T ư liệ u fo lk lo r e 45
T ư L I Ệ U
'Hàn hóa
ị ì ân gian
NHÂN LOẠ I HỌ C LỊ CH s ử - MỘ T NHU CẦ U
VẾ PHƯ Ơ NG PHÁP TỪ THỰ C TẾ ĐIỀ N DÃ
TẠ I NHẬ T BẢ N, DỒ NG CHẢ Y VÀ ĐỘ NG THÁI
HIỆ N TẠ I CỦ A CÁCH TIẾ P CẬ N NÀY
L ờ i d ẫ n n h ậ p
C h ú n g tôi đ ã tiế n h à n h đ iê u tr a đ iề n
d ã d à i h ạ n tr ọ n tro n g m ộ t n ă m rư ỡ i tạ i m ộ t
th ị tr ấ n v ù n g n ô n g th ô n m iề n T ây nư ớ c
N h ậ t B ả n từ đ ẩ u t h á n g 4 n ă m 2002 đ ế n
h ế t th ả n g 9 n ă m 2 0 0 3, trư ớ c v à s a u đó là
các cuộ c đ iê u t r a tiề n trạ m (bôn tu ầ n vào
m ù a h è n ă m 2001) v à đ iề u t r a b ổ su n g (từ
sau th á n g 10 n ă m 2003 đ ê n nay ). K ế t q u ả
củ a các đ iề u t r a n à y trỏ th à n h cd sở ch o
lu ậ n v ãn họ c vị đ a n g dư ợ c c h ú n g tò i c h ấ p
b ú t tạ i K hoa S a u đ ạ i họ c Đ ạ i họ c N g o ạ i
ngữ T okyo vớ i tiê u đ ê "T ín n g ư ỡ n g d â n
g ia n v à q u á t r ì n h h iệ n đ ạ i h o á - q u a
n g h iên c ứ u trư ờ n g h ợ p m ộ t là n g m iê n T â y
N h ậ t B ả n".
N g h iên c ứ u n ày , b ằ n g v ào tư liệ u có
dư ợ c từ th a m d ự q u a n s á t d à i h ạ n v à tư
liệ u v ã n b ả n - lị ch sử th u n h ậ p đư ợ c tạ i
th ự c d ị a, sẽ từ đ iể m n h ìn h iệ n tạ i tiế n
h à n h p h â n tíc h đ ể là m rõ m ố i q u a n h ệ đ a
ch iêu v à đ a tầ n g g iữ a " tín n g ư ỡ n g d â n
gian" - m à các t h à n h tô tiê u b iể u là n g h i lễ
nô n g n g h iệ p , thờ c ú n g tổ tiê n , tín n g ư ỡ n g
S h a m a n , d ư â m cu a tín n g ư ỡ n g thò' n ú i
th iê n g - v à th ờ i kì "cậ n đ ạ i" (m o d ern ,
m o d e rn iza tio n ) đư ợ c tín h t ừ n h ữ n g n ă m
"d êm trư ớ c " và tro n g d ạ i cả i c á c h M in h T rị
CHU XUÂN GIAO11
cho tớ i n h ữ n g n ă m g ầ n d â y . Q u a các k ế t
q u ả này, sẽ su y n g h ĩ về tồ n tạ i th ự c t ế và ý
n g h ĩa c ủ a c á i gọ i là " tín n g ư ỡ n g d â n g ia n ”
tro n g cuộ c sôn g h iệ n n a y c ủ a n gư ờ i N h ậ t O
m ộ t đ ị a p h ư ơ n g vớ i p h ạ m vi ng ư ờ i đ iề u tra
có th ể q u a n s á t. T iế p đó là tiế n đ ế n việ c
k h ả o lu ậ n m a n g tín h p h ê p h á n các th u y ế t
g iả i trư ớ c n a y và đ ư a r a q u a n đ iể m m ớ i vê'
k h á i n iệ m " tín n g ư ỡ n g d â n g ia n " đ ã có lị ch
sử h ơ n 100 n ă m n a y tro n g n g à n h D ân tụ c
họ c (tư ơ n g đ ư ơ n g vớ i v ă n h o á d â n gia n
(họ c) c ủ a V iệ t N am ) và các n g à n h k h o a họ c
x ã hộ i k h á c có liê n q u a n c ủ a N h ậ t B ả n
(T ô n g iáo họ c, L ị c h sử tô n g iáo, L ị c h sử tư
tư ở n g ).
