Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 5 * 2021
Nghiên cứu Y học
Chuyên Đề Điều Dưỡng - Kỹ Thuật Y Học
127
NGHIÊN CỨU SỰ LIÊN QUAN GIỮA KIẾN THỨC
VÀ VIỆC DÙNG THUỐC KHÁNG ĐÔNG ĐƯỜNG UỐNG
TRÊN NGƯỜI BỆNH NGOẠI TRÚ THAY VAN CƠ HỌC
Nguyễn Thị Phương Thảo1, Nguyễn Thượng Nghĩa2
TÓM TẮT
Đặt vấn đề
: Bệnh nhân thay van tim cơ học phải sử dụng thuốc kháng đông suốt đời để hạn chế các
biến chứng. Người bệnh có kiến thức thấp có ảnh hưởng lớn đến việc dùng thuốc. Do đó, kiến thức và việc
dùng thuốc của người bệnh cần được quan tâm, đánh giá thường xuyên để kịp thời nâng cao kiến thức và
phòng ngừa biến chứng.
Mục tiêu:
Xác định mức độ kiến thức, tuân thủ sử dụng thuốc kháng đông và các yếu tố ảnh hưởng
đến kiến thức và việc tuân thủ sử dụng thuốc chống đông của người bệnh ngoại trú thay van cơ học.
Đối tượng - Phương pháp:
Thiết kế cắt ngang mô tả được thực hiện trên 375 người bệnh có van tim
cơ học đang điều trị ngoại trú tại Bệnh viện Chợ Rẫy trong thòi gian từ tháng 01/2021 đến tháng 03/2021.
Kết quả:
Người bệnh có kiến thức cao chiếm 41,3%, sự tuân thủ sử dụng thuốc kháng đông của người
bệnh ở tất cả các khía cạnh chiếm 82,9%. Giới tính, thu nhập trình độ học vấn và nguồn thông tin về sử
dụng thuốc kháng đông có ảnh hưởng đến kiến thức của người bệnh. Người bệnh có thời gian uống thuốc
càng dài thì có kiến thức tốt hơn (r=0,11, p=0,0328), nhưng thời gian uống thuốc không ảnh hưởng đến
việc sử dụng thuốc của người bệnh. Người bệnh có kiến thức có sự tuân thủ sử dụng thuốc kháng đông
đường uống nhiều hơn 198% so với người bệnh có kiến thức không tốt (p<0,001).
Kết luận:
Tỷ lệ người bệnh có kiến thức và tuân thủ sử dụng thuốc kháng đông là 41,3% và 82,9%. Người
bệnh có kiến thức tốt sẽ tuân thủ điều trị cao hơn người bệnh không tốt.
Từ khóa:
kiến thức, tuân thủ điều trị, thuốc kháng đông đường uống, van tim cơ học
ABSTRACT
RESEARCH ON THE RELATIONSHIP BETWEEN KNOWLEDGE
AND THE USE OF ORAL ANTICOAGULANTS IN OUTPATIENT
Nguyen Thi Phuong Thao, Nguyen Thuong Nghia
* Ho Chi Minh City Journal of Medicine * Vol. 25 - No. 5 - 2021: 127 - 134
Background: Patients using mechanical heart valves must take lifelong anticoagulants to minimize
complications. Patients with low knowledge have a great influence on drug use. Therefore, the patient's
knowledge and use of drugs should be paid attention and regularly evaluated to promptly improve knowledge and
prevent complications.
Objectives: Determine the level of knowledge, medication adherence, factors influencing knowledge and
medication adherence with outpatient mechanical valve replacement using anticoagulants.
Methods: Descriptive cross sectional design was performed on 375 patients with mechanical heart valves
who were on outpatient treatment at Cho Ray Hospital during the period from January 2021 to March 2021.
Results: Patients with high knowledge account for 41.3%, patients comply with using anticoagulants in all
1Đại học Y Dược Thành Phố Hồ Chí Minh 2Bệnh viện Chợ Rẫy
Tác giả liên lạc: ThS.ĐD. Nguyễn Thị Phương Thảo ĐT: 0902688441 Email: nguyenthiphuongthao052@gmail.com
Nghiên cứu Y học
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 5 * 2021
Chuyên Đề Điều Dưỡng - Kỹ Thuật Y Học
128
aspects, accounting for 82.9%. Gender, income, education and sources of information on anticoagulant use
influence knowledge of patients. The longer the patient takes the drug, the better the knowledge is (r=0.11,
p=0.0328), but the time of taking the drug does not affect the patient's use of the drug. Knowledgeable patients
have 198% more adherence to oral anticoagulants than patients with poor knowledge. (p <0.001).
