taïp. Trong ñoù, caâu khuyeán lònh ñöôïc taùc giaû quan nieäm raèng ngöôøi noùi duøng caâu caâu khuyeán lònh ñeå boäc loä yù muoán cuûa mình. Vieät ngöõ coù nhieàu phöông tieän ñeå laøm thaønh khuyeán lònh, ta coù theå xeáp caùc phöông tieän ñoù vaøo ba muïc sau ñaây: gioïng ñieäu, thaønh töï vaø traïng töï (thaønh töï vaø traïng töï ñöôïc taùc giaû goïi laø ngöõ vò). Ñoù laø caùc tieáng nhö ñi, haõy, haüng, ñöøng, chôù,… Hoaøng Troïng Phieán (1980) trong coâng trình nghieân cöùu Ngöõ phaùp tieáng Vieät ñaõ khaúng ñònh: – Phaân chia caâu theo muïc ñích phaùt ngoân giuùp cho ngöôøi ñoïc nhaän dieän ñöôïc yù nghóa cuûa caâu vaø moät maët khaùc nöõa laø ñeå xaùc nhaän giaù trò cuûa caùc moâ hình caáu truùc caâu. – Phaân chia caâu theo muïc ñích phaùt ngoân cho pheùp lyù giaûi thoaû ñaùng caùc moâ hình caáu truùc caùc loaïi caâu: caâu keå, caâu hoûi, caâu caàu khieán – Phaân chia theo muïc ñích phaùt ngoân laø moâ taû ngöõ nghóa, cuù phaùp cuûa caâu. – Phaân chia caâu theo muïc ñích phaùt ngoân coù lieân quan ñeán vieäc phaân chia theo thöïc taïi hoaù(coù quy ñònh bôûi boái caûnh vaø vaên caûnh).Ñaây laø moät lyù thuyeát môùi do nhaø tröôøng Tieäp Khaéc Mathesius ñeà xöôùng. Söï phaân chia naøy gaén lieàn vôùi traät töï phaân boá caùc yeáu toá cuûa caâu. -Phaân chia theo muïc ñích phaùt ngoân laø phaân chia theo ngöõ phaùp-thoâng baùo. Ngöõ ñieäu, yù chí, nguyeän voïng cuøng vôùi söï kích thích cuûa chuû theå laøm thaønh nhöõng thoâng soá caàn yeáu cho vieäc chia caâu. Taùc giaû xaùc ñònh caùc loaïi caâu: caâu keå, caâu caàu khieán, caâu hoûi vaø caâu than goïi. Taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng coù nhöõng daáu hieäu ngöõ phaùp ñaëc bieät gì, ngoaøi moät soá phöông tieän nhö hö töø vaø ngöõ ñieäu. Caâu caàu khieán coù nhu caàu cuûa yù chí laøm thaønh yeáu toá thöôøng tröïc cuûa caâu. Noù neâu leân yù muoán cuûa chuû theå phaùt ngoân vaø yeâu caàu ngöôøi nghe ñaùp laïi baèng haønh ñoäng. Caâu caàu khieán gaén lieàn vôùi yù nghóa haønh ñoäng. Noäi haøm cuûa khaùi nieäm caàu khieán bao goàm söï môøi moïc, yeâu caàu, meänh leänh, caám ñoaùn vaø chuùc tuïng. Caâu caàu khieán cuõng coù khaúng ñònh vaø phuû ñònh.Hai daïng caâu naøy coù moät soá töø chuyeân duøng ñeå theå hieän. Trang 5
  7. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Taùc giaû Dieäp Quang Ban (2002) trong Ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, Caâu phaân loaïi theo muïc ñích noùi ñaõ phaân thaønh caâu töôøng thuaät, caâu nghi vaán, caâu meänh leänh, caâu caûm thaùn. Quan nieäm cuûa taùc giaû veà caâu meänh leänh (coøn goïi laø caâu caàu khieán) laø duøng ñeå baøy toû yù muoán nhôø hay baét buoäc ngöôøi nghe thöïc hieän ñieàu ñöôïc neâu leân trong caâu vaø coù nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhaát ñònh. Taùc giaû löu yù khi khaûo saùt caâu meänh leänh thì ta caàn xeùt xem ñoù laø caâu meänh leänh ñích thöïc hay caâu meänh leänh laâm thôøi. Caâu meänh leänh ñích thöïc cuûa tieáng Vieät coù caáu taïo nhôø nhöõng phuï töø taïo yù meänh leänh, ngöõ ñieäu meänh leänh hoaëc ñaûm baûo ñieàu kieän laø chæ chöùa nhöõng töø (phuï töø, vò töø) lieân quan ñeán noäi dung cuûa leänh. Caâu meänh leänh laâm thôøi laø nhöõng caâu khoâng phaûi laø caâu meänh leänh ñích thöïc nhöng mang noäi dung meänh leänh. Muoán xaùc ñònh ñöôïc noäi dung naøy, ta caàn löu yù ñeán nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhö ngöõ ñieäu, phuï töø (duøng ñi keøm), hoaëc moät tình huoáng noùi naêng. Nhö vaäy vaán ñeà veà “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” ñaõ gaëp moät soá raéc roái giöõa lyù thuyeát vaø thöïc tieãn bôûi nhöõng lyù do sau ñaây: Theo lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. L. Austin (1962) coù tôùi haøng traêm muïc ñích phaùt ngoân; khoâng phaûi trong tröôøng hôïp naøo kieåu caâu cuõng phuø hôïp vôùi muïc ñích phaùt ngoân; vaø muoán xaùc ñònh ñöôïc nhieàu muïc ñích phaùt ngoân trong nhieàu tröôøng hôïp ñoù thì phaûi döïa vaøo ngöõ caûnh; caàn thieân veà vieäc tìm ra caùc daáu hieäu hình thöùc ñeå phaân loaïi caâu. Tuy nhieân, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc truyeàn thoáng nhö taùc giaû Dieäp Quang Ban khi “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” cuõng nhaän thaáy raèng chöa ñaët caâu vaøo ñôøi soáng hieän thöïc cuûa noù ñoái vôùi nhöõng caâu laân caän hay tình huoáng noùi. Söï phaân loaïi caâu coù lieân quan ñeán vaán ñeà daáu hieäu hình thöùc. Vaø theo taùc giaû, phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi laø caùch phaân loaïi theo coâng duïng, ngöõ phaùp. Khi xem xeùt caâu theo muïc ñích noùi, ta nhaän dieän ñöôïc caâu ñoù laø caâu ñích thöïc, caâu giaû hay caâu laâm thôøi. Cuoái cuøng taùc giaû ñöa ra keát luaän: Quan ñieåm vaán ñeà veà phaân loaïi caâu döïa theo coâng duïng vaø ngöõ phaùp môùi chæ theå hieän laø nhöõng nhaän ñònh mang tính chaát khaùi quaùt, khoâng aùp duïng ñöôïc treân thöïc teá, vì khoâng theå vaän duïng nhaát quaùn ñeå phaân loaïi moät caùch heä thoáng caùc kieåu caâu khi gaëp nhöõng caâu maø giöõa hình thöùc vaø coâng duïng cuûa noù khoâng coù söï thoáng nhaát. * Quan ñieåm ngöõ duïng hoïc ÔÛ Vieät Nam, ngöôïc laïi vôùi quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng, moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc tieâu bieåu laø Nguyeãn Thieän Giaùp (1999), (2000), Ñoã Trang 6