Đ ồ ng th ờ i, n g h iê n c ứ u n à y sẽ h ư ớ n g
đ ế n việ c s u y n g h ĩ vê q u á t r ìn h c ậ n đ ạ i ở các
nư ớ c Đ ô n g A từ góc n h ìn v ă n h o á, đ ặ c b iệ t
là tro n g m ôi q u a n h ệ g iữ a c ậ n đ ạ i vói việ c
h ìn h th à n h n ề n v ă n h o á quố c gia quố c dàn
(n a tio n - s ta te ) ở các nư ớ c vôn đã x u ấ t p h á t
từ cơ sở x ã h ộ i g ầ n gũi n h ư n g đ ã trả i q u a
các h ìn h th ứ c c ậ n đ ạ i h ó a k h ô n g giố ng
n h a u , đ iể u n à y v ừ a q u y ế t đ ị n h n h ữ n g b ả n
sắ c k h á c n h a u tro n g bôi c ả n h to à n c ầ u h o á
c ủ a m ỗ i nu'ố c, lạ i v ừ a cho thâ'v r ằ n g , q u á
trìn h x ã hộ i k h ô n g g iô n g n h a u n h ù n g q u á
trìn h v ă n h o á tư ơ n g đôi g iô n g n h a u . C h ú n g
tôi m uô n h ư ớ n g đ ế n việ c so s á n h v ă n h oá ở
1 1 V iệ n N ghiên cứ u V ãn hóa, hiệ n là ng h iên cứ u sin h tạ i Đ ạ i họ c N goạ i ngữ Tokyo, N h ậ t Bả n.
46 CHU XUÂN GIAO
cấ p độ là so s á n h c ác qu á trìn h văn hoá vói
n h a u , h a y nói k h á c là q u á trìn h tạ o s in h ra
v ă n h o á (v ă n h o á đư ợ c là m r a n h ư th ê n à o
tro n g các h o à n c ả n h lị c h sử , x ã hộ i), m à
k h ô n g p h ả i là c ấ p độ ch o đ ế n n a y v ẫ n
th ư ờ n g th ấ y là chỉ x em sự g iố n g k h á c g iữ a
các y ế u tô' v ă n h o á r iê n g b iệ t . N h à N h â n
loạ i họ c ngư ờ i M ĩ G e e rtz (1), q u a n g h iê n c ứ u
In d o n e x ia , m u ô n tìm v ề d ặ c trư n g p h ư ơ n g
Đ ô n g m a n g tín h đ ộ n g - v ậ n độ n g , q u á t r ìn h
- từ các n ề n v ă n h o á có tín h N a m Đ ả o v à
đ ã từ n g c h ị u ả n h h ư ở n g c ủ a v ă n ho á A n Độ
trư ớ c k h i bị th ự c d â n h o á . C h ú n g tô i có
m o ng m u ô n q u a so s á n h các q u á t r ì n h v ă n
h o á tìm v ề đ ặ c tr ư n g p h ư ơ n g Đ ô n g (;>) m a n g
tín h dộ n g t ừ các n ư ớ c Đ ông A c h ị u ả n h
h ư ở n g n h iê u cả từ A n Đ ộ v à T ru n g Q uố c ở
trư ớ c th ờ i kì c ậ n đ ạ i v à bư ố c v ào c ậ n d ạ i
h o á đ ồ n g n g h ĩa vố i A u M ĩ h o á - h a y b ả n
đ ị a h o á Â u M ĩ - b ằ n g n h ữ n g x u ấ t p h á t
đ iể m v à con đ ư ờ n g k h á c n h a u .
Đ ê th ự c h iệ n n g h iê n c ứ u n h ư trê n ,
c h ú n g tô i sẽ đ ồ n g th ờ i sử d ụ n g c ả c á ch tiế p
c ậ n gọ i là N h â n loạ i họ c L ị ch sử tro n g
N h â n lo ạ i họ c, v à D ân tụ c họ c L ị c h sử
tro n g D ân tụ c họ c N h ậ t B ả n , d ù n g n h ữ n g
ch ỗ m ạ n h đ ể bồ s u n g n h ữ n g ch ỗ y ế u tro n g
h a i c á c h tiê p c ậ n tr ê n , và c h ú n g tô i tạ m gọ i
là tiê p c ậ n tổ n g hợ p n à y là N h â n lo ạ i họ c -
D ân tụ c họ c L ị ch s ử l)?ị lb lÁ lí'i'7 : • lA d ft'r.
