Những tác động của chuyển dịch cơ cấu kinh tế đến phát triển đô thị tỉnh Bắc Ninh

NHỮNG TÁC ĐỘNG CỦA CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH<br /> TẾ ĐẾN PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ TỈNH BẮC NINH<br /> Nguyễn Thị Huyền Trang1<br /> <br /> Tóm tắt: Quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế đã có những tác động tích cực đến<br /> sự phát triển của mạng lưới đô thị tỉnh Bắc Ninh. Quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế<br /> của tỉnh đã hình thành nhiều điểm dân cư mang dáng dấp đô thị (thị tứ), nâng bậc đô<br /> thị, biến đổi chức năng của một số đô thị, tác động đến kinh tế - xã hội đô thị, thúc đẩy<br /> cơ sở hạ tầng đô thị phát triển, làm thay đổi công tác quy hoạch và quản lí đô thị. Tuy<br /> nhiên, những tác động này còn mang tính cục bộ và hiệu quả chưa cao.<br /> Từ khóa: Bắc Ninh, đô thị, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phát triển đô thị<br /> 1. Mở bài<br /> Khi tái lập (năm 1997), Bắc Ninh là tỉnh nghèo trình độ phát triển kinh tế thấp,<br /> hệ thống đô thị hầu như không có gì. Quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế đã làm thay<br /> đổi rõ rệt mạng lưới đô thị: hai đô thị được nâng bậc (thị xã Bắc Ninh đã được nâng<br /> cấp lên thành phố Bắc Ninh - đô thị loại II, thị trấn Từ Sơn lên thị xã Từ Sơn), số đô thị<br /> tăng từ 07 năm 2000 lên 08 năm 2013, thành lập thêm nhiều thị tứ, cơ sở hạ tầng đô thị<br /> ngày càng đồng bộ và hiện đại, kinh tế - xã hội đô thị phát triển, công tác quản lí và quy<br /> hoạch đô thị được chú trọng... tạo ra bộ mặt hoàn toàn mới cho đô thị Bắc Ninh hướng<br /> đến là thành phố trực thuộc trung ương: văn hiến, văn minh vào năm 2020.<br /> 2. Nội dung<br /> 2.1. Hình thành, mở rộng đô thị và mạng lưới đô thị<br /> Quá trình chuyển dịch cơ cấu đang diễn ra mạnh mẽ tại Bắc Ninh, đặc biệt<br /> là sự phát triển công nghiệp với hoạt động của 10 khu công nghiệp, 22 cụm công<br /> nghiệp cùng nhiều làng nghề đã tạo nên các thị tứ là những thị trấn trong tương lai<br /> hay là địa bàn để đô thị (hiện có) mở rộng diện tích. Đến hết năm 2012, trên địa bàn<br /> tỉnh Bắc Ninh đã hình thành một hệ thống các thị tứ như: Văn Môn, Cầu Nét, Đông<br /> Xuyên, Đông Yên, Yên Phụ (huyện Yên Phong), Cảnh Hưng, Đông Sơn, Đồng Xép,<br /> Đại Đồng, Tân Chi (huyện Tiên Du), Việt Hùng, Chì, Nội Doi, Đức Long, Phương<br /> Liễu, Bằng An, Đông Du (huyện Quế Võ), Ngụ, Bùng, Núi (huyện Gia Bình), Kênh<br /> Vàng, Ngọc Quan, Lĩnh Mai, Hương Trai (huyện Lương Tài). Hầu hết các thị tứ<br /> được hình thành gần các KCN và CCN (KCN Yên Phong, Đại Đồng - Hoàn Sơn,<br /> Tiên Sơn, Quế Võ I và Gia Bình).<br /> 1. ThS, Trường CĐSP Bắc Ninh<br /> <br /> 123<br /> <br /> NHỮNG TÁC ĐỘNG CỦA CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ ...<br /> Số lượng các đô thị tăng từ 07 đô thị năm 2000 lên 08 đô thị năm 2012 (tăng 01<br /> đô thị loại V) và toàn tỉnh có 01 thành phố, 01 thị xã cùng 06 thị trấn. [2] Tuy nhiên,<br /> sự phát triển hệ thống đô thị như vậy còn chậm, chưa phù hợp với mức độ CDCCKT.<br /> Nguyên nhân là do sự tập trung cao độ của KCN, CCN cùng sự phát triển của cơ sở hạ<br /> tầng (đặc biệt là giao thông vận tải). Trên địa bàn tỉnh quá trình đô thị hoá đang diễn<br /> ra khá mạnh ở các khu vực KCN tập trung, ven quốc lộ 1A, quốc lộ 18 và quốc lộ 38.<br /> Không gian đô thị chia thành hai khu vực rõ rệt gắn với sự phát triển công<br /> nghiệp [10]:<br /> - Khu vực phía Bắc sông Đuống (thành phố Bắc Ninh và các huyện Quế Võ, Tiên<br /> Du, Từ Sơn, Yên Phong) đô thị phát triển mạnh nhất ở dải đất giữa hai đường quốc lộ<br /> 1A và 1B cùng với tuyến đường sắt Lạng Sơn - Hà Nội cũng như dọc quốc lộ 18 - Nội<br /> Bài do sự phát triển của các KCN: Quế Võ I, Quế Võ II, Quế Võ III, Hanaka, Visip, Đại<br /> Đồng - Hoàn Sơn, Tiên Sơn, Yên Phong I, Yên Phong II, Nam Sơn - Hạp Lĩnh. Đây là<br /> điều kiện để đẩy nhanh tốc độ đô thị hóa của các đô thị và hình thành các chuỗi đô thị<br /> khu vực phía Bắc sông Đuống với đô thị hạt nhân là thành phố Bắc Ninh - trung tâm<br /> phát triển mạnh nhất cho toàn vùng và toàn tỉnh, là một đô thị vệ tinh lớn của Hà Nội,<br /> cửa ngõ chính của vùng đô thị Thủ đô từ phía Bắc. Có thể xem thành phố Bắc Ninh là<br /> một trong những phân cực quan trọng để tham gia vào quá trình phát triển hệ thống dân<br /> cư của vùng thủ đô Hà Nội. Trong tương lai, dải đô thị Từ Sơn - Tiên Du - Bắc Ninh<br /> sẽ là khu vực đô thị hoá mạnh nhất của tỉnh Bắc Ninh.<br /> - Khu vực phía Nam sông Đuống là khu vực công nghiệp, dịch vụ kém phát triển<br /> nên chỉ có 03 đô thị là trung tâm hành chính, kinh tế của huyện. Mối liên hệ giữa KCN<br /> và đô thị còn hạn chế (Thị trấn Hồ - gắn với KCNThuận Thành II và III, thị trấn Gia<br /> Bình gắn với KCN Gia Bình) do vậy những tác động của CDCCKT đến phát triển đô<br /> thị còn mờ nhạt.<br /> 2.2. Biến đổi chức năng đô thị<br /> Từ khi tách tỉnh (1997) đến năm 2000, Bắc Ninh có 01 thị xã là trung tâm<br /> chính trị, kinh tế, văn hóa của tỉnh và 06 thị trấn là trung tâm chính trị, văn hóa của<br /> huyện. Hiện nay tỉnh đã có 01 thành phố Bắc Ninh là trung tâm kinh tế (dịch vụ),<br /> chính trị, văn hóa, khoa học giáo dục của tỉnh, là đầu mối giao thông quan trọng của<br /> tỉnh, của Vùng kinh tế trọng điểm phia Bắc; là đô thị vệ tinh vành đai ưu tiên phát<br /> triển của thủ đô Hà Nội, có vị trí quan trọng về an ninh quốc phòng, có vai trò thúc<br /> đẩy quá trình đô thị hóa trong phạm vi toàn tỉnh, tăng cường liên kết với Vùng đô thị<br /> Thủ đô thông qua việc đáp ứng các nhu cầu dịch vụ, giáo dục đào tạo và y tế. Tỉnh<br /> cũng có 01 thị xã Từ Sơn là trung tâm kinh tế (tiểu