  8. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Höõu Chaâu (1993), Nguyeãn Ñöùc Daân (2000), Hoà Leâ (1989), Cao Xuaân Haïo (1991) tuyeät nhieân khoâng noùi ñeán phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân maø chæ khaûo saùt caùc haønh ñoäng taïi lôøi (haønh ñoäng ngoân trung) trong caùc phaùt ngoân. Moät soá taùc giaû chaúng haïn nhö Cao Xuaân Haïo (1991)…tieán haønh phaân loaïi caáu truùc theo haønh ñoäng ngoân trung vaø nhaán maïnh quan ñieåm cho raèng caên cöù vaøo hình thöùc cuûa caâu ñeå phaân loaïi caâu coøn muïc ñích cuûa phaùt ngoân (coâng duïng) thì chæ ñöôïc xeùt ñeán sau khi caùc kieåu caâu ñaõ ñöôïc xaùc ñònh. Trong Khaûo luaän veà ngöõ phaùp Vieät Nam (1963), hai taùc giaû Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ coù khuynh höôùng dung hoøa hai khuynh höôùng coå truyeàn vaø mieâu taû taùc duïng. Hai taùc giaû phaân loaïi caâu vaø phaân cuù theo hai phöông dieän: theo caùch caáu taïo thì phaân thaønh caâu ñôn, caâu phöùc…, theo ngöõ ñieäu thì phaân bieät caâu noùi theo gioïng thöôøng, gioïng hoûi vaø gioïng bieåu caûm. Hai taùc giaû cho raèng ngöõ ñieäu theo gioïng mình noùi coù theå phaân bieät ra gioïng thöôøng hoûi vaø gioïng bieåu caûm. Hai taùc giaû ñöa ra ví duï ñeå minh chöùng cho ñieàu naøy nhö Laøm vieäc naøy cho toâi ngay. Caâu naøy coù theå nhaõ nhaën noùi theo gioïng thöôøng hay caát cao gioïng noùi (bieåu caûm). Nhö vaäy, hai taùc giaû khoâng phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân nhö ngöõ phaùp truyeàn thoáng maø ñi vaøo phaân loaïi caâu theo ngöõ ñieäu. Roõ raøng ngay töø buoåi sô khai, trong vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ ñi töø caáu truùc veà maët (hình thöùc) ñeå mieâu taû vaø phaân loaïi caâu. Coù theå coi ñoùng goùp cuûa hai taùc giaû tuy coøn khieâm nhöôøng nhöng ñaõ taïo tieàn ñeà, goùp phaàn theå hieän söï ña daïng, phong phuù cuûa ngoân ngöõ trong hoaït ñoäng giao tieáp. Hoà Leâ (1992) trong cuoán Cuù phaùp tieáng Vieät quyeån 2 cho raèng moãi caâu phaùt ra ñeàu phaûi theo boán ñònh höôùng: traàn thuaät, nghi vaán, caàu khieán, caûm thaùn. Ngöôøi thuï ngoân phaûi caûm nhaän cho ñöôïc ñònh höôùng cuûa töøng caâu ñeå coù phaûn xaï thích hôïp. Ñoái vôùi caâu caàu khieán, anh ta khoâng nhöõng phaûi hieåu ñöôïc noäi dung aáy maø coøn phaûi nhaän ra ñieåm caàu khieán trong caâu (thöôøng ñöôïc dieãn ñaït hieån ngoân nhöng cuõng coù khi aån maëc) vaø chuaån bò haønh ñoäng phaûn öùng. Caùc saùch ngöõ phaùp tröôùc ñaây ñeàu quan nieäm boán loaïi caâu treân laø keát quaû cuûa söï phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi naêng. OÂng cho raèng muïc ñích noùi naêng khoâng theå naøo laø moät phaïm truø roõ vaø ñöôïc xaùc ñònh baèng quan heä ngöõ nghóa – cuù phaùp caû. - Muïc ñích ngoân ngöõ laø yù ñònh saâu kín cuûa ngöôøi phaùt ngoân, laø phaïm truø thuaàn tuyù chuû quan, noù caàn ño löôøng baèng nhöõng phöông tieän ngöõ nghóa cuù phaùp. Do ñoùù, caàn phaûi traû boán loaïi caâu naøy veà ñuùng vò trí cuûa noù bôûi noù ra ñôøi do söï ñoái laäp cuûa boán kieåu ñònh höôùng phaùt ngoân, maø ñònh höôùng phaùt ngoân laïi laø moät bieåu hieän tình thaùi baét buoäc, phaûi hieän dieän trong moãi caâu. Trang 7
  9. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät - Taùc giaû caên cöù vaøo ñaëc ñieåm ngöõ nghóa – cuù phaùp phaân caâu caàu khieán ra laøm boán kieåu. + Caâu meänh leänh Xeùt veà maët ngöõ nghóa, noù buoäc ngöôøi khaùc phaûi thöïc hieän ñieàu noù noùi ra. Coøn veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng do ñoäng töø hoaëc töø toå ñoäng töø ñaûm nhieäm, chuû ngöõ trong caâu thöôøng bò tænh löôïc, caâu raát ít söû duïng trôï töø maø neáu duøng thì trôï töø thích hôïp laø “ñi” ñaët ôû cuoái caâu, ngöõ ñieäu thöôøng ñöôïc xöôùng cao vaø maïnh. VD : Beân traùi quay!. + Caâu yeâu caàu Veà ngöõ nghóa, noù ñoøi hoûi laøm hoaëc khoâng laøm moät ñieàu gì ñoù. Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà – thuyeát, vaø thöôøng söû duïng nhöõng töø tình thaùi nhö: haõy, ñöøng, chôù, ñi naøo… VD : OÂng haõy ñi khoûi ñaây. + Caâu khuyeân raên. Veà maët ngöõ nghóa, noù baûo ban ngöôøi khaùc veà moät ñieàu gì ñoù. Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà – thuyeát vaø thöôøng duøng nhöõng ñoäng töø taâm lyù nhö: caàn/ caàn phaûi, phaûi, neân,… VD : Chò khoâng neân lieàu mình nhö theá. + Caâu daën doø Veà ngöõ nghóa, noù nhaéc nhôû ngöôøi khaùc moät ñieàu gì ñoù. Veà cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà- thuyeát vaø thöôøng duøng ñoäng töø “nhôù”, phuï töø “haû” vaø nhöõng trôï töø “nheù”, “nghe”, “nghen”. Qua Tieáng Vieät sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng, Cao Xuaân Haïo (1991) ñaõ baøy toû quan ñieåm khi noùi ra moät caâu, ta thöïc hieän moät haønh ñoäng nhaän ñònh, nghóa laø xaùc laäp moät meänh ñeà, nhöng ñoàng thôøi cuõng thöïc hieän moät haønh ñoäng coù muïc tieâu giao teá naøo ñaáy. Ñoù laø moät haønh ñoäng ngoân trung. Vaø taùc giaû cho raèng söï phaân bieät veà hình thöùc ñeå phaân loaïi laø moät vieäc laøm chính ñaùng… söï phaân loaïi “theo muïc ñích noùi laø hoaøn toaøn khoâng ñuùng vôùi thöïc teá söû duïng cuûa ngoân ngöõ. Tuy nhieân, treân cô sôû tieáp thu caùch phaân loaïi cuõ veà caên baûn vaø ñaëc bieät laø caên cöù vaøo hình thöùc ngöõ phaùp (thuoäc tính veà caáu truùc cuù phaùp) cuûa caâu tieáng Vieät, taùc giaû chia caâu ra laøm hai loaïi lôùn: caâu traàn thuaät vaø caâu nghi vaán. Coøn caâu caàu Trang 8
  10. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät khieán ñöôïc xeáp vaøo moät tieåu loaïi cuûa caâu traàn thuaät khaùc caùc tieåu loaïi khaùc veà tình thaùi. Caên cöù vaøo giaù trò ngoân trung, caâu hoûi gaàn vôùi caâu meänh leänh nhieàu hôn: caû hai caâu ñeàu nhaèm yeâu caàu ngöôøi ñoái thoaïi laøm vieäc gì, chaúng qua trong caâu hoûi laø cung caáp moät thoâng tin, moät tri thöùc, coøn trong caâu meänh leänh thì vieäc ñoù laø moät haønh ñoäng baát kyø. Taùc giaû cuõng döïa treân vieäc phaân loaïi giaù trò ngoân trung cuûa J.L. Austin, J.R. Searle… vaø khaúng ñònh theâm raèng phaàn lôùn giaù trò ngoân trung naøy leä thuoäc quaù nhieàu vaøo ngoân caûnh. Nhö vaäy vieäc “phaân loaïi caâu theo löïc ngoân trung” cuûa taùc giaû Cao Xuaân Haïo cuõng döïa vaøo maët hình thöùc chöù khoâng phaûi chæ döïa vaøo coâng duïng . Cuõng theo quan ñieåm naøy, taùc giaû Buøi Maïnh Huøng vôùi baøi “Baøn veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” ñaêng treân taïp chí Ngoân ngöõ soá 2 (2003) cho raèng trong caáu truùc cuûa caâu bao giôø cuõng coù phöông tieän ngoân ngöõ giuùp ta quy caâu veà moät kieåu nhaát ñònh gaén vôùi moät muïc ñích phaùt ngoân (löïc ngoân trung) ñieån hình. Ñaây laø vaán ñeà mang tính nguyeân taéc cuûa ngoân ngöõ hoïc. Taùc giaû thay cho thuaät ngöõ “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng “phaân loaïi caâu theo löïc ngoân trung” cuûa Cao Xuaân Haïo laø “phaân loaïi caâu theo daáu hieäu hình thöùc gaén vôùi muïc ñích phaùt ngoân ñieån hình”. Khi xaùc ñònh kieåu caâu taùc giaû döïa treân ba nguyeân taéc. 1. Khoâng xeùt moät caâu naøo ñoù vaøo hai kieåu caâu khaùc nhau. 2. Moãi moät kieåu caâu coù moät hình thöùc rieâng maø kieåu caâu khaùc khoâng coù (hình thöùc rieâng coù theå bieåu hieän chæ qua moät phöông tieän ngoân ngöõ maø cuõng coù theå bieåu hieän qua nhöõng phöông tieän ngoân ngöõ cuøng moät luùc) 3. Khoâng coi ngöõ ñieäu laø phöông tieän ñaùnh daáu caùc kieåu caâu. Khoâng döïa vaøo coâng duïng/ chöùc naêng/ muïc ñích phaùt ngoân cuûa toaøn caâu ñeå phaân loaïi. Cuõng töø nhöõng nguyeân taéc naøy maø taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng nhaát thieát phaûi ñöôïc xaùc laäp thaønh moät kieåu caâu rieâng coù ñöôïc ñích ngoân trung laø caàu khieán coù theå dieãn ñaït baèng kieåu caâu traàn thuaät hay nghi vaán (ñaây chính laø phöông thöùc giaùn tieáp theå hieän haønh ñoäng caàu khieán). Tuy nhieân coù leõ do haønh ñoäng yeâu caàu, ñeà nghò, ra leänh,… laø haønh ñoäng thöôøng xuyeân vaø quan troïng ñeán möùc khoâng coù ngoân ngöõ naøo treân theá giôùi thieáu kieåu caâu naøy, vì vaäy taùc giaû ñöa ra khaùi nieäm veà caâu caàu khieán nhö sau: Caâu caàu khieán laø caâu coù töø caàu khieán nhö haõy / ñöøng / chôù vaø chuû theå cuûa haõy / ñöøng / chôù bao giôø cuõng ôû ngoâi thöù hai hoaëc ngoâi thöù nhaát soá nhieàu; coù khaû naêng theâm töø haõy / ñöøng / chôù vaøo nhöõng caâu ñaõ neâu treân Trang 9