D ư ớ i đây, x in lầ n lư ợ t t r ì n h b à y các
v ấ n đê n h ư sa u . T rư ố c h ế t là th u y ế t g iả i về
tín h th iế t y ế u c ủ a c ách tiế p c ậ n N h â n lo ạ i
họ c - D â n tụ c họ c L ị ch s ử đô'i vớ i đê tà i
n g h iê n cứ u m à c h ú n g tô i th ự c h iệ n ; s a u đó,
sẽ tổ n g q u a n cá c triể n k h a i m a n g tín h lí
lu ậ n về n g h iê n cứ u lị ch sử tro n g N h â n lo ạ i
họ c, v à tro n g D ân tụ c họ c N h ậ t B ả n - tứ c là
các lí lu ậ n cho đ ế n n a y x o a y q u a n h N h â n
loạ i họ c L ị ch sử v à D â n tụ c họ c L ị ch sử ;
cuố i c ù n g , th ử d ư a r a p h ư ơ n g p h á p m à
c h ú n g tôi đ a n g tạ m gọ i là N h â n loạ i họ c -
D ân tụ c họ c L ị ch sử . V à n ê u đư ợ c nói trư ớ c
k ế t lu ậ n c ủ a b à i v iế t th ì, c h ú n g tô i sẽ gọ i
cách tiế p c ậ n n à y g ọ n lạ i t h à n h N h â n loạ i
họ c L ị c h sử .íV>
*
* *
P h ầ n 1. N h u c ầ u v ề p h ư ơ n g p h á p
t iế p c ậ n g ọ i là N h â n l o ạ i h ọ c - D â n t ụ c
h ọ c LỊ c.h s ử từ t h ự c tê đ iể n d ã t ạ i N h ậ t
B ả n h a y là t ín h t h i ế t y ế u c ủ a p h ư ơ n g
p h á p n à y đ ố i v ớ i n g h iê n c ứ u n h â n lo ạ i
h ọ c t ạ i x ã h ộ i c ó t ín h v ă n t ự c a o
1 .1 . B ắ t d ầ u t ừ n h ữ n g c ả m n h ậ n
m a n g t í n h k i n h n g h i ệ m t ừ t h ự c đ ị a
T ro n g k h u n g lí lu ậ n tru y ề n th ô n g b ắ t
đ ầ u t ừ B. M a lin o w s k i (1884 - 1942, A nh),
F. B o as (18 5 8 - 1942, M ĩ), n h â n lo ạ i họ c tự
x e m đ iể u t r a đ iề n d ã (fie ld w o rk ) d à i n g à y
là p h ư ơ n g p h á p lu ậ n c h ín h c ủ a m ìn h , và tự
xác đ ị n h m ìn h là "m ô n họ c về h iệ n tạ i" tứ c
là m ôn n g h iê n cứ u v ề trạ n g th á i đ ồ n g h iệ n
(đ ồ n g đạ i). Ó th ờ i k ì đ ầ u tiê n dó, n h â n loạ i
họ c là m ôn c h u y ê n n g h iê n cứ u vê các xã hộ i
m ôn g m uộ i vị k h a i, m à các x ã h ộ i ấ y dư ợ c
xem là đ a n g sô n g tro n g sự n g ư n g t r ệ về
th ờ i g ia n , là n h ữ n g n g ư ờ i k h ô n g có lị ch sử ,
h a y vớ i n g h ĩa cao đ ẹ p là n h u n g n gư ờ i b ả o
lư u th ờ i kì th ơ ấ u c ủ a n h â n loạ i n h ư tro n g
ngợ i ca c ủ a các n h à c h ủ n g h ĩa k h ả i m ông
T â y A u đư ợ c xem là n h ữ n g n g ư ờ i mở đư ờ n g
cho tư tư ở n g c ủ a n h â n loạ i h ọ c n h ư
R o u sse a u h a y M o n te s q u ie .
T h ự c ra , cho đ ế n trư ớ c k h i n h â n loạ i
họ c c ậ n đ ạ i/ h iệ n đ ạ i r a đờ i c ù n g vớ i c h ủ
n g h ĩa tiế n h o á (tứ c là trư ớ c M a lin o w s k i và
B o as) th ì, sử họ c v à n h â n lo ạ i h ọ c /d ân tộ c
họ c đã có q u a n h ệ m ậ t th iế t lâ u d à i từ th ờ i
cổ đ ạ i cho đ ế n đó. C hỉ sa u k h i x u ấ t h iệ n
q u a n đ iể m c h ia c ắ t rạ c h ròi xã hộ i v ăn
m in h và x ã hộ i vị k h a i n h ư tro n g c h ú n g h ĩa
tiê n ho á th ì, sử họ c v à n h â n loạ i h ọ c /d â n
tộ c họ c m ói p h á t triể n t h à n h h a i n g à n h độ c
lậ p . N h â n lo ạ i h ọ c/d ân tộ c họ c lây dố i tư ợ n g
T ư liệ u f o lk lo r e 47
là x ã hộ i vị k h a i, m à lú c đó, n h ư trê n đ ã
nói, là xã hộ i đư ợ c m ư ờ n g tư ợ n g là k h ô n g
có lị c h sử . C òn x ã h ộ i v ă n m in h có lị c h sử
th ì trở t h à n h đố i tư ợ n g c ủ a r iê n g sử họ c.