thủ công nghiệp), văn hóa, du<br /> lịch của tiểu vùng Bắc sông Đuống, là đô thị vệ tinh vành đại ưu tiên phát triển (sau<br /> T.P Bắc Ninh), là địa bàn mở rộng của vùng trung tâm đô thị Thủ đô, là một cực tăng<br /> 124<br /> <br /> Nguyễn Thị Huyền Trang<br /> trưởng trong tam giác tăng trưởng của tỉnh (thị xã Từ Sơn, huyện Yên Phong, huyện<br /> Quế Võ) có vai trò là “hạt nhân” tăng trưởng quan trọng. Ngoài ra, còn 06 thị trấn là<br /> trung tâm hành chính, dịch vụ, văn hóa của các huyện. Trong quy hoạch phát triển<br /> đô thị tỉnh đến 2030, thành phố Bắc Ninh là đô thị loại I trực thuộc trung ương với<br /> đô thị lõi là thành phố Bắc Ninh (hiện tại), huyện Tiên Du và thị xã Từ Sơn giữ vai<br /> trò “đầu tàu” và “hạt nhân”, là trung tâm kinh tế tổng hợp trong đó công nghiệp, dịch<br /> vụ giữ vai trò chủ đạo, tập trung phát triển kinh tế tri thức (giáo dục đào tạo, nghiên<br /> cứu ứng dụng khoa học công nghệ, du lịch văn hóa, thương mại), là thành phố văn<br /> hiến, sinh thái, hiện đại, văn minh, hài hòa và bền vững, có vị trí quan trọng về mặt<br /> an ninh, quốc phòng [10].<br /> 2.3. Thúc đẩy kinh tế - xã hội đô thị phát triển<br /> 2.3.1. Dân số đô thị<br /> * Quy mô dân số và tỉ lệ dân số đô thị tăng đáng kể<br /> Dân số thành thị tỉnh Bắc Ninh tăng đều qua các năm, từ 90,5 nghìn người năm<br /> 2000 tăng lên 269,4 nghìn người năm 2010 và 284,5 nghìn người năm 2012 [1,2]. Như<br /> vậy trong vòng 12 năm số dân thành thị tăng 3,1 lần, tốc độ tăng trung bình là 10%/<br /> năm. Chính việc nâng cấp và mở rộng diện tích đô thị (năm 2008 thị trấn Từ Sơn được<br /> nâng bậc thành thị xã Từ Sơn với diện tích bằng cả huyện Từ Sơn trước đây, năm 2006<br /> thị xã Bắc Ninh nâng bậc thành thành phố trực thuộc tỉnh, đến năm 2007 mở rộng địa<br /> giới hành chính thêm 09 xã của các huyện Quế Võ, Tiên Du, Yên Phong và tiếp tục<br /> mở rộng vào năm 2009, 2010 cho đến nay đã có 16 phường và 03 xã) làm cho số dân<br /> thành thị tăng lên, ngoài ra còn do người dân từ các huyện bị mất đất sản xuất hay từ<br /> các tỉnh, vùng lân cận (bởi sự hình thành các KCN) đến các đô thị tìm kiếm việc làm.<br /> Đặc biệt, người nước ngoài đến Bắc Ninh sinh sống tại thành phố Bắc Ninh ngày một<br /> tăng (hầu hết là người Trung Quốc, Đài Loan và Hàn Quốc).<br /> Mức tăng dân thành thị cao nhưng tỉ lệ dân thành thị (hay tỉ lệ đô thị hoá) của tỉnh<br /> còn khá thấp, năm 2012 chỉ đạt 26,2%, thấp hơn mức trung bình cả nước (31,2%), tốc<br /> độ đô thị hóa chỉ đạt 13,4% (trong vòng 12 năm). Trong khi tốc độ đô thị hóa thấp thì<br /> tốc độ tăng trưởng công nghiệp cao khoảng 37,3% (giai đoạn 2000 - 2012) và ngành<br /> công nghiệp - xây dựng chiếm tới 76,3% tổng GDP, lao động phi nông nghiệp là 64,5%<br /> (công nghiệp xây dựng chiếm tới 42,6%, dịch vụ 21,9%) [1,2]. Đây là điều nghịch lí<br /> phản ánh nét