  11. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Nhö vaäy laø coù söï khaùc bieät raïch roøi giöõa caâu caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán. Caâu caàu khieán döïa vaøo daáu hieäu hình thöùc ñeå xaùc ñònh coøn haønh ñoäng caàu khieán thì caên cöù vaøo löïc ngoân trung. Ngoaøi ra raûi raùc treân caùc taïp chí chuyeân ngaønh coù khaù nhieàu baøi vieát ñeà caäp ñeán caâu caàu khieán, lôøi caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán trong giao tieáp. Chaúng haïn nhö Caàu khieán lòch söï, Giaùn tieáp vaø lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät cuûa Vuõ Thò Thanh Höông, Quan heä “Quyeàn’’ vaø haønh ñoäng ngoân töø caàu khieán cuûa Nguyeãn Thò Thanh Bình,… 3. Noäi dung nghieân cöùu Trong tieáng Vieät, caàu khieán laø moät khaùi nieäm roäng, theå hieän nhieàu neùt nghóa khaùc nhau nhö thænh caàu, ra leänh, yeâu caàu / ñeà nghò,…. Chính vì vaäy maø haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc ngöôøi Vieät söû duïng cuõng mang giaù trò taïi lôøi khaùc nhau. Noù coù theå laø haønh ñoäng ra leänh, haønh ñoäng thænh caàu hay haønh ñoäng yeâu caàu / ñeà nghò,…ñeå khoâng chæ theå hieän noäi dung maø coøn bieåu ñaït nhöõng saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau cuûa ngöôøi noùi trong giao tieáp. Phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong moãi ngoân ngöõ noùi chung, trong tieáng Vieät noùi rieâng ñeàu ña daïng, phong phuù theå hieän nhöõng neùt ñaëc tröng vaên hoaù cuûa quoác gia vaø töøng ñòa phöông. Trong khuoân khoå cuûa luaän vaên, chuùng toâi tieáp nhaän vaø vaän duïng nhöõng thaønh töïu cuûa ngoân ngöõ hoïc veà vaán ñeà caàu khieán ñeå töø ñoù ñaëc tröng hoaù caùc phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Ñoù laø: − Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät − Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät 4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu 4.1. Phöông phaùp nghieân cöùu Trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi söû duïng nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc phuø hôïp vôùi ñaëc tröng chuyeân ngaønh nhö: thu thaäp ngöõ lieäu, phaân loaïi, khaûo saùt, nhaän xeùt... Caùc phöông phaùp ñoù boå sung, hoã trôï vaø taùc ñoäng qua laïi laãn nhau. Trong ñoù, phöông phaùp chuû yeáu ñöôïc söû duïng laø: ! Phöông phaùp mieâu taû: ñöôïc duøng ñeå khaûo saùt, mieâu taû caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø phöông thöùc theå hieän chuùng trong tieáng Vieät. ! Phöông phaùp thoáng keâ: ñeå xaùc ñònh vaø ñoái chieáu ñaëc ñieåm ngöõ nghóa, ngöõ phaùp cuûa caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu trong tieáng Vieät. Trang 10
  12. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät ! Phöông phaùp phaân tích ngöõ nghóa – ngöõ duïng hoïc: coù keát hôïp vôùi phaân tích ngöõ nghóa cuù phaùp cuûa caùc bieåu thöùc bieåu hieän caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu trong tieáng Vieät . 4.2. Nguoàn ngöõ lieäu Caùc ngöõ lieäu ñaõ khaûo saùt vaø trình baøy trong luaän vaên ñöôïc thu thaäp chuû yeáu töø lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy maø ngöôøi vieát quan saùt ñöôïc vaø töø moät soá vaên baûn vieát, ñaëc bieät laø caùc taùc phaåm vaên chöông. 5. Caáu truùc cuûa luaän vaên Luaän vaên bao goàm 110 trang chính vaên, moät danh muïc caùc taøi lieäu tham khaûo. Phaàn noäi dung chính cuûa luaän vaên ñöôïc chia laøm hai chöông: Chöông Moät coù tieâu ñeà laø Toång quan veà haønh ñoäng ngoân töø vaø haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Trong chöông naøy, luaän vaên trình baøy hai vaán ñeà lôùn haønh ñoäng ngoân töø vaø haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Trong vaán ñeà thöù nhaát, luaän vaên trình baøy veà khaùi nieäm haønh ñoäng ngoân töøø, caùc haønh ñoäng ngoân töø, ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø, nghóa töôøng minh nghóa haøm aån vaø phöông thöùc bieåu hieän haønh ñoäng ngoân töø. Trong vaán ñeà thöù hai, luaän vaên trình baøy veà khaùi nieäm caàu khieán, caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø caàu khieán lòch sö.ï Chöông Hai coù tieâu ñeà laø Phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Trong chöông naøy, luaän vaên trình baøy hai phöông thöùc phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp vaø phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp bao goàm phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai, phöông thöùc duøng tieåu töø tình thaùi, phöông thöùc duøng vò töø, phuï töø tình thaùi vaø phöông thöùc duøng caâu ngoân haønh. Phöông thöùc giaùn tieáp theå hieän ôû daïng khaúng ñònh vaø daïng nghi vaán. Trang 11