N h ư n g s a u d ầ n , đ ố i tư ợ n g n g h iê n c ứ u c ủ a
n h â n lo ạ i họ c k h ô n g chỉ h ạ n vào các "xã h ộ i
lạ n h lẽ o", m à đ ã m ở rộ n g r a x ã h ộ i v ă n
m in h ("xã h ộ i ấ m áp " - th eo cách n ó i tro n g
cặ p đôi củ a L evi - S tr a u s s ) . Đ ồ n g th ờ i, từ
sa u k ế t th ú c đ ạ i ch iế n th ê giớ i lầ n th ứ h a i,
ngư ờ i vị k h a i ở các c h â u lụ c đ ã lầ n lư ợ t độ c
lậ p , th o á t k h ỏ i á ch đô h ộ c ủ a n g ư ờ i v ă n
m in h . T ừ th ự c t ế đ iề n d ã, c ả ở x ã h ộ i lạ n h
lẽ o h a y x ã h ộ i ấ m áp , m ôi q u a n tâ m vê
c h iê u lị ch s ử c ủ a n h â n lo ạ i họ c đ ã d ầ n lớ n
lên. Đ â y là chỉ h ư ố n g p h á t triể n c h u n g ,
th ự c tê th ì k h ô n g đơ n g iả n , c h ú n g tô i sẽ
trìn h b à y rõ h ơ n tro n g P h ầ n 2 v à P h ầ n 3
c ủ a b à i v iế t n à y .
N gư ờ i v iế t b à i n à y (ngư ờ i đ iể u t r a đ iề n
d ã = fie ld w ork er) đ ã có q u a n tâ m đ ế n trụ c
th ờ i g ia n lị ch sử c ủ a cộ n g đồ n g x ã h ộ i k h u
vự c m à m ìn h q u a n s á t b ắ t đ ầ u từ k h i đ ã
sô ng ở tạ i th ự c đ ị a đư ợ c k h o ả n g n ử a n ă m , và
từ đó, m ố i q u a n tâ m n à y cứ lớ n 'd ầ n J e n m ộ t
cách h ế t sứ c tự n h iê n . T ứ c là đ èn m ộ t ng ày,
k h i m à m ộ t lư ợ n g k in h n g h iệ m n h ấ t đ ị n h đ ã
đư ợ c tíc h lu ỹ b ằ n g q u a n s á t th a m dự , ngư ờ i
đ iê u tra n h ậ n r a r ằ n g , đ ê lí g iả i các h iệ n
tư ợ n g đ a n g d iễ n r a trư ớ c m ắ t m ìn h th ì đ iế m
n h ìn đồ n g đ ạ i là k h ô n g đ ầ y đủ , v à th ê là, r ấ t
tự n h iên tro n g a n h ta b ắ t đ ầ u th ô i th ú c m ộ t
ý n g h ĩa: c ầ n p h ả i tru y tìm m ố i q u a n hệ
n h â n q u ả m a n g tín h lị c h sử đư ợ c x e m là
k h ô n g th ể th iế u đ ể lí g iả i h iệ n tạ i, h a y nói
k h á c đi là, đ ể h iể u đư ợ c các h iệ n tư ợ n g sự
v ậ t ở h iệ n tạ i n h ấ t t h iế t p h ả i có cả i n h ìn
lị ch sử . Đ ây k h ô n g p h ả i c h ỉ là n h ậ n th ứ c
m a n g tín h cả m tín h tứ c th ờ i, m à là , g ắ n r ấ t
s â u đ ế n lí lu ậ n đ iê n d ã c ủ a n h â n lo ạ i họ c
ch o d ù là n g h iê n c ứ u x ã h ộ i k h ô n g có ch ữ
v iế t h a y xã hộ i có ch ữ v iế t.
Có th ê nó i rằ n g , t h ể n g h iệ m c ủ a c h ú n g
tô i th u đư ợ c từ th ự c tê đ iể n d ã tro n g x ã hộ i
có tín h v ă n tự c a o n h ư N h ậ t B ả n là h o àn
to à n g iô ng vớ i t h ể n g h iệ m s a u củ a K avvada
J u n z o Jl| IHlllKìỊ r từ x ã h ộ i k h ô n g có ch ữ
v iế t ở T ây P h i.
