1107
MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ TÍCH HỢP GIÁO DỤC
LÝ TƯỞNG CÁCH MẠNG, ĐẠO ĐỨC, LỐI SỐNG
TRONG MÔN TIẾNG VIỆT CẤP TIỂU HỌC
Xuân Thị Nguyệt Hà1, Trần Thị Quỳnh Nga2
1Vụ Giáo dục Tiểu học, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Hà Nội
2Khoa Giáo dục Tiểu học, Trường Đại học Sư phạm Huế
TÓM TẮT
Tích hợp giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống có vai trò quan
trọng đối với sự hình thành, phát triển và hoàn thiện nhân cách của học sinh tiểu
học. Dựa trên các quy định chung trong các văn bản chỉ đạo và dựa vào đặc trưng
của môn Tiếng Việt, đặc điểm của học sinh tiểu học, bài viết đã phân tích rõ
nguyên tắc tích hợp giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống trong môn
Tiếng Việt. Từ đó, bài viết gợi ý cho giáo viên cách thức thực hiện nội dung và
hình thức tích hợp trong chương trình và sách giáo khoa môn Tiếng Việt tiểu học
mới.
Từ khóa: tích hợp; lý tưởng cách mạng; đạo đức; lối sống; môn Tiếng
Việt
1. Giới thiệu
Công tác giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống cho thanh niên,
thiếu niên, nhi đồng, trong đó có học sinh tiểu học luôn được Đảng, Nhà nước,
các bộ, ngành, các gia đình, nhà trường và toàn xã hội quan tâm. Ngày
11/11/2021, Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình “Tăng cường giáo
dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống và khơi dậy khát vọng cống hiến cho
thanh niên, thiếu niên, nhi đồng giai đoạn 2021-2030”. Để thực hiện Chương
trình này, cần có các giải pháp nhằm đa dạng hoá nội dung, phương pháp, hình
thức giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức lối sống và khơi dậy khát vọng cống
hiến cho thanh niên, thiếu niên, nhi đồng. Đối với cấp tiểu học, giáo dục lý tưởng
cách mạng, đạo đức lối sống đơn giản là giáo dục đạo đức, pháp luật, làm cho
học sinh có tinh thần yêu nước, thật sự say mê học tập, có ý thức tổ chức kỷ luật,
kính thầy, yêu bạn, có nếp sống lành mạnh, biết tôn trọng pháp luật. Việc tích
hợp có thể thực hiện trong các môn học, hoạt động giáo dục ở tiểu học, trong đó
môn Tiếng Việt với mục tiêu trọng tâm phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực
văn học, có thể nói là “địa hạt” lý tưởng để tổ chức tích hợp giáo dục lý tưởng
1108
cách mạng, đạo đức lối sống cho học sinh. Bài viết đề cập tới một số vấn đề về
nguyên tắc tích hợp, chỉ ra một số địa chỉ trong các bộ sách giáo khoa (SGK)
môn Tiếng Việt có thể thực hiện nội dung giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức
lối sống. Ngoài ra, bài viết còn đề cập đến một số hình thức tích hợp phù hợp với
đặc trưng của môn Tiếng Việt cấp tiểu học.
2. Phương pháp nghiên cứu
2.1. Phương pháp phân tích, tổng hợp
Tổng hợp các văn bản, tài liệu có liên quan trực tiếp đến vấn đề nghiên
cứu như: các văn bản quy phạm pháp luật quy định về giáo dục lý tưởng cách
mạng, đạo đức lối sống cho học sinh; Chương trình Giáo dục phổ thông 2018;
phương pháp và hình thức dạy học môn Tiếng Việt ở tiểu học; các bộ SGK môn
Tiếng Việt cấp tiểu học… Trên cơ sở đó, phân tích, rút ra nguyên tắc giáo dục lý
tưởng cách mạng, đạo đức lối sống trong môn Tiếng Việt; đề xuất một số nội
dung và hình thức giáo dục phù hợp.
2.2. Phương pháp chuyên gia
Trao đổi, xin ý kiến một số chuyên gia giáo dục, cán bộ quản lý, giáo viên
tiểu học về nguyên tắc, nội dung và hình thức giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo
đức lối sống trong môn Tiếng Việt được đề xuất.