  13. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät NOÄI DUNG Chöông moät TOÅNG QUAN VEÀ HAØNH ÑOÄNG NGOÂN TÖØ VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN 1. HAØNH ÑOÄNG NGOÂN TÖØ 1.1 Khaùi nieäm veà haønh ñoäng ngoân töø Khi tìm hieåu veà lòch söû vaán ñeà lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø, ngöôøi ta cho raèng ngöôøi ñaët tieàn ñeà, ñi tieân phong cho lyù thuyeát naøy laø nhaø trieát hoïc ngöôøi AÙo L.Wittgenstein . OÂng ñoàng nhaát hoaït ñoäng giao tieáp vôùi hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø vieäc söû duïng ngoân töø (lôøi noùi) nhö moät haønh ñoäng. Chính vì vaäy taát caû ñoùng goùp cuûa oâng chæ döøng laïi ôû vieäc tìm ra nhöõng quy taéc nhaát ñònh khi con ngöôøi söû duïng lôøi noùi. Neáu nhö L Wittgenstein laø ngöôøi ñaët tieàn ñeà thì J. L. Austin laïi laø ngöôøi ñaët neàn moùng cho lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø. Qua coâng trình nghieân cöùu “How to do thing with words” oâng baøy toû luaän ñieåm “To say is to do something” (noùi laø laøm) OÂng cho raèng ñeå bieåu hieän, dieãn taû moät haønh ñoäng ngoân töø thì caàn phaûi noùi ra ñieàu ñoù vaø laøm - ñi vaøo thöïc teá, thöïc tieãn söû duïng ngoân ngöõ. Töø luaän ñieåm naøy maø ngöôøi ta ñaõ xaây döïng neân lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø. Nhö vaäy, haønh ñoäng ngoân töø laø nhaán maïnh baûn chaát cuûa caâu noùi. Khi ta noùi moät caâu nghóa laø ta ñaõ thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù. Chaúng haïn nhö thoâng baùo, khuyeân, chuùc möøng, tuyeân boá, höùa heïn,… Ñoù laø nhöõng haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän baèng ngoân töø vaø ñöôïc goïi laø haønh ñoäng ngoân töø. Vaø J.L.Austin xem haønh ñoäng ngoân töø laø moät theå thoáng nhaát nhöõng haønh ñoäng: − Haønh ñoäng taïo lôøi (locutionary act) Trang 12
  14. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät − Haønh ñoäng taïi lôøi (illocutionary act) − Haønh ñoäng möôïn lôøi (perlocutionary act) 1.2 Caùc haønh ñoäng ngoân töø ! Haønh ñoäng taïo lôøi: J.L.Austin ñaët teân cho haønh ñoäng naøy laø “noùi moät ñieàu gì ñoù”. Ñaây laø haønh ñoäng söû duïng caùc yeáu toá ngoân ngöõ nhö ngöõ aâm, töø vöïng, ngöõ phaùp ñeå taïo neân moät caâu noùi ! Haønh ñoäng taïi lôøi: Haønh ñoäng taïi lôøi laø noùi moät ñieàu gì ñoù vaø thöïc hieän ñieàu ñoù nhö theá naøo. Vaø thöïc hieän haønh ñoäng aáy phaûi ngay khi phaùt ra caâu noùi. Ví duï: – Lôùp oàn quaù! (Haønh ñoäng taïi lôøi laø nhaän xeùt lôùp oàn) – Khoâng noùi chuyeän rieâng. (Haønh ñoäng taïi lôøi laø ñeà nghò hoïc sinh khoâng noùi chuyeän rieâng trong lôùp) Vì vaäy haønh ñoäng taïi lôøi chính laø löïc ngoân trung, laø ñích phaùt ngoân. Noù bò chi phoái bôûi caùc quy taéc hình thaønh töï nhieân theo coäng ñoàng vôùi nhöõng ñieàu kieän söû duïng ñöôïc thöïc hieän. Coát loõi cuûa haønh ñoäng ngoân töø chính laø haønh ñoäng taïi lôøi. ! Haønh ñoäng möôïn lôøi : Haønh ñoäng möôïn lôøi laø haønh ñoäng thoâng qua vieäc phaùt ngoân caâu noùi, ngöôøi noùi taùc ñoäng ñeán tö töôûng, tình caûm… cuûa ngöôøi tieáp nhaän. Vôùi moät haønh ñoäng möôïn lôøi, ngöôøi nghe coù theå khoâng nhaän ra ngay maëc duø hieåu ñöôïc haønh ñoäng taïi lôøi. Moät haønh ñoäng taïi lôøi coù theå coù nhieàu haønh ñoäng möôïn lôøi khaùc nhau. VD : Moät haønh ñoäng taïi lôøi laø ngöôøi noùi khoâng muoán tieáp chuyeän vôùi ngöôøi nghe vaø ñöa ra moät lôøi yeâu caàu tröïc tieáp: Anh veà cho em ñi nguû. Haønh ñoäng möôïn lôøi coù theå laø moät trong nhöõng tröôøng hôïp sau : 1. Maáy giôø roài anh? 2. Ngaøy mai em phaûi ñi daïy sôùm . 3. Anh aø ! Meï thöôøng nhaéc nhôû em ñi nguû sôùm coù lôïi cho söùc khoeû,… J.R. Searle vôùi lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø: J. R. Searle ñaëc bieät quan taâm ñeán ngöôøi noùi vaø ñieàu ñöôïc noùi. Töø nhöõng maët coøn haïn cheá cuûa Austin, Searle ñöa ra khaùi nieäm haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp. Qua coâng trình “Caùc haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp”,1969, Searle baøy toû quan ñieåm: Moät haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp laø haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc thöïc hieän baèng hình thöùc cuûa moät Trang 13
  15. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät haønh ñoäng ngoân töø khaùc. Nghóa laø moät haønh ñoäng taïi lôøi ñöôïc thöïc hieän giaùn tieáp phaûi thoâng qua moät haønh ñoäng taïi lôøi khaùc. Noù coù ñaëc ñieåm sau: − Moät haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp ñöôïc thöïc hieän thoâng qua nhöõng haønh ñoäng taïi lôøi khaùc nhau. − Cuøng moät haønh ñoäng taïi lôøi coù theå taïo ra nhöõng haønh ñoäng giaùn tieáp khaùc nhau. VD : Baïn coù theå cho tôù möôïn caùi aùo möa ñöôïc khoâng? ÔÛ ví duï treân haønh ñoäng taïi lôøi laø hoûi (hình thöùc) nhöng muïc ñích laïi laø ñeà ngh:Baïn haõy cho tôù möôïn caùi aùo möa. J.R. Searle phaân loaïi caùc haønh ñoäng ngoân töø coù söï tieán boä hôn so vôùi J.L. Austin. OÂng ñöa ra 12 tieâu chí ñeå phaân loaïi. Trong