Conclusion: Patients with knowledge and medication adherence in using anticoagulants are 41.3% and
82.9%. Patients with good knowledge will have medication adherence higher than those who are poor.
Keywords: knowledge, medication adherence, oral anticoagulants, mechanical heart valves
ĐẶT VẤN ĐỀ
Bệnh van tim đã và đang trở thành gánh
nặng sức khỏe lớn ảnh hưởng đến hàng triệu
người trên thế giới, trong đó có Việt Nam(1).
Phẫu thuật van tim là một trong những giải
pháp hiệu quả giúp những người bệnh van tim
có thể trở về với các hoạt động hàng ngày(2).
Trong số các ca phẫu thuật thay van tim, có
khoảng 50% van tim cơ học(3). Tuy nhiên, van
tim cơ học được làm từ các vật liệu nhân tạo nên
dễ gây ra các biến chứng đông máu và hình
thành huyết khối, gây kẹt van. Biến chứng huyết
khối, chảy máu chiếm 75% biến chứng của
người mang van cơ học, cụ thể chiếm tỷ lệ 1-4%
mỗi năm. Tỷ lệ của tất cả các biến chứng liên
quan đến van là 0,7- 3,5% mỗi năm. Trong đó,
biến chứng huyết khối ở van cơ học chiếm 0,8 –
3,1% và biến chứng chảy máu xảy ra ở mức gần
0,5% mỗi năm(4,5).
Người bệnh có van tim cơ học cần sử dụng
thuốc kháng đông suốt đời để hạn chế tối đa
biến chứng đông máu, hình thành huyết khối.
Một trong các thuốc thường sử dụng nhất là
thuốc kháng đông kháng vitamin K. Thuốc
kháng đông có nhiều ưu điểm, nhưng có nhược
điểm là tương tác với một số loại thuốc kháng
sinh, kháng viêm, thuốc y học cổ truyền, vitamin
tổng hợp, các thực phẩm giàu vitamin K. Điều
này đòi hỏi người bệnh sử dụng thuốc kháng
đông cần có kiến thức tốt về các vấn đề liên quan
đến sử dụng thuốc. Một số nghiên cứu cho thấy
sự thiếu hụt kiến thức của người bệnh về thuốc
kháng đông ảnh hưởng đến việc tuân thủ chế độ
điều trị và làm tăng tỷ lệ biến chứng trên người
bệnh(6,7,8,9).
Ở Bệnh viện Chợ Rẫy, bên cạnh các bệnh lý
tim mạch, có khoảng hơn 500 người bệnh thay
van tim cơ học đến tái khám tạo nên tình trạng
quá tải người bệnh. “Nghiên cứu sự liên quan
giữa kiến thức và việc dùng thuốc kháng đông
đường uống trên người bệnh ngoại trú thay van
cơ học” được thực hiện.
Mục tiêu
Xác định mức độ kiến thức và tỷ lệ tuân thủ
sử dụng thuốc kháng đông đường uống của
người bệnh ngoại trú thay van cơ học.
Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến kiến thức
và việc tuân thủ sử dụng thuốc chống đông của
người bệnh ngoại trú thay van cơ học.
ĐỐI TƯỢNG - PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Đối tượng nghiên cứu
Thực hiện trên 375 người bệnh có van tim cơ
học đang điều trị ngoại trú tại bệnh viện Chợ
Rẫy trong thời gian từ tháng 01/2021 – 03/2021.
Tiêu chuẩn chọn vào
Người bệnh (NB) từ 18 tuổi trở lên.
NB sau phẫu thuật thay van tim cơ học đang
dùng thuốc kháng đông đường uống đến tái
khám tại phòng khám tim bệnh viện Chợ Rẫy.
Đồng ý tham gia nghiên cứu.
Tiêu chuẩn loại ra
Người bệnh không có khả năng trả lời phỏng
vấn như: mắc bệnh nặng, câm, điếc, tâm thần.
Người bệnh sau phẫu thuật đặt vòng van mà
không thay van tim.