3. Kết quả và thảo luận
3.1. Nguyên tắc tích hợp giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống trong
môn Tiếng Việt cấp tiểu học
3.1.1. Tích hợp giáo dục nhưng không làm thay đổi đặc trưng môn học
Môn Tiếng Việt cấp tiểu học, với những nét khu biệt, đặc thù, luôn là
“mảnh đất diệu kỳ” để “ươm mầm” các bài học về lối sống đẹp, về lý tưởng cách
mạng... Các ngữ liệu đọc, bản thân nó đã là sự chuyển tải bức tranh đời sống với
những thông điệp vô cùng phong phú theo những cách thức rất tinh tế, uyển
chuyển, chẳng hạn như: “Bức tranh bàn tay”
1
là câu chuyện giản dị về tình yêu
và lòng biết ơn cậu học trò nhỏ dành cho cô giáo của mình; “Quả hồng của thỏ
con”
2
vẽ nên hình ảnh trong trẻo, dáng yêu của chú thỏ bé xinh giàu lòng yêu
thương, biết nhường nhịn, lại rất biết cách chia sẻ, bao dung…
Dạy đọc, cùng với luyện viết, nói và nghe luôn dựa trên nền những chất
liệu ngôn từ vừa trong sáng, vừa tinh tế, mượt mà đã góp phần tích cực trong
việc giáo dục học sinh một cách tự nhiên và hấp dẫn. Tuy vậy, giáo viên cần chú
ý làm chủ quá trình tổ chức thực hành các kỹ năng giao tiếp và những đặc trưng
1
Nguyễn Minh Thuyết (2021), Tiếng Việt 2 (Cánh Diều), Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
2
Bùi Mạnh Hùng và Trần Thị Hiền Lương (2022), Tiếng Việt 3 (Kết nối tri thức với cuộc sống), Nxb
Giáo dục Việt Nam, Hà Nội.
1109
riêng của môn Tiếng Việt nói chung, của từng bài học, hoạt động nói riêng, tránh
xu hướng nặng nề khi tích hợp giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức lối sống.
Bên cạnh đó, trên nền các chất liệu rèn luyện kỹ năng đọc, viết, nói và nghe, giáo
viên cần đảm bảo cài đặt thông điệp giáo dục hoặc đơn giản là một gợi ý về bài
học đối nhân xử thế, cách thức điều chỉnh hành vi một cách khéo léo, linh hoạt;
cũng có thể khai thác một số câu hỏi, bài tập trong SGK theo chiến lược tích hợp
giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức lối sống. Chẳng hạn, “Thư của ông Trái
Đất gửi các bạn nhỏ”
1
chuyển tải câu chuyện về những tổn thương mà Trái Đất
đang gánh chịu và lời khẩn cầu tha thiết: “Các bạn nhỏ thân mến của ta ơi! Hãy
giúp ta nhé, bắt đầu từ những việc nhỏ thôi, như khoá một vòi nước không dùng
đến hay tắt bớt một bóng đèn... Các bạn có thể làm được không?”. Trên nền 5
câu hỏi đọc hiểu đã được đề xuất, giáo viên chỉ cần tạo “điểm nhấn tích hợp” để
thông điệp về việc chung tay bảo vệ Trái Đất khỏi những đe doạ của thiên tai, ô
nhiễm bằng việc dừng ở câu hỏi 3 và câu hỏi 5. Nếu câu hỏi 3 “Ông Trái Đất
mong muốn điều gì?” mới chỉ dừng ở mức độ tái hiện lời khẩn cầu đã nêu, giáo
viên hoàn toàn có thể đề nghị học sinh phản hồi bằng cách nêu lại câu hỏi “Các
bạn/Các em có thể làm được không?”. Cam kết sẵn sàng hành động đã vô cùng
giá trị trong bài học thú vị này. Cũng từ đây, giáo viên kết nối với câu hỏi 5 “Em
có suy nghĩ gì khi đọc bức thư của ông Trái Đất?” để “tạo sinh” những chia sẻ
về thái độ, xúc cảm thẩm mỹ: lo lắng, đồng cảm, yêu thương, cần hành động vì
một Trái Đất xanh, làm những điều ý nghĩa cho Trái Đất như trồng thêm một
cây xanh, tái chế các vật dụng cần thiết, nói “không” với túi ni lông...