ñoù coù 3 tieâu chí quan troïng chi phoái söï phaân loaïi ñoù laø: * Muïc ñích cuûa haønh ñoäng taïi lôøi (Illocutionary point) * Höôùng thích nghi giöõa lôøi leõ vaø hieän thöïc (Direction of fit) * Traïng thaùi taâm lyù ñöôïc bieåu hieän. Döïa vaøo nhöõng tieâu chí naøy maø J.R. Searle chia haønh ñoäng ngoân töø ra thaønh 5 loaïi : (1) Khaúng ñònh (Assertives) * Muïc ñích cuûa haønh ñoäng taïi lôøi laø ngöôøi noùi chòu traùch nhieäm veà giaù trò chaân lyù cuûa meänh ñeà ñöôïc bieåu ñaït. * Höôùng thích nghi laø töø hieän thöïc ñeán lôøi leõ. * Traïng thaùi taâm lyù laø tin töôûng vaøo tính ñuùng ñaén, giaù trò chaân lyù cuûa ñieàu ñöôïc noùi ra. (2) Caàu khieán (Directive)-Meänh leänh * Muïc ñích cuûa haønh ñoäng taïi lôøi: nhaèm ñeå ngöôøi tieáp nhaän laøm moät vieäc gì ñoù. * Höôùng thích nghi töø lôøi leõ ñeán hieän thöïc: Lôøi leõ coù tröôùc, hieän thöïc thay ñoåi theo lôøi leõ, do ngöôøi tieáp nhaän thöïc hieän * Traïng thaùi taâm lyù: Ngöôøi noùi mong muoán ñieàu caàu khieán seõ ñöôïc thöïc hieän J.R. Searle phaân loaïi haønh ñoäng caàu khieán nhö sau: Trang 14
  16. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Haønh ñoäng caàu khieán bao goàm nhöõng haønh ñoäng nhö caàu khieán, ra leänh, van naøi, ñeà nghò, caûnh baùo, cho pheùp, hoûi... Rieâng vôùi haønh ñoäng caûnh baùo thì J.R. Searle khaùi quaùt moät soá ngoân ngöõ qua bieåu thöùc: Kheùo keûo x: Kheùo keûo ngaõ; kheùo keûo vôõ … Coi chöøng x: Coi chöøng maát xe; coi chöøng moùc tuùi; coi chöøng thaéng gaáp ,… Hay duøng caâu ngoân haønh: Toâi caûnh baùo cho anh bieát neáu laàn sau coøn taùi phaïm toâi seõ ñuoåi vieäc. (3) Höùa heïn (Commissive) * Muïc ñích cuûa haønh ñoäng naøy laø ngöôøi noùi töï gaùn traùch nhieäm cho mình laø phaûi thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù. * Höôùng thích nghi: Töø lôøi noùi ñeán hieän thöïc ñeàu do ngöôøi noùi thöïc hieän * Traïng thaùi taâm lyù: Khi höùa heïn traïng thaùi taâm lyù khoâng xaùc ñònh, phuï thuoäc vaøo töøng haønh ñoäng höùa cuï theå Haønh ñoäng höùa heïn bao goàm: höùa, theà, cam ñoan, cho, taëng, bieáu… Tuy nhieân haønh ñoäng cho, taëng, bieáu khoâng phaûi laø haønh ñoäng ngoân töø thuaàn tuyù Ví duï: Toâi cam ñoan ñoù laø söï thaät . Toâi höùa seõ ñuùng heïn . (4) Baøy toû (Expressive) * Muïc ñích: Baøy toû moät traïng thaùi taâm lyù naøo ñoù. * Höôùng thích nghi: Ngöôøi noùi laøm cho lôøi leõ thích nghi vôùi hieän thöïc. Vaø hieän thöïc xaûy ra tröôùc, lôøi leõ ñöôïc laøm cho thích nghi. * Traïng thaùi taâm lyù: Khoâng xaùc ñònh, phuï thuoäc vaøo haønh ñoäng ngoân tö ø. Haønh ñoäng baøy toû bao goàm nhöõng haønh ñoäng nhö: caûm ôn, xin loãi, chuùc möøng, hoái tieác, hoan ngheânh, phaøn naøn, an uûi, chaáp nhaän,… Ví duï: Xin loãi anh vì toâi ñeán treã . Thaät buoàn (thaät hoái tieác) khi khoâng kòp gaëp anh. (5) Tuyeân boá (Declaratives) * Muïc ñích: gaây ra moät söï thay ñoåi naøo ñoù baèng lôøi tuyeân boá. Trang 15
  17. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät * Höôùng thích nghi: Töø lôøi leõ ñeán hieän thöïc, hieän thöïc xaûy ra ngay sau khi haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc thöïc hieän. * Traïng thaùi taâm lyù: Khoâng xaùc ñònh ñöôïc nhöng caùc yeáu toá cuûa theå cheá laøm cho haønh ñoäng ngoân töø cuûa ngöôøi noùi coù giaù trò. Tuyeân boá bao goàm nhöõng haønh ñoäng nhö: tuyeân boá, keát toäi, töø chöùc, khai tröø,… VD: Toâi tuyeân boá buoåi leã baét ñaàu . Cuoäc hoïp ñöôïc toå chöùc ñeå khai tröø anh ra khoûi Ñaûng. 1.3. Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø 1.3.1 Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø Trong hoaït ñoäng giao tieáp, lôøi noùi ñöôïc xem laø moät haønh ñoäng. Vieäc söû duïng lôøi noùi chòu söï chi phoái nhaát ñònh maø L.Wittgenstein goïi laø “troø chôi ngoân ngöõ” ñoàng thôøi J.Austin cuõng ñöa ra luaän ñieåm “noùi laø laøm” noùi laø moät caùch söû duïng aâm thanh ngoân ngöõ ñeå boäc loä moät noäi dung thoâng baùo naøo ñoù. Vaø ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp, ngöôøi noùi caàn quan taâm ñeán caùc ñieàu kieän söû duïng cuûa caùc haønh ñoäng ngoân töø. Bôûi leõ ñeå haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän thì moãi haønh ñoäng ngoân töø ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh. Muoán cho ngöôøi nghe thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù nhö yeâu caàu, ñeà nghò, sai baûo, khuyeân raên… maø ngöôøi noùi mong muoán thì phía ngöôøi noùi phaûi löïa choïn caùch noùi laøm sao ñeå ngöôøi nghe khoâng chæ hieåu ñieàu mình noùi ôû beà maët ngoân töø maø coøn tri nhaän ñích ngoân trung. Moät em beù chöa bieát noùi neáu khaùt söõa khoâng theå thöïc hieän ñöôïc moät haønh ñoäng