K a w a d a - n g ư ờ i có ch í h ư ớ n g vê N h â n
lo ạ i họ c L ị c h sử ở th ậ p n iê n 1970 - đ ã bộ c
b ạ c h r ằ n g , n h à n g h iê n c ứ u "k h i đ ặ t m ìn h
v ào n ê n v ă n h o á k h á c vớ i v ă n h o á củ a
m ìn h , th ì sẽ d ầ n th ể n g h iệ m n h ữ n g cá i gọ i
là kì lạ , k h ổ sở , b ự c tứ c , tứ c cư ờ i đ ủ lo ạ i do
sự k h á c n h a u v ê v ă n h o á m a n g đ ế n , v à rồ i
đ iê u s a u sẽ th à n h h iệ n th ự c , rằ n g a n h ta sẽ
n h ì n t h ấ y đư ợ c cả n h ữ n g đ iê u m à n h ữ n g
con n g ư ờ i số n g ở n ề n v ă n h o á đó k h ô n g tự
n h ậ n ra đư ợ c; h ơ n th ê n ữ a , th ô n g q u a việ c
ý th ứ c về sự c á c h b iệ t vố i v ă n h o á k h ác đó
m à a n h t a v ừ a th ể n g h iệ m đư ợ c, n h à
n g h iê n c ứ u sẽ p h á t h iệ n r a n h iề u đ iể u
tr o n g c h ín h n ề n v ă n h o á c ủ a a n h ta m à cho
đ ế n lú c đó tự a n h ta k h ô n g n h ậ n th ấ y đư ợ c.
C h o n ê n , c h ín h ở đ iề u trê n đ ã nói lê n rằ n g ,
đôi vớ i n h à n g h iê n c ứ u n h â n lo ạ i h ọ c th ì
việ c t r ả i n g h iệ m cuộ c sô n g ở v ă n h o á k h á c
v ă n h o á c ủ a m ìn h tro n g m ộ t th ờ i g ia n d à i
là có ý n g h ĩa cự c k ì q u a n trọ n g v à cơ b ả n .
T ứ c là , có t h ể nói r ằ n g , c á i gọ i là đ iề u t r a
đ iề n d ã k h ô n g th ể ch ỉ là v iệ c t h u th ậ p tư
liệ u m ộ t c á c h đ ơ n g iả n ở th ự c đ ị a d ự a vào
m ộ t k h u n g n à o đó đ ã đư ợ c tạ o r a trư ố c k h i
đi th ự c đ ị a b ằ n g vào n g h iê n c ứ u v ă n b ả n
v iế t" [K aw a d a J u n z o 2 0 0 1 : 23 7 -2 38 ],
T ừ k in h n g h iệ m n g h iê n c ứ u các d â n tộ c
ở T h á i B ìn h D ư ơ n g (H a w a i v à F iji), h a i n h à
n h â n lo ạ i họ c, M a rs h a ll S a h lin (M ĩ) v à
K a s u g a N a o k i 11 (N h ậ t B ả n ), c ũ n g
bộ c b ạ c h n h ư s a u v ề m ôi q u a n tâ m vê lị ch
sử b ắ t đ ầ u t ừ trự c c ả m c ủ a họ t r ê n thự c
đ ị a .
N ă m 1985, S a h lin s v iế t tro n g "Isla nds
o f H istory = C ác h ò n đ ả o lị ch sử " - công
tr ì n h n g h iê n cứ u n h â n lo ạ i họ c vê H a w a i -
48 CHU XUÂN GIAO
n h ư sau : "K hi p h á t h iệ n ra rằ n g n g a y ở các
d â n tộ c T h á i B ìn h D ư ơ n g m à tô i đ ã v à
đ a n g n g h iên c ứ u c ũ n g có lị c h sử th ì tìn h
cả m ày b ù n g lê n m ộ t c á c h m ã n h liệ t... T ư
th ê vô th ờ i g ia n c ủ a c ái gọ i là tìn h trạ n g
hiệ n tạ i m ang tín h d â n tộ c c h í x u ấ t h iệ n
tro n g các n g h iê n c ứ u đ ồ n g lo ạ t th ư ờ n g t h ấ y
q u ả đ ú n g là n g ầ m c h ứ a m ộ t sự n g u y h iể m
m a n g t ín h n g h ê n g h iệ p v à lí lu ậ n , tro n g
m ộ t th ờ i g ia n d à i, tô i cứ g iữ m ã i tư t h ế đó,
ch o n ê n đ ú n g là đ ã vô t r i v ề lị c h sử c ủ a
v ù n g n ày" [M a rs h a ll S a h lin s 1985, B dN :
16(i].