Người bệnh không hoàn thành 1 câu hỏi
trong bảng câu hỏi.
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 5 * 2021
Nghiên cứu Y học
Chuyên Đề Điều Dưỡng - Kỹ Thuật Y Học
129
Phương pháp nghiên cứu
Thiết kế nghiên cứu
Nghiên cứu cắt ngang mô tả.
Cỡ mẫu
Cỡ mẫu tối thiểu cho nghiên cứu được tính
theo công thức là 356 người bệnh, dự trù mất
mẫu 10% nên cỡ mẫu thực tế thu thập được là
375 người bệnh.
Phương pháp thu thập số liệu
Nghiên cứu sử dụng kỹ thuật chọn mẫu
thuận tiện, tác giả tiếp cận và mời người bệnh
tham gia nghiên cứu cho đến khi đủ mẫu.
Tiêu chuẩn lựa chọn là bệnh nhân trên 18
tuổi, có thay van tim cơ học đang dùng thuốc
kháng đông đường uống đến tái khám tại phòng
khám tim bệnh viện Chợ Rẫy và đồng ý tham
gia nghiên cứu. Những người bệnh mắc bệnh
nặng, câm, điếc, tâm thần hoặc đặt vòng van mà
không thay van tim không được lựa chọn vào
nghiên cứu.
Bệnh nhân được giải thích rõ về mục tiêu và
ý nghĩa của nghiên cứu. Khi sẵn sàng tham gia
nghiên cứu, bệnh nhân được phỏng vấn bằng bộ
câu hỏi của Nguyễn Thị Oanh (2013)(9) bao gồm
đặc điểm nhân khẩu học, kiến thức và tuân thủ
dùng thuốc kháng đông đường uống.
Phần kiến thức bao gồm 14 câu hỏi về kiến
thức chung liên quan đến tác dụng thuốc
kháng đông đường uống, ý nghĩa các chỉ số
INR/PT, tương tác của thực phẩm, chất kích
thích, vitamin, một số thuốc với thuốc kháng
đông đường uống và các hoạt động cần tránh,
các dấu hiệu cần báo ngay với bác sĩ điều trị.
Kiến thức của người bệnh được chia thành 02
giá trị, kiến thức tốt khi người bệnh trả lời
đúng trên 80% số lượng câu hỏi. Điểm cắt này
được lựa chọn theo kết luận từ nghiên cứu về
cách đặt điểm giới hạn cho các bài kiểm tra
kiến thức của Biddle RE (1993)(10).
Việc sử dụng thuốc kháng đông đường uống
được đánh giá thông qua 08 câu hỏi về việc quên
uống thuốc, sử dụng các thực phẩm có tương tác
với thuốc và việc người bệnh tự ý ngưng sử
dụng thuốc. Việc sử dụng thuốc kháng đông
đường uống của người bệnh là tuân thủ khi đảm
bảo thực hiện tốt 100% các câu hỏi này.
Phân tích thống kê
Kết quả thu thập được nhập liệu bằng
phần mềm Epidata 3.1 và phân tích số liệu
bằng Stata 14.2. Mô tả tần số và tỷ lệ phần
trăm (%) đối với các biến số thuộc phần đặc
điểm nhân khẩu học, kiến thức về sử dụng
thuốc kháng đông, sự tuân thủ việc dùng
thuốc của người bệnh. Kiểm định chi bình
phương, kiểm định chính xác Fisher, số đo kết
hợp PR và tương quan Pearson để tìm mối liên
hệ giữa kiến thức và sự tuân thủ dùng thuốc.
Y đức
Nghiên cứu đã được thông qua Hội đồng
Đạo đức trong nghiên cứu Y sinh học Đại học Y
Dược TP. HCM, số 854/HĐĐĐ-ĐHYD ký ngày
12/11/2020.
KẾT QUẢ
Thông tin của người bệnh
Người bệnh nữ chiếm tỷ lệ cao hơn so với
người bệnh nam. Người bệnh làm công việc
nội trợ và nông dân chiếm tỷ lệ cao nhất (3,5%
và 24,5%). Có 15,7% người bệnh là cán bộ hưu
trí, có 9,3% người bệnh đang là công nhân,
viên chức nhà nước. Phần lớn người bệnh
không trả lời về thu nhập của bản thân (40,5%)
và thu nhập thấp hơn bốn triệu (36%). Hầu hết
người bệnh đều có tham gia bảo hiểm y tế
(98,7%) (Bảng 1).