ngoân töø. Hay khi ta muoán ra leänh cho moät em beù ngöôøi ngoaïi quoác laøm moät ñieàu gì ñoù thì ta phaûi bieát ngoân ngöõ cuûa quoác gia ñoù hoaëc ngöôøi ra leänh hoaëc ngöôøi nhaän leänh cuøng bieát moät ngoân ngöõ thì cuoäc hoäi thoaïi baèng ngoân ngöõ môùi ñöôïc dieãn ra vaø haønh ñoäng ñoù môùi ñöôïc thöïc hieän. Chính vì vaäy maø ñoái vôùi haønh ñoäng ngoân töø taïo lôøi, caùc ñieàu kieän söû duïng cuûa noù laø veàø ngöõ aâm, töø ngöõ, ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ ñeå caáu taïo neân lôøi noùi. Ngöôøi noùi caàn phaûi toân troïng veà maët ngöõ aâm, töø ngöõ, ngöõ phaùp cuûa ngoân ngöõ ñoù. Ñoàng thôøi caùc phía ngöôøi noùi laãn ngöôøi nghe khoâng bò haïn cheá veà maët sinh lyù nhö caâm (phía ngöôøi noùi) vaø ñieác (phía ngöôøi nghe). Caùc haønh ñoäng taïi lôøi cuõng ñoøi hoûi nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh. Caùc haønh ñoäng taïi lôøi bò chi phoái bôûi caùc quy taéc hình thaønh töï nhieân theo coäng ñoàng vì vaäy maø moãi loaïi haønh ñoäng taïi lôøi coù nhöõng ñieàu kieän söû duïng cuûa noù maø Trang 16
  18. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Austin goïi teân chuùng laø nhöõng ñieäu kieän thuaän lôïi. Veà vaán ñeà naøy Searle chia laøm 3 loaïi chính nhö sau: − Ñieàu kieän ban ñaàu − Ñieàu kieän chaân thöïc − Ñieàu kieän thieát yeáu (ñieàu kieän caên baûn) * Ñieàu kieän ban ñaàu VD: Haønh ñoäng ngoân töø ra leänh. + S ra leänh cho H laøm moät vieäc gì ñoù coù lôïi cho S coøn H bò thieät (veà thôøi gian, coâng söùc hay tieàn cuûa…) + S coù vò theá giao tieáp (bieåu hieän vò theá xaõ hoäi) cao hôn hoaëc laø ngöôøi baäc treân so vôùi H (trong tröôøng hôïp vò theá xaõ hoäi khoâng bình ñaúng) Heä quaû laø tính baét buoäc cao. + Ra leänh laø laøm moät vieäc gì ñoù cho toâi, hoaëc cho caû anh vaø caû toâi hoaëc khoâng lieân quan gì ñeán anh nhöng anh vaãn phaûi laøm. + Khi S ra leänh cho H laøm moät haønh ñoäng C thì ñöông nhieân laø haønh ñoäng ñoù chöa ñöôïc thöïc hieän hoaëc thöïc hieän roài maø chöa ñaït yeâu caàu neân S môùi ra leänh cho H thöïc hieän hay thöïc hieän laïi maø thoâi . + Ñoàng thôøi ngöôøi ra leänh caàn bieát ñöôïc raèng ngöôøi nhaän leänh coù khaû naêng hieåu ñöôïc vaø thöïc hieän ñöôïc meänh leänh cuûa mình. Nhö vaäy ñieàu kieän ban ñaàu lieân quan ñeán quan heä giöõa hai ngöôøi: ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe, tôùi nhöõng yù nguyeän, lôïi ích vaø khaû naêng cuûa ngöôøi nghe. * Ñieàu kieän chaân thaønh. VD : Haønh ñoäng ngoân töø môøi moïc. Khi S môøi H (aên uoáng hay tham döï moät cuoäc vui chôi hoaëc tham gia vaøo moät coâng vieäc kinh doanh…naøo ñoù) thì S phaûi chaân thaønh phaûi môøi thöïc chöù khoâng phaûi môøi lôi. Môøi moïc thöôøng mang lôïi cho H gaây thieät cho S. Vì vaäy moät lôøi môøi chaân thaønh khoâng chæ hieån ngoân ñeàu lôïi maø H nhaän ñöôïc maø coøn caàn phaûi gia taêng tính eùp buoäc maø vaãn khoâng laøm maát ñi tính lòch söï cuûa lôøi môøi. Chaúng haïn S duøng caâu caàu khieán tröïc tieáp ñeå môøi moïc H Theá naøo toái mai H cuõng phaûi tôùi nhaø toâi duøng böõa ñaáy nheù! H tôùi nhaø S duøng böõa, H ñöôïc lôïi coøn S bò thieät (S phaûi toán tieàn, maát thôøi gian chuaån bò böõa aên…) vaø roõ raøng trong lôøi môøi cuûa S, S ñaõ hieån ngoân ñieàu lôïi tôùi duøng böõa vaø S theå hieän taám chaân tình Trang 17
  19. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät cuûa mình baèng caùch eùp buoäc theá naøo cuõng phaûi tôùi… Ñaây chính laø ñieàu kieän chaân thöïc cuûa haønh ñoäng môøi moïc. Khaùc haún vôùi lôøi môøi giaùn tieáp baèng hình thöùc moät caâu hoûi Toái mai H coù tôùi nhaø toâi duøng böõa ñöôïc khoâng? S ñaõ ñaët H vaøo tình huoáng löïa choïn coù/khoâng. Trong moät hoaøn caûnh naøo ñoù thì coù theå coi ñaây laø lôøi môøi lôi, môøi cho coù môøi. Nhö vaäy ñieàu kieän chaân thaønh taäp trung chuû yeáu noùi ñeán traïng thaùi taâm lyù cuûa haønh ñoäng maø ngöôøi noùi thöïc hieän. Thoâng baùo moät ñieàu gì ñoù cho ngöôøi khaùc thì phaûi taâm nieäm raèng thoâng tin ñoù laø söï thaät. Ra leänh khoâng chæ laø eùp buoäc maø phaûi thöïc söï mong muoán ngöôøi nhaän leänh chaáp haønh. Duøng caâu hoûi ñeå tìm hieåu thoâng tin, ngöôøi hoûi chaân thaønh khi hoaøn toaøn chöa bieát gì vaø thaät söï muoán bieát veà thoâng tin ñoù chöù khoâng phaûi laø hoûi xaõ giao, laáy leä… hay thöïc hieän haønh ñoäng môøi moïc thì phaûi mong muoán ngöôøi nghe nhaän lôøi môøi cuûa mình… Coøn ñieàu kieän thieát yeáu (ñieàu kieän caên baûn) laø noùi veà traùch nhieäm, söï raøng buoäc vôùi ngöôøi noùi hoaëc ngöôøi nghe khi haønh ñoäng ñaõ ñöôïc thöïc hieän. Ñoái vôùi haønh ñoäng ra leänh thì traùch nhieäm aáy thuoäc veà ngöôøi nhaän leänh. Ñieàu kieän thieát yeáu cuûa haønh ñoäng môøi moïc laø ngöôøi nghe saün loøng nhaän lôøi môøi, cuûa haønh ñoäng khuyeân raên laø ngöôøi nghe nhaän thaáy ñöôïc giaù trò cuûa lôøi khuyeân vaø thöïc hieän lôøi khuyeân aáy hay cuûa haønh ñoäng yeâu caàu ñeà nghò laø ngöôøi nghe chaáp nhaän lôøi yeâu caàu, ñeà nghò… Ngoaøi ra lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø cuûa Searle coøn coù caùc ñieàu kieän khaùc nhö: ñieàu kieän xuaát phaùt vaø tôùi ñích, ñieàu kieän veà noäi dung meänh ñeà… coù taùc ñoäng khoâng nhoû vaøo hieäu quaû giao tieáp trong hoäi thoaïi. Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi laø nhöõng ñieàu kieän maø nhöõng haønh ñoäng taïi lôøi phaûi ñaùp öùng ñeå noù coù theå thích hôïp vôùi hoaøn caûnh phaùt ngoân. Chuùng toâi chæ noùi ñeán ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi chaân thöïc, khoâng phaûi cuûa haønh ñoäng ngoân ngöõ khoâng chaân thöïc, khoâng phaùi sinh. Austin cho raèng ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi laø nhöõng ñieàu kieän “may maén” neáu chuùng ñöôïc baûo ñaûm thì haønh ñoäng môùi ñoù ñöôïc “ thaønh coâng” töùc laø mang laïi hieäu quaû trong giao tieáp vaø ngöôïc laïi. Chaúng haïn nhö khi ta bieát anh B maéc beänh gan naëng, môøi anh ñeán nhaø duøng côm ta khoâng theå cöù roùt röôïu bia môøi anh uoáng bôûi vì ta bieát chaéc raèng anh khoâng theå uoáng theo lôøi môøi ñöôïc, noù raát nguy hieåm cho tính maïng, laøm beänh taät cuûa anh theâm traàm troïng hôn. Austin goïi ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi laø“ñieàu kieän may maén” coøn Searle thì goïi la“ñieàu kieän thoaû maõn”. Moät haønh ñoäng taïi lôøi taïo thaønh moät heä nhöõng ñieàu kieän thoaû maõn. Trang 18
  20. Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät Taát caû caùc ñieàu kieän cuûa heä laø ñieàu kieän ñuû coøn moãi moät ñieàu kieän laø ñieàu kieän caàn Searle chia toaøn boä ñieàu kieän aáy thaønh boán loaïi ñieàu kieän. -Ñieàu kieän noäi dung meänh ñeà: Chæ ra baûn chaát noäi dung cuûa haønh ñoäng. Noäi dung meänh ñeà coù theå laø moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi noùi hay moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi nghe. VD : Con höùa seõ chaêm chæ hoïc baøi. Haønh ñoäng cuûa ngöôøi noùi laø höùa vaø lôøi höùa aáy coù noäi dung (meänh ñeà aáy coù noäi dung) laø chaêm chæ hoïc baøi. Noäi dung cuûa meänh ñeà coù theå laø moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi noùi hay moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi nghe. –Ñieàu kieän chuaån bò: Ñoù laø nhöõng hieåu bieát cuûa ngöôøi noùi veà naêng löïc, lôïi ích, yù ñònh cuûa ngöôøi nghe vaø veà caùc quan heä giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. VD : Duø theá naøo ñi chaêng nöõa thì chuû nhaät tuaàn naøy caäu cuõng phaûi ñeán nhaø mình duøng côm ñaáy nheù. Ñaây laø haønh ñoäng môøi moïc. Ñieàu kieän chuaån bò laø S naém baét gaàn nhö chaéc chaén H nhaän lôøi môøi vaø chuû nhaät tuaàn naøy H seõ tôùi. Ngöôøi môøi phaûi chuaån bò nhö theá naøo ñeå ngöôøi ñöôïc môøi nhaän lôøi? Coù leõ S ñaõ kieán truùc caâu traàn thuaät Chuû nhaät tuaàn naøy caäu ñeán nhaø mình duøng côm ñeå taïo caâu caàu khieán coù tính aùp ñaët cao baèng caùch ñaët ra tình huoáng duø theá naøo ñi chaêng nöõa cuøng vôùi söï tham gia cuûa phuï töø haõy vaø TTTT nheù. Khi môøi moïc, ngöôøi môøi phaûi naém ñöôïc khaû naêng ngöôøi ñöôïc môøi seõ nhaän lôøi môøi cuûa mình, ñoàng thôøi phaûi bieát raèng ngöôøi môøi vaø ngöôøi ñöôïc môøi coù vò theá xaõ hoäi coù lôïi theá cho ngöôøi noùi nhö theá naøo ñeå taïo kieán truùc caâu cho phuø hôïp. Hay khi ra leänh cuõng vaäy, ngöôøi noùi phaûi tin raèng ngöôøi nhaän leänh coù khaû naêng thöïc hieän haønh ñoäng quy ñònh trong leänh, ñoàng thôøi cuõng phaûi bieát chaéc raèng moái quan heä giöõa mình vaø ngöôøi nghe coù vò theá xaõ hoäi coù lôïi cho chính mình. Khi ta höùa vôùi ai veà moät ñieàu gì ñoù thì ta phaûi thöïc söï mong muoán ta thöïc hieän ñöôïc lôøi höùa ñoù vaø ngöôøi nghe cuõng tin töôûng vaøo lôøi höùa cuûa ta. Nhöõng meänh ñeà ñôn giaûn vôùi söï khaûo nghieäm, xaùc tín khoâng nhöõng ñoøi hoûi ngöôøi noùi ñöa ra nhöõng vaán ñeà ñuùng maø coøn phaûi coù nhöõng baèng chöùng xaùc thöïc. Ñieàu kieän chaân thaønh : Chæ traïng thaùi taâm lyù töông öùng cuûa ngöôøi noùi phaùt ngoân. Xaùc tín, khaûo nghieäm ñoøi hoûi nieàm tin vaøo ñieàu mình xaùc tín: leänh ñoøi hoûi loøng mong muoán, höùa heïn ñoøi hoûi yù ñònh cuûa ngöôøi noùi… VD : Ñöøng bao giôø “thöû moät laàn cho bieát”. Trang 19
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

LV.01: Bộ Luận Văn Thạc Sĩ Quản Trị Kinh Doanh MBA
165 tài liệu
2070 lượt tải
THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2