riêng biệt của Bắc Ninh. Nguyên nhân là do sự phát triển hệ thống giao<br /> thông vận tải nhất là các tuyến xe buýt (tính đến hết năm 2012 có 13 tuyến xe buýt<br /> liên huyện và tỉnh) cùng với nhiều tuyến xe đưa đón cán bộ công nhân ở các KCN của<br /> những tập đoàn lớn, ngoài ra còn do sự tập trung cao của các KCN và CCN đã tạo nên<br /> kiểu di chuyển “con lắc” của dân cư và tác động mang đặc tính “trễ’ của CDCCKT đến<br /> đô thị tỉnh Bắc Ninh.<br /> 125<br /> <br /> NHỮNG TÁC ĐỘNG CỦA CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ ...<br /> * Lao động và tỉ lệ lao động phi nông nghiệp tăng nhanh<br /> Lao động đang làm việc trong các ngành kinh tế ở khu vực thành thị có xu hướng<br /> tăng về số lượng và tỉ trọng, số lượng tăng từ 48.291 người năm 2000 lên 154.674<br /> người năm 2012, tăng 3,2 lần, tốc độ tăng trung bình mỗi năm là 10,2%. Tỉ lệ lao động<br /> đang làm việc của khu vực thành thị tăng trong tổng lao động của tỉnh, từ 9,2% lên<br /> 30,2%. Tỉ lệ lao động phi nông nghiệp đạt mức cao và tăng, từ 69,5% năm 2000 lên<br /> 83,7% năm 2012.<br /> Bảng 1. Lao động đang làm việc và tỉ lệ thất nghiệp khu vực thành thị tỉnh Bắc Ninh<br /> giai đoạn 2000 - 2012 [1,2]<br /> Các chỉ tiêu<br /> <br /> 2000<br /> <br /> 2005<br /> <br /> 2010<br /> <br /> 2012<br /> <br /> 48.291<br /> <br /> 71.807<br /> <br /> 133.936<br /> <br /> 154.674<br /> <br /> Tỉ lệ so với lao động toàn tỉnh (%)<br /> <br /> 9,2<br /> <br /> 12,7<br /> <br /> 27,9<br /> <br /> 30,2<br /> <br /> Tỉ lệ lao động phi nông nghiệp (%)<br /> <br /> 69,5<br /> <br /> 74,9<br /> <br /> 80,2<br /> <br /> 83,7<br /> <br /> 6,2<br /> <br /> 4,0<br /> <br /> 3,1<br /> <br /> 2,3<br /> <br /> Lao động đang làm việc khu vực thành<br /> thị (người)<br /> <br /> Tỉ lệ thất nghiệp (%)<br /> <br /> Tỉ lệ thất nghiệp cũng giảm đáng kể từ 6,2% năm 2000 còn 2,3% năm 2012. Số<br /> lượng việc làm tăng thêm tại khu vực thành thị mỗi năm trung bình có khoảng trên<br /> 20.000 chỗ làm mới. Số giờ làm việc của lao động khu vực thành thị trung bình tăng<br /> từ 36 giờ năm 2002 lên 45 giờ năm 2012.<br /> * Cơ cấu thu nhập thay đổi và mức sống dân cư đô thị được cải thiện rõ rệt<br /> Quá trình CDCCKT đã làm thu nhập bình quân đầu người của dân thành thị<br /> tăng từ 445,2 nghìn đồng/tháng năm 2002 lên 3.206,8 nghìn đồng/tháng năm 2012.<br /> Cũng trong giai đoạn này, cơ cấu thu nhập nhập dân thành thị có nhiều thay đổi tích<br /> cực. Theo ngành kinh tế cơ cấu thu nhập có sự chuyển dịch theo xu hướng: thu nhập<br /> từ ngành nông - lâm - thủy sản giảm đáng kể, thu nhập từ ngành công nghiệp - xây<br /> dựng tăng nhanh. Nếu theo nguồn thu, tỉ trọng nhập từ tiền lương – công tăng lên<br /> năm 2002 là 28,5% đã tăng lên 33,6% năm 2010 và 36,9% năm 2012, thu từ sản<br /> xuất công nghiệp và dịch vụ tăng nhẹ, năm 2002 nguồn thu