Ó m ộ t đ o ạ n k h á c , S a h lin s nói đ ạ i ý
rằ n g , c h ủ n g h ĩa cấ u tạ o tro n g n h â n lo ạ i họ c
đ ã x u ấ t p h á t t ừ lí th u y ế t n g ô n n g ữ c ủ a
F e r d in a d de S a u s s u re , m à S a u s s u re th ì
n ắ m b a t n g u y ê n lí c ủ a h ệ th ô n g ở trạ n g
th á i đ ồ n g đ ạ i đơ n th u ầ n , các n h à n h â n lo ạ i
họ c cho đ ế n n a y v ẫ n tiế p tụ c coi trọ n g đ ế n
m ứ c cô c h ấ p v ào tr ạ n g t h á i đ ồ n g đ ạ i k iể u
S a u s s u r e , v à đ a n g rơ i vào tín h h ấ t an đ ị n h
uế m ặ t lí lu ậ n củ a p h ạ m trù văn hoá. Ví
dụ , n h ư ở F iji th ì n h à v u a tr ô n g tự a n h ư
n a m m à c ũ n g tự a n h ư n ữ , tín h c á ch c h ín h
trị n g h i lễ c ủ a n g à i có đ ặ c trư n g lư ỡ n g d iệ n ,
hoặ c tu ỳ th e o h o à n c ả n h m à t h à n h m ộ t b ê n
n à o đó. Đ ê s u y n g h ĩ vê h iệ n tư ợ n g n à y th ì
các ghi c h ép m a n g t ín h k in h n g h iệ m và
đ ồ n g đ ạ i h ầ u n h ư c h ẳ n g có tác d ụ n g gì.
N êu n h ìn th e o c h iể u đ ồ n g đ ạ i th ì sẽ tư ở n g
n h ư là h ệ th ô n g có m â u th u â n nộ i tạ i h a y
sự m ậ p m ờ vĩn h hằ n g. N h ư n g n ế u từ đ iể m
n h ìn c â u t ạ o m a n g t í n h lị c h đ ạ i th ì c á i đ ó
là t h u ậ n lí, là k ế t q u ả đ ú n g n h ư nó sẽ n h ư
vậ v. C âu tạ o là c ái m à m ặ c d ù ở b ê m ặ t
th ư ờ n g là m x u ấ t h iệ n trở đi trở lạ i n h ữ n g
sự m ậ p m ờ , n h ư n g k h ô n g h ê m â u th u ẫ n
[M a rsh a ll S a h lin s 1 985, B d N : 1 2-1 3 , in
n h ấ n m ạ n h là b ở i c h ú n g tôi, dư ớ i đ â y đ ể u
n h ư th ế ].
T ừ th ự c tê đ iê n d ã tạ i Fiji*71, n ă m 2 001,
K a s u g a đ ã cho b iế t rằ n g : "Vào n ă m 1990,
tứ c là k h i n g à i A p o ro sh i d ã t ạ th ê g ầ n m ộ t
th ế kỉ , tôi b ỗ n g n h i ê n q u y ế t đ ị n h c h u y ể n
s a n g đ iề u tr a v ê p h o n g trà o g iả i p h ó n g d â n
tộ c m à v ị lã n h đ ạ o n à y tố c h ứ c. Tôi g h i rõ là
bỗ ng n h iên là vì lú c đ ó đ ã là n ă m t h ứ 5
tín h t ừ k h i b ắ t ta y v ào đ iê u tr a th ự c đ ị a, tôi
đ ã bỏ dở việ c đ iê u t r a bô su n g v ề m ộ t là n g ,
m à h ạ q u y ế t t â m c h u y ể n s a n g m ộ t đ ê tà i
n g h iê n cứ u m ở i. Đ â y c h ín h là q u y ế t đ o án
đ ể tô i trở th à n h m ộ t n h à n g h iê n c ứ u vê
p h o n g t r à o p h ả n th ự c d â n có q u y m ô v à súc
ả n h h ư ở n g c ũ n g n h ư sứ c sô ng h ế t sứ c to lớ n
đố i vở i k h ô n g ch ỉ quôc đ ả o F u ji m à là vớ i cả
lị c h sử O c e a n ia (các đ ả o ở N a m T h á i B ình
D ư ơ n g - g h i ch ú c ủ a n g ư ờ i v iê t bài)"
[K as u g a N a o k i 2 001 : 2].
T ạ i đ ị a b à n đ iề u t r a là m ộ t th ị trá n
n h ỏ có tê n là N ijo -m a c h i th u ộ c tin h
F u k u o k a (i'll I III] I'll ở m iề n T ây N h ậ t B ả n , n ăm
đ ầ u tiên , đ ặ c b iệ t là s á u t h á n g đ ầ u tiê n ,
c h ú n g tỏ i đ ã c h u y ê n tâ m v à o việ c q u a n s á t
v à g h i ch ép "tình trạ n g hiệ n tạ i m a n g tính
d ân tộ c ch í” củ a cộ ng đồ ng xã hộ i m à m ìn h
q u a n sá t. V à tro n g th ờ i g ian đó, ở rấ t n h iề u
tìn h h u ổ n g v à đ ị a đ iể m k h á c n h a u , c h ú n g
tô i d ã c ả m v à th ấ y đư ợ c n h iề u d iê u lạ kì khó
h iể u n h ư K a w a d a d ã c ả m n h ậ n th â y ở xã
hộ i T ây P h i. T ấ t n h iê n , vớ i ngư ờ i b ả n đ ị a th ì
có h a i su y n g h ĩ k h á c n h a u , m ộ t bộ p h ậ n th ì
nói rằ n g "Đòi c h a ô n g đ ã là m th ê ch o n ê n
c h ú n g tôi k h ô n g th ấ y có gì là k ì lạ cả ", đôi
lạ i, m ộ t bộ p h ậ n k h á c th ì cho b iế t r ằ n g "Q uả
th ậ t là c h ú n g tôi lu ô n n g h ĩ là k h ô n g tự
n h iên , n h ư n g m à v ẫ n cứ tiế p tụ c làm ".