Nội dung dạy học môn Tiếng Việt ở các bộ SGK tuy có những khác biệt
về sự phân bố và cấu trúc các hoạt động nhưng đều hướng đến rèn các kỹ năng
đọc, viết, nói và nghe; mỗi kỹ năng lại gắn với những yêu cầu cần đạt cụ thể, đặc
thù. Chẳng hạn, kỹ năng đọc bao gồm luyện kỹ thuật đọc (đọc đúng, đọc nhanh,
đọc diễn cảm) và đọc hiểu (đọc hiểu nội dung, đọc hiểu hình thức, liên hệ, so
sánh, kết nối, đọc mở rộng). Giáo viên cần dựa trên nền của các hoạt động này
để khai thác hiệu quả nội dung giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức lối sống.
Ngoài ra, mỗi hoạt động rèn luyện kỹ năng sẽ có những ưu thế riêng trong việc
tích hợp giáo dục một nội dung cụ thể nào đó. Bên cạnh việc chú trọng chọn địa
chỉ tích hợp, cần tận dụng tối đa tính đặc thù của từng hoạt động để quá trình tích
hợp đạt được hiệu quả thực sự.
3.1.2. Tích hợp giáo dục dựa trên nguyên tắc lựa chọn
Để đảm bảo tích hợp hiệu quả, việc lựa chọn nội dung tích hợp, các vấn
1
Bùi Mạnh Hùng và Trần Thị Hiền Lương (2022), Sđd.
1110
đề theo hướng trọng tâm, cốt lõi, tinh gọn để tích hợp là cần thiết, trong đó cần
lưu ý một số điểm cơ bản sau:
- Kiến thức, kỹ năng gắn với mục tiêu giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo
đức lối sống khá đa dạng, phong phú; vì vậy cần chọc lọc những nội dung/vấn
đề tích hợp có sự kết nối tự nhiên, chặt chẽ với bài học/hoạt động rèn luyện kỹ
năng Tiếng Việt. Tránh tình trạng thực hiện tích hợp một cách khiên cưỡng,
gượng gạo, máy móc và công thức. Chẳng hạn, trong khi các bài đọc như “Sông
Hương”, “Mùa thu”, “Thân thương xứ Vàm”... đang chuyển tải những bức tranh
đẹp về thiên nhiên thì một số giáo viên chọn tích hợp giáo dục về ý thức bảo vệ
môi trường, về những chỉ xuất hành vi như không vứt rác bừa bãi trên sông, trên
kênh rạch, không hái hoa bẻ cành - thay vì để các em cảm nhận, rung động trước
cái đẹp, tự hào về cảnh sắc quê hương Việt Nam ở khắp các vùng miền.
- Nội dung giáo dục cần được lựa chọn dựa trên ngưỡng tiếp nhận, trình
độ hiểu biết, tư duy và tâm lý của học sinh. Trong một số trường hợp, cần chú ý
thêm cả đặc điểm vùng miền, sự khác biệt về lối sống, cách sinh hoạt... Những
trải nghiệm của học sinh cần được xem là một yếu tố tham chiếu quan trọng
quyết định đến việc tinh lọc nội dung giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức lối
sống trong môn Tiếng Việt. Chẳng hạn, một bài đọc như “Trống đồng Đông
Sơn” có thể gắn với nhiều “đường dẫn” tích hợp giáo dục đạo đức, như: (i) Niềm
tự hào về nền văn hoá Đông Sơn của dân tộc Việt Nam; (ii) Niềm tự hào về giá
trị văn hoá, sự tinh tế của những hoa văn tinh xảo có trên trống đồng Đông Sơn;
(iii) Bức tranh cuộc sống lao động hiện diện trên hoa văn trống đồng như một
lời nhắn nhủ về tình yêu đất nước, cảnh vật, con người trải qua các thời kì lịch
sử; (iv) Những khát vọng thể hiện trên nền hoa văn trống đồng Đông Sơn... Tuy
vậy, với đối tượng học sinh lớp 4, khi ngưỡng tiếp nhận của các em vừa đủ để
chạm tới những bài học cụ thể, gần gũi, trọng tâm, giáo viên được khuyến nghị
chọn nội dung giáo dục (i) và/hoặc (ii). Những thông điệp khác có thể khéo léo
lồng ghép vào các phần bình luận để gia tăng giá trị của các nội dung đã chọn.