Bảng 1. Thông tin chung của người bệnh
Đặc điểm
Tỷ lệ %
Tuổi
51,4 ± 9,9 (18-81)*
Giới
Nam
39,7
Nữ
60,3
Nơi cư trú
TP. HCM
1,9
Thị xã, thị trấn, thành phố khác
31,2
Nông thôn
66,9
Nghiên cứu Y học
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 5 * 2021
Chuyên Đề Điều Dưỡng - Kỹ Thuật Y Học
130
Đặc điểm
Tỷ lệ %
Trình độ học vấn
Không biết chữ
2,9
Tiểu học
21,9
Trung học cơ sở
33,9
Trung học phổ thông
31,7
Trên trung học phổ thông
9,6
Nghề nghiệp
Kinh doanh, buôn bán
8,3
Nội trợ
35,5
Công nhân, viên chức
9,3
Nông dân
24,5
Hưu trí
6,7
Khác
15,7
Thu nhập bình quân một tháng
Không trả lời thu nhập
40,5
≤ 4 triệu
36
Trên 4 triệu
23,5
Tham gia bảo hiểm y tế
Có
98,7
Không
1,3
* Trung bình ± độ lệch chuẩn (giá trị nhỏ nhất-giá trị lớn nhất)
Bảng 2. Đặc điểm về việc dung thuốc
Đặc điểm
Tần số
Tỷ lệ %
Thời gian uống thuốc
6,3 ± 4,7 năm
(1 tháng-40 năm)*
Yếu vị: 5 năm
Sống cùng
Người thân
367
97,9
Một mình
8
2,1
Người thân nhắc uống thuốc
Có
163
44,3
Không
205
55,7
Được hướng dẫn uống thuốc
Có
371
98,9
Không
4
1,1
Người hướng dẫn uống thuốc
Điều dưỡng
70
18,7
Bác sĩ
371
98.9
Nguồn khác
0
0
* Trung bình ± độ lệch chuẩn (giá trị nhỏ nhất-giá trị lớn nhất)
Thời gian uống thuốc trung bình của người
bệnh là 6,3±4,7 năm, khoảng 5 năm là thi gian
uống thuốc của nhiều người bệnh nhất (chiếm
10,1%). Có 98,7% người bệnh nhận được hướng
dẫn sử dụng thuốc từ bác sĩ và 18,6% người
bệnh được điều dưỡng hướng dẫn sử dụng
thuốc kháng đông. Không có người bệnh nào
biết được thông tin qua các nguồn khác như ti vi,
mạng xã hội, internet hoặc từ người thân, bạn bè.
Kiến thức và sự tuân thủ sử dụng thuốc kháng
đông đường uống
Đa số người bệnh có kiến thức ở mức độ
trung bình (chiếm 46,1%), tiếp đến là có kiến
thức cao (chiếm 41,3%) và tỷ lệ người bệnh có
kiến thức thấp là 12,6%. Có 82,9% người bệnh
tuân thủ sử dụng thuốc kháng đông ở tất cả các
khía cạnh.
Các yếu tố ảnh hưởng đến kiến thức về thuốc
kháng đông đường uống
Người bệnh nam thường có kiến thức tốt
hơn người bệnh nữ 56%. Người bệnh có thu
nhập dưới 4 triệu thường có kiến thức thấp hơn
những người bệnh không trả lời thu nhập 55%.
Người bệnh học từ cấp ba trở lên có kiến thức
cao hơn 72% so với người bệnh học từ cấp 2 trở
xuống. Người bệnh nhận được nguồn thông tin
từ cả bác sĩ và điều dưỡng có kiến thức tốt hơn
so với người bệnh chỉ nhận được kiến thức từ
bác sĩ (Bảng 3).