này chiếm 49,4% tổng<br /> thu nhập và năm 2012 tăng lên 55,2% còn nguồn thu sản xuất nông – lâm – thủy sản<br /> giảm từ 22,1% năm 2002 xuống 7,9% năm 2012 [1,2]. Số lượng và quy mô của các<br /> cơ sở kinh tế, hành chính sự nghiệp ngày càng tăng và mở rộng trong khi các cơ sở<br /> kinh tế cá thể của sản xuất nông - lâm - thủy sản tăng chậm nên lao động làm thuê<br /> tăng nhanh dẫn đến tỉ lệ thu nhập bằng tiền lương và tiền công tăng đáng kể. Sự<br /> 126<br /> <br /> Nguyễn Thị Huyền Trang<br /> chuyển dịch này tương ứng với CDCCKT và lao động. Đây là sự chuyển dịch tích<br /> cực cần được duy trì và thúc đẩy. Thu nhập tăng đã làm cho mức sống của dân cư<br /> cũng tăng tương ứng.<br /> Bảng 2. Một số chỉ tiêu về mức sống hộ gia đình khu vực thành thị tỉnh Bắc Ninh<br /> giai đoạn 2002 - 2012 [1,2]<br /> Các chỉ tiêu<br /> <br /> 2010<br /> <br /> 2012<br /> <br /> 445,2<br /> <br /> 2.279,3<br /> <br /> 3.206,2<br /> <br /> 160.599<br /> <br /> 503.431<br /> <br /> -<br /> <br /> 14.685<br /> <br /> 19.110<br /> <br /> -<br /> <br /> Mức chi bình quân 1 người/tháng (Nghìn đồng)<br /> <br /> 303,9<br /> <br /> 1.605,9<br /> <br /> 2.175,9<br /> <br /> Mức tiết kiệm bình quân 1 người/tháng (Nghìn đồng)<br /> <br /> 141,3<br /> <br /> 673,4<br /> <br /> 1.030,3<br /> <br /> 6,14<br /> <br /> 3,94<br /> <br /> 2,86<br /> <br /> Thu nhập bình quân 1người/tháng (Nghìn đồng)<br /> Trị giá nhà ở bình quân 1hộ<br /> Trị giá đồ dùng lâu bền bình quân 1hộ<br /> <br /> Tỉ lệ hộ nghèo (%)<br /> <br /> 2002<br /> <br /> Thu nhập bình quân 01 người/tháng khu vực thành thị tăng 7,2 lần trong vòng<br /> 10 năm (2002 - 2012). Không chỉ có thu nhập tăng mà trị giá nhà ở cũng như trị giá đồ<br /> dùng lâu bền, mức tích lũy cũng tăng lên còn tỉ lệ nghèo đói giảm. Đời sống của dân<br /> cư thành thị được nâng cao đã tạo ra sức hút của đô thị, tuy nhiên số lượng nhập cư đến<br /> chỉ tập trung ở hai đô thị là thành phố Bắc Ninh và thị xã Từ Sơn. Những người nhập<br /> cư đến hai đô thị trên chủ yếu là lao động đang làm việc tại các KCN (thành phố Bắc<br /> Ninh, Yên Phong, Tiên Du, thị xã Từ Sơn). Bên cạnh đó, còn có một số lượng nhỏ dân<br /> cư ở khu vực nông thôn (những huyện làng nghề kém phát triển, mất đất sản xuất nông<br /> nghiệp) đến thành thị để tìm kiếm cơ hội việc làm. Nếu tình trạng này xẩy ra trong một<br /> thời gian dài sẽ dẫn đến nhiều hậu quả về kinh tế, xã hội và văn hóa.<br /> 2.3.2. Kinh tế đô thị phát triển<br /> Kinh tế đô thị là một phần rất quan trọng của kinh tế tỉnh Bắc Ninh, nó có vai trò<br /> động lực thúc đẩy toàn bộ nền kinh tế của tỉnh. Quá trình CDCCKT làm cho các hoạt<br /> động kinh tế của đô thị tỉnh diễn ra sôi động, tấp nập với nhiều mối quan hệ đan xen và<br /> phức tạp. Nhiều ngành mới xuất hiện làm đa dạng hơn CCKT ngành của đô thị.<br /> <br /> 127<br /> <br />