14 PHẠ M VŨ DŨNG
MẤ Y SUY NGHĨ
VỀ VIỆ C BIÊN SO0N
LỊ CH SỞ VfiN HÓR
VIỆ T NHM
PHẠ M VŨ DŨNGn
1. Trư óc tiên , chú n g tôi xin bày tỏ sự
tá n đồ ng đố i vớ i việ c đ ặ t lạ i m ộ t cách
nghiêm túc việ c nghiên cứ u, SƯ U tậ p. biên
soạ n Lị ch sử văn hóa V iệ t N am củ a Việ n
N ghiên cứ u văn hóa. Bở i, n hu cầ u về mộ t
bộ Lị ch sử văn hóa, dù đã x u ấ t hiệ n từ lâu,
song đên nay v ẫ n còn là mơ ư ớ c củ a không
ít nh à khoa họ c n h â n văn , và sự đáp ứ ng
nhu cầ u này vẫ n chỉ dừ ng ở chỗ tả n m ạ n,
m anh m ún.
2. Lị ch sử văn hóa, hiể u mộ t cách
thô ng dụ ng, là q uá trìn h (tiế n trìn h , diễ n
trìn h , nhữ ng thờ i kì, n hữ n g chặ n g đư ờ ng...)
ra đờ i, tồ n tạ i, v ậ n độ ng, p h á t triể n củ a văn
hóa Việ t Nam . Trong quá trìn h đó, văn hóa
đư ợ c ghi n h ậ n lạ i m ộ t cách tổ ng th ể dư ở i
nhiề u h ình thứ c, nh iề u phong cách, nhiề u
góc độ tiế p cậ n... nh ư m ộ t hệ th ô n g câ'u trú c
mỏ , nhiêu cấ p độ : văn hóa - v ăn m inh; văn
hóa vậ t ch ấ t - văn hóa tin h th ầ n - văn hóa
ứ ng xử ; v ăn hóa vậ t th ể - văn hóa phi v ậ t
th ê ; v ă n h ó a q u ố c g ia - v ă n h ó a v ù n g - v ă n
hóa làng - v ăn hóa gia đ ìn h - v ăn hóa cá
nhân... Có th ể nói lị ch sử văn hóa V iệ t
N am là tậ p đạ i th àn h, là sự tổ n g hòa tinh
tế , n h uầ n nhị củ a vô số q uá trìn h thuộ c
nhữ n g lĩnh vự c, nh ữ n g bộ ph ậ n , nh ữ ng yế u
tô văn hóa k hác tron g nộ i h à m nó. Vì thê
* ’ ThS. Tạ p chí Văn hoá nghệ th u ậ t, Bộ
Vàn hoá thông tin.
sự n hậ n diệ n lị ch sử vă n hóa là n hậ n diệ n
mộ t bứ c tra n h to àn cả n h, đa dạ ng, đa m àu
sác, đa mứ c độ củ a n hữ ng h iệ n tư ợ ng, sự
kiệ n, lĩnh vự c tạ o n ên văn hóa; không chỉ
nhữ ng đ ỉ nh cao m à còn cả nh ữ ng m ặ t bằ ng
nhấ p nhô đa phư ơ n g d iệ n củ a nó. Vì vậ y,
dự ng lạ i, biên soạ n m ộ t bộ lị ch sử văn hóa
Việ t N am đáp ứ ng đư ợ c tín h ch ấ t mộ t bứ c
tra n h toàn cả nh văn hóa n h ư trên là mộ t
việ c làm h ế t sứ c khó. C hín h sự khó k hán
này đ ang th ử thách , mờ i gọ i không ít th ê
hệ các n hà ng h iên cứ u khoa họ c n h â n văn
xư a, nay. T h àn h tự u củ a việ c q u an tâm đế n
lị ch sử văn hó a nư óc nh à đã có, song trong
thao tác tạ o nên th à n h tự u đó cũng bộ c lộ
nhữ n g h ạ n chế . H ạ n ch ế cơ b ả n n hấ t là mỗ i
nhóm các nh à khoa họ c chỉ tiế p cậ n lị ch sử
văn hóa theo m ộ t cách (m ộ t phư ơ ng thứ c)
m à chư a có sự hòa trộ n n h uầ n nhị để tạ o
m ộ t cách (phư ơ ng thứ c) tổ ng hòa, đa
chiề u...
3. Trư ớ c, nay, ỏ ta , sự qu a n tâm tố i lị ch
sử văn hóa, cơ b ả n theo n h ữ n g cách
(phư ơ ng thứ c) sau:
- Trư ớ c h ế t là cách làm sử văn hóa biên
niên, dự a vào thờ i gian x uấ t h iệ n nh ữ ng sự
kiệ n và n hâ n v ậ t văn hóa lớ n. Đ ây là
phư ơ ng p há p tỉ mỉ n hư n g rờ i rạ c, khó có
điể m n hấ n.
- C ách tiế p cậ n theo dòng lị ch sử , tứ c
theo qu an điể m lị ch đạ i, dõi n h ìn văn hóa
theo quá trìn h (diễ n trìn h , tiế n trìn h ...)
thờ i gian: quá khứ , h iệ n tạ i, tư ơ ng lai, chủ
y ê u c ắ t th e o cá c g ia i đ o ạ n lị c h sử , c á c tr i ề u
đạ i. V ăn hóa T riệ u - Đ inh - Lý - Trầ n...
đư ợ c coi như mộ t quá trìn h lị ch sừ văn hóa
và mọ i sự kiệ n, h iệ n tư ợ ng đề u đư ợ c "soi"
tro n g bôi cả n h k h ông - thờ i gian củ a giai
đoạ n hay triề u đạ i... C hia 5 h ình th ái kinh
tê - xã hộ i để n h ậ n diệ n lị ch sử văn hóa
cũng là m ộ t d ạ ng sử dụ ng kh un g lị ch đạ i.
Cách tiêp cậ n này cho th ây rõ nh ữ n g chi
tiêt, tiể u tiêt, gôc gác... củ a đô'i tư ợ ng, song
NGHIÊN CỨ U TRAO Đ ổ l 15
thư ờ ng rờ i rạ c, chắ p vá, lệ thuộ c vào nh ữ n g
cứ liệ u n h iề u khi là h uy ề n th o ạ i, tru yề n
m iệ ng hoặ c ph ả i kh ả o cố h ay suy đoán.
Tính hệ thôn g, cấ u trú c , vì thế , ít n h iề u
khó ch ặ t chẽ . D ù gì, đây cũn g là cách
(phư ơ ng thứ c) tiế p cậ n th ư ờ ng đư ợ c sử
dụ ng ở Việ t Nam .
- Cách tiế p cậ n đồ ng đạ i, th iê n vê m ặ t
cơ cấ u, cấ u trúc, p h â n loạ i lị ch sử văn hóa
theo hệ th ông cấ u trú c vớ i n h ữ n g th à n h tố
(tiể u hệ thông) cấ u th à n h nó. Các tiể u hệ
thô ng này đư ợ c n h ậ n diệ n theo cấ u trúc,
chứ c năng, mố ì q uan hệ giữ a các bộ p h ậ n
cấ u th àn h, quy lu ậ t vậ n độ ng và p h á t triể n,
tạ o nên m ộ t "m ạ ng v ă n hóa" n h ư mộ t chỉ n h
th ể to à n vẹ n, số ng độ ng. Phư ơ ng p há p nàv
cho phép n hìn lị ch sử v ăn hóa nh ư m ộ t cấ u
trúc hiệ n diệ n, không p h ụ thuộ c qu á nhiề u
vào tư liệ u hồ i cố , m ang tín h lôgic c h ặ t chẽ
hơ n, song lạ i dễ dẫ n đế n tư b iệ n và bỏ qua
nh iề u chi tiế t cụ thể . Đ ây cũng là cách m à
các n hà khoa họ c ch ú ý sử dụ ng.
- Cách tiế p cậ n lị ch sử văn hóa từ n h â n
cách văn hóa, m ẫ u ngư ờ i văn hóa day cao
vị th ế cá n hân , d an h n h ân, m ẫ u n hâ n vậ t
văn hóa n hư là điể m "n h ãn th ầ n " để từ đó
soi chiế u toàn bộ hiệ n tư ợ ng, sự kiệ n, bố i
cả nh, lị ch sử văn hóa, môi sinh đã hình th àn h
Từ trái sang ph ả i: TS. Đ ổ H ố ng Kỳ, PGS. Võ Q uang Trọ ng,
TS. Nguyề n Qu ang Lê, PGS. N guyề n Thụ y Loan,
PGS. N gu yễ n C h í B ế n. Ả nh: Phạ m Minh Tân
th àn h n ê n n h ân v ậ t v ă n hóa củ a thờ i kì,
giai đoạ n, bôi cả n h văn hóa đó. Đ ây là cách
tiế p cậ n lấ y con ngư ờ i làm tru n g tâ m đê
đư a đư ờ ng chỉ lô'i đế n vớ i xã hộ i, vớ i th iê n
nhiên , vớ i giá trị v ăn hóa và lị ch sử vãn
hóa. T ấ t n h iên, con ngư ờ i đ ây không chỉ là
m ộ t danh xư ng cụ th ể m à là mộ t nh ân cách
đạ i diệ n, m ộ t m ẫ u ngư ờ i văn hóa, m ang
trong nó cả nh ữ n g sự kiệ n , h iệ n tư ợ ng,
chứ ng tích, giá trị , tâ m thứ c, lố i sông, đạ o
đứ c, ngôn ngữ ... v ăn hóa. T ừ m ẫ u ngư ờ i đó,
tìm ra n hữ n g h ằ n g sô và biế n số củ a văn
hóa, liên kế t và soi rọ i qua h à nh trìn h văn
hóa. đó cũng là m ộ t cách n h ìn th ú vị vê lị ch
sử văn hóa củ a con ngư ờ i...
- Cách tiế p cậ n th iê n về khôn g gian
văn hóa, đị a - v ăn hóa q u an tâ m tớ i lị ch sử
văn hóa n h ư tổ n g hòa sự p h á t triể n củ a
nhữ n g v ùng v ăn hóa khác n h au . C ách này
tạ o khả n ăn g k hả o sá t sâ u văn hóa từ ng
cộ ng đồ ng, từ n g vùng, song bộ c lộ như ợ c
điể m là khó d un g hòa nh ữ n g dị b iệ t vùng
đị a phư ơ ng tro n g tổ n g th ể lị ch sử văn hóa
quố c gia.
Có thể , hiệ n nay và rồ i đây, còn có
nhữ n g cách tiế p cậ n, biên soạ n lị ch sử văn
hóa khác, tổ ng hòa hơ n h a y vụ n v ặ t hơ n,
song, tự u tru n g, hiệ n có năm cách biên soạ n
soạ n lị ch sử văn
hóa đã đư ợ c sử
dụ n g như vậ y, và
cách nào cũng có
nhữ n g th à n h tự u
và h ạ n ch ế nhấ t
đị nh. V ấ n để còn
lạ i, rót cuộ c p hụ
thuộ c vào chính
chủ thể biên soạ n:
sử quan, n h à khoa
họ c n hân văn hay
n h à khoa họ c tự
nhiên, việ c lự a
chọ n cách này,
cách khá" hay dung
16 PHẠ M VŨ DŨNG
hợ p tấ t cả các cách trê n . Đi từ ng cách m ộ t
sẽ bộ c lộ th iên lệ ch, n hư n g dun g hợ p tấ t cả
tro n g m ộ t tổ ng th ể lạ i là v ấ n đê không h ẳ n
dễ . M ộ t cách ch iế t tru ng: chọ n phư ơ ng
pháp đồ ng đạ i là chính; bổ su ng ở mứ c có
th ể phư ơ ng ph á p lị ch đ ạ i và phư ơ ng ph áp
chân dung (m ẫ u ngư ờ i văn hóa).
4 . Ó V iệ t N am , trê n con đư ờ ng đi tớ i
hoàn ch ỉ n h tậ p đ ạ i th à n h lị ch sử văn hóa,
nhiề u cách tiế p cậ n đã đư ợ c sử d ụ ng để
khai p h á văn hóa tin h th ầ n , v ă n hóa v ậ t
chấ t, văn hóa ứ ng xử và m ẫ u ngư ờ i văn hóa
trọ ng tâm ... T uy n h iên, nh ư đã nói, mỗ i
cách tiế p cậ n chỉ soi tỏ m ộ t m ả ng chứ
không ph ả i toàn c ả n h bứ c tra n h sông độ ng
củ a văn hóa m ấ y ng h ìn năm . 0 nư ớ c ngoài,
đặ c b iệ t là Ân Độ , T ru ng Quố c và phư ơ ng
Tây, vấ n đề lị ch sử v ăn hóa và b ả n th â n
cách tiế p cậ n, b iên soạ n lị ch sử văn hóa rấ t
đư ợ c chú ý. Cách tiế p cậ n chủ yế u là theo
dòng lị ch sử , k ế t hợ p vố i không g ian diễ n
ra các h ìn h th ái, sự kiệ n v ăn hóa. C hẳ ng
hạ n lị ch sử ch ính trị các triề u đạ i: điể n
chư ơ ng, quan chế , tr iế t họ c, v ăn họ c...; hoặ c
lị ch sử văn m in h (v ậ t c h ấ t và tin h th ầ n ),
lị ch sử đờ i số ng văn hóa thư ờ n g n h ậ t (sinh
hoạ t, ứ ng xử , p hong tụ c...), lị ch sử tâm
thứ c, tâ m linh... Dù gì, đó cũng là n h ữ n g tư
liệ u đố i sánh quý, n ế u đư ợ c tậ p hợ p đầ y đủ .
5. B iên soạ n lị ch sử vă n hóa, dù là công
việ c đư ợ c sự qu an tâm , đồ ng thờ i là ao ư ớ c
củ a k hông ít ngư ờ i, song q u ả th ự c là m ộ t
việ c làm lớ n và khó. C ho n ên, kh ông p h ả i
đên tậ n bây giờ , k hi d iễ n trìn h lị ch sử và
cùng vớ i nó là văn hóa, đã tạ m đi đư ợ c
nhữ n g chặ ng đư ờ ng có th ể h ìn h d u ng và