- Việc lựa chọn nội dung giáo dục cần dựa trên nhu cầu, sự quan tâm của
người học. Chỉ những vấn đề thiết thực, mang tính thời sự, nằm trong “vùng
quan sát” bằng cả trí tuệ và tâm hồn mới dễ dàng được học sinh tiếp nhận, chuyển
hoá thành hành vi mang tính chuẩn mực hay những đóng góp có giá trị cho cộng
đồng. Trên mẫu bài đọc “Một mái nhà chung” (Nguyễn Minh Thuyết, 2022), cần
xuất phát từ trải nghiệm đọc, nhu cầu tiếp cận bài đọc từ góc nhìn chủ điểm “Ngôi
nhà chung” để đề xuất nội dung tích hợp giáo dục: “Trong ngôi nhà chung Trái
Đất, mọi vật, mọi người đều tươi sáng và bình yên. Vì vậy, hãy cùng hát vang
1111
câu ca “Một mái nhà chung” bằng tình yêu, lòng tự hào và ước mong gìn giữ
những hình ảnh đẹp”.
- Trong một tiết học, một hoạt động thực hành Tiếng Việt, không nên đề
xuất quá nhiều nội dung tích hợp. Một số giáo viên thường khá ôm đồm hoặc
quá nhiều kỳ vọng ở người học, ở khả năng chuyển tải các bài học cuộc sống qua
các bài tập luyện đọc, viết, nói, nghe nên giờ học trở nên nặng nề, thiếu sức hấp
dẫn. Có khi một hoạt động thực hành Tiếng Việt có đến 3 - 4 điểm tích hợp với
những nội dung khác biệt nhau, thiếu sự gắn kết với nhau. Quá nhiều vấn đề
được đặt ra trong một lượng thời gian hạn chế sẽ khiến học sinh chán nản, không
đủ sức tiếp thu và thẩm thấu.
Bên cạnh đó, cần lưu ý giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức lối sống
trong môn Tiếng Việt là một hành trình dài, gắn với một chiến lược cụ thể. Do
vậy, cần xây dựng kế hoạch đủ để có sự phân bố hợp lý trong từng giai đoạn của
năm học, tránh trùng lặp, chồng chéo, lãng phí tài nguyên dạy học. Các nội dung
giáo dục đề xuất cũng cần được giáo viên ở từng trường học, lớp học điều chỉnh
linh hoạt để tăng cường sự tương tác của học sinh.
3.1.3. Tích hợp giáo dục tạo nên sự kết nối giữa người học với thực tiễn, khơi
dậy hứng thú và niềm đam mê học tập
Giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức lối sống trong môn Tiếng Việt cần
đảm bảo khơi dậy được niềm hứng khởi ở học sinh, khiến các em nhận thấy
những giá trị đích thực để sẵn sàng thực hiện. Giáo viên cần làm sao để mỗi vấn
đề đặt ra về lý tưởng cách mạng, về bài học làm người, về lẽ ghét - yêu, về khát
vọng cống hiến, chia sẻ... tích hợp trong giờ Tiếng Việt đều được học sinh đón
nhận bằng sự thích thú, thái độ trân trọng và ý chí sẵn sàng hành động.
Tích hợp đòi hỏi tạo nên sự kết nối chặt chẽ giữa các thông điệp giáo dục
với nội dung bài đọc, giữa các định hướng hành động với các hoạt động rèn luyện
kỹ năng đọc, viết, nói và nghe. Đồng thời, cũng cần gắn kết chặt chẽ người học
với thực tiễn cuộc sống, với những trải nghiệm sống động mà học sinh đã từng
hoặc có khả năng tham gia. Cũng theo nguyên tắc này, nội dung giáo dục lý
tưởng cách mạng, đạo đức lối sống được đưa vào bài học, hoạt động Tiếng Việt
phải phản ánh bức tranh cuộc sống và tạo nên những ấn tượng cụ thể, trực quan
và sâu sắc cho học sinh. Nhà Tâm lý học John Dewey từng nói rằng: “Giáo dục
không chỉ để chuẩn bị cho cuộc sống, mà giáo dục chính là cuộc sống. Bởi với
mỗi đứa trẻ, mỗi học sinh, học qua trải nghiệm luôn có giá trị sâu sắc”. Khi giáo
dục lý tưởng cách mạng, đạo đức lối sống không phải là những lý thuyết khô
khan mà gần gũi như chính cuộc sống xung quanh, học sinh sẽ tìm thấy động cơ