Bảng 3. Yếu tố ảnh hưởng đến kiến thức về thuốc kháng đông đường uống
Đặc điểm
Kiến thức
PR (KTC 95%)
Giá trị p
Tốt
Không tốt
Giới tính
Nam
78 (52,4)
71 (47,6)
1,56 (1,22 – 2,0)
0,0004
Nữ
77 (34,1)
149 (65,9)
Nơi ở hiện tại
TP. Hồ Chí Minh
1 (14,3)
6 (85,7)
1
Thị xã/Thị Trấn
50 (42,7)
67 (57,3)
2,99 (0,48 – 18,63)
0,240
Nông thôn
104 (41,4)
147 (57,3)
2,90 (0,47 – 17,95)
0,252
Trình độ học vấn
Cấp III trở lên
85 (54,9)
70 (45,2)
1,72 (1,36 – 2,19)
<0,001
Dưới cấp III
70 (31,8)
150 (68,2)
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 25 * Số 5 * 2021
Nghiên cứu Y học
Chuyên Đề Điều Dưỡng - Kỹ Thuật Y Học
131
Đặc điểm
Kiến thức
PR (KTC 95%)
Giá trị p
Tốt
Không tốt
Thu nhập bình quân
Không trả lời
75 (49,3)
77 (50,7)
1
≤ 4 triệu
30 (22,2)
105 (77,8)
0,45 (0,32 – 0,64)
<0,001
> 4 triệu
50 (56,8)
38 (43,2)
1,15 (0,90 – 1,47)
0,256
Nghề nghiệp
Kinh doanh/Buôn bán
15 (48,4)
16 (51,6)
1
Nội trợ
45 (33,8)
88 (66,2)
0,70 (0,45 – 1,08)
0,107
Công nhân, viên chức
22 (62,9)
13 (37,1)
1,30 (0,83 – 2,03)
0,249
Nông dân
35 (38,0)
57 (54,0)
0,79 (0,50 – 1,23)
0,293
Hưu trí
12 (48,0)
13 (52,0)
0,91 (0,57 – 1,45)
0,693
Khác
46 (54,8)
38 (45,2)
0,99 (0,57 – 1,71)
0,997
Tham gia BHYT
Có
154 (41,7)
215 (58,3)
1,01 (0,99 – 1,03)
0,408
Không
1 (20,0)
4 (80,0)
Đang sống cùng
Người thân
152 (41,4)
215 (58,6)
1,003 (0,97 – 1,03)
1a
Một mình
3 (37,5)
5 (62,5)
Được nhắc uống thuốc
Có
58 (35,6)
105 (64,4)
0,78 (0,61 – 1,002)
0,047
Không
94 (45,9)
111 (54,2)
Có thông tin
Có
155 (41,8)
216 (58,2)
1,02 (1,001 – 1,04)
0,091
Không
0 (0)
4 (100)
Nguồn thông tin
Bác sĩ và điều dưỡng
43 (61,4)
27 (38,6)
2,26 (1,46 – 3,49)
<0,001
Chỉ bác sĩ
112 (36,7)
193 (63,3)
a Kiểm định chính xác Fisher
Các yếu tố ảnh hưởng đến sự tuân thủ sử dụng
thuốc kháng đông đường uống
Người bệnh hưu trí thường ít tuân thủ hơn
so với người kinh doanh buôn bán 18%, những
người người bệnh khác tuân thủ giống như so
với người bệnh kinh doanh buôn bán. Các yếu tố
nhân khẩu học khác không ảnh hưởng đến việc
sử dụng thuốc của người bệnh (Bảng 4).
Tương quan giữa thời gian uống thuốc với kiến
thức và sự tuân thủ sử dụng thuốc kháng đông
đường uống
Người bệnh có thời gian uống thuốc càng
dài thì có kiến thức tốt hơn, nhưng sự khác biệt
không cao (r=0,11, p=0,0328), tuy nhiên thời gian
uống thuốc không ảnh hưởng đến sự tuân thủ
dùng thuốc của người bệnh (Hình 1).
Bảng 4. Yếu tố ảnh hưởng đến việc dùng thuốc kháng đông đường uống
Đặc điểm
Tuân thủ
PR (KTC 95%)
Giá trị p
Tốt
Không tốt
Giới tính
Nam
123 (82,6)
26 (17,4)
0,97 (0,70 – 1,34)
0,873
Nữ
188 (83,2)
38 (16,8)
Nơi ở hiện tại
TP. Hồ Chí Minh
3 (42,9)
4 (57,1)
1
Thị xã/Thị Trấn
100 (85,5)
17 (14,5)
1,99 (0,84 – 4,71)
0,116
Nông thôn
208 (82,9)
43 (17,1)
1,93 (0,82 – 4,56)
0,132
Nghề nghiệp
Kinh doanh/Buôn bán
29 (93,6)
2 (6,4)
1