N h ữ n g gì m à c h ú n g tôi c ả m và th ấ y là
k h ô n g b ìn h th ư ờ n g , k h ô n g tự n h iê n là
n h ữ n g h iệ n tư ợ n g k h ô n g lí g iả i đư ợ c cả
b ằ n g k h u n g x ã h ộ i h iệ n tạ i n h ìn th e o ch iế u
đ ồ n g đạ i, v à cả b ằ n g k h u n g lí lu ậ n cố đ iể n
c ủ a N h â n lo ạ i họ c (N h â n lo ạ i họ c Xã h ộ i và
N h â n loạ i họ c V ăn h o á ) ‘s>. X in d ẫ n m ộ t ví
d ụ v ề tín n g ư ỡ n g d â n g ia n từ th ự c t ế đ iề u
tr a c ủ a ch ú n g tôi.
T ư liệ u f o lk lo r e 49
Đó là việ c "lễ t h ầ n v à o t h á n g 10"
(dư ơ n g lị ch) , có th ể tó m t ắ t n h ư sa u .
H ằ n g n ă m . vào n g à y 16 th á n g 10, k h o ả n g
lúc 6 h sán g , các là n g (vón là các là n g th òi
Edo v à đ ẩ u th ờ i M in h T rị ) tro n g họ c k h u
Ik is a n -i'i'lllR 'IV th u ộ c th ị t r ấ n N ijyo đ ể u
n h ấ t lo ạ t d ự n g cờ t h ầ n ở trư ớ c công các đ ề n
củ a các là n g h a y ở các n g ã b a đ ư ờ n g p h â n
giở i các xóm tro n g là n g ’l()). Cò th ầ n gọ i là
J in j ib a ta M ''h ift , là m ộ t cặ p gồ m h a i cái
tự a n h ư là cờ đ ạ i tre o ỏ ' các d in h c h ù a V iệ t
N am vào n g à y lễ h ộ i. Cờ th ầ n đư ợ c tre o
n h ư vậ y m ộ t n g à y m ộ t đ ê m , s á n g hô m s a u
sẽ đư ợ c dỡ x u ố n g . V iệ c d ự n g cò v à th á o cờ
là côn g việ c c ủ a các ô n g t h ủ từ h a y các vị
tro n g b a n q u ả n lí h à n h ch ín h c ủ a là n g th ự c
h iệ n th eo lị ch p h â n c ô n g q u a các n ă m .
K h á c vớ i các d ị p lễ đ ề n k h á c tro n g
n ă m , h ô m đó là "n g ày lễ " n h ư n g k h ô n g có
ai đ i lễ đ ề n , các là n g k h ô n g tổ chứ c lễ và
ông t h ầ y c ú n g vì th ê m à c ũ n g k h ô n g đ ế n .
S a k a k i - m ộ t bó n h ỏ gồ m c à n h v à lá
củ a m ộ t lo ạ i c à y d à n h riê n g ch o việ c d â n g
cho th ầ n , tự a n h ư h o a d â n g h a n P h ậ t h ay
d ân g đ iệ n th ầ n c ủ a V iệ t N a m - tro n g đ iệ n
th ầ n c ũ n g k h ô n g dư ợ c th a y mớ i, v ẫ n là đồ cũ
đã héo. N h ữ n g n g ư ờ i lu â n p h iê n việ c d ự n g
cờ c ũ n g k h ô n g ngồ i lạ i vớ i n h a u ở b à n trà
h a y b à n rư ợ u n h ư m ồ i k h i có công việ c
ch u n g , x ong việ c, a i vê n h à n ấ y. N ế u k h ô n g
tín h đ ế n việ c d ự n g cờ th ầ n th ì đ â y là m ộ t
n g à y b ìn h th ư ờ n g , k h ô n g th ể gọ i là n g à y lễ
đư ợ c. V à n ữ a là, k h i hỏ i v ề ý n g h ĩa c ủ a n g ày
lễ h ô m n a y th ì n g ư ờ i đư ợ c p h â n côn g việ c
d ự n g cờ th ầ n đ êu t r ả lờ i là k h ô n g b iế t, làm
n h ư vậ y là vì đâ y là m ộ t cô n g việ c h ằ n g n ă m
tro n g lị ch đ ã â n đ ị n h từ đ a u n ă m m à thô i.
ơ đây , có m ộ t đ iêu k h ô n g tự n h iê n là,
d ù đ â y k h ô n g p h ả i là công việ c n g h i lễ củ a
cá n h â n , m à là c ủ a cả cộ n g dồ n g, v à là củ a
n h iề u cộ n g d ồ n g tư ơ n g tự n h u v ậ y (họ c k h u
Ik is a n n g à y n a y g ồ m có 10 là n g), n h ư n g
to à n bộ t h à n h v iê n tro n g c ộ n g đ ồ n g đ ề ư
k h ô n g b iế t ý n g h ĩa c ủ a n g à y lễ n à y . N ói
k h á c đ i là, n g ư ờ i ta đ a n g tiế p tụ c là m
n h ữ n g việ c m à b ả n t h â n k h ô n g h iể u rõ có ý
n g h ĩa gì, c h ỉ ý th ứ c m ộ t c á ch đ ơ n g iả n là
là m vì là th e o p h o n g tụ c m à th ô i. T ro n g
k h u n g lí lu ậ n m a n g tín h chứ c n ă n g c ấ u tạ o
c ủ a n h â n lo ạ i họ c t h ì n g h i lễ có v a i trò xã
hộ i v à v a i trò tâ m lí (ch ẳ n g h ạ n , tro n g n g h i
lễ th ì các t h ầ n lin h n h ậ n d in h d ư ỡ n g từ
m ùi th ứ c ă n , h ư ơ n g , v ă n k h ấ n , còn con
ngư ờ i th ì n h ậ n d in h d ư ỡ n g từ tác d ụ n g
q u a n h ệ x ã h ộ illl)). c ả h a i v a i trò n à y đề u
k h ô n g th ấ y tro n g n g h i lễ J i n jib a ta ở tr ê n ,
h a y nói k h á c đi, n g h i lễ n à y đ ã k h ô n g là m
đư ợ c ch ứ c n ă n g c ủ a nó tô t n h ấ t tro n g thò i
đ iể m h iệ n tạ i.
T h ê m n ữ a , h iệ n n a y , ngư ờ i n ắ m giữ
q u y ề n th u y ế t m in h v ề ý n g h ĩa củ a n g ày lễ
trê n lạ i k h ô n g p h ả i là ng ư ờ i tro n g cộ n g
đ ồ n g h a y đ ạ i d iệ n ch o cộ n g đ ồ n g m à là
ngư ờ i ở n g o à i cộ n g đồ n g , tứ c là vị t h ầ y cún g
q u ả n lí cá c đ ề n ở họ c k h u Ik isa n .
VỊ th ầ y cú n g , tro n g tiế n g N h ậ t gọ i là
G u ji 'ù;' I|-J , từ n h iề u đờ i trư ớ c v ổ n k h ô n g
p h ả i ngư ờ i tro n g họ c k h ư I k is a n , h iệ n c ũ n g
k h ô n g số n g ở tro n g họ c k h u m à ở k h u p hô
c ủ a th ị t r ấ n , chỉ đ ế n b ằ n g xe hơ i r iê n g đ ể
đọ c v ă n k h ấ n ở c ác đ ề n tro n g họ c k h u vào
n g à y có lễ đ ề n m à th ô i. M ộ t ít hôm s a u
n g à y tre o cờ th ầ n J i n jib a ta , tro n g b u ổ i lễ ở
đ ề n c ủ a m ộ t là n g ở tro n g họ c k h u , n h ư
th ư ờ n g lệ , sa u p h ầ n đọ c v ă n k h ấ n , có
k h o ả n g 10 đ ế n 15 p h ú t n ói c h u y ệ n c ủ a
th ầ y cú n g . O n g đi g iậ t lù i rờ i đ iệ n t h ầ n , bỏ
láp áo lễ n g o ài c ù n g v à m ũ lễ , ngồ i b ìn h
th ả n t rê n tấ m c h iế u đ ã đư ợ c các ô n g t h ủ từ
c h u ẩ n b ị s ẵ n ở g ian d ề n c h u y ể n tiế p (là
k h ô n g g ian c h u y ể n tiế p g iữ a d iệ n th ầ n -
nơ i đ ặ t lin h vị c ủ a th ầ n , c h ỉ có th ầ y c ú n g
k h i là m lễ v à các th ủ từ k h i c h u ẩ n bị lê v ậ t
là dư ợ c đ ế n g ầ n v à b ái đ iệ n - nơ i ngư ờ i
b ìn h th ư ờ n g đ ế n lễ đư ợ c ngồ i), n g o ả n h m ặ t
v ề p h ía n g ư ờ i d â n tro n g là n g đ ế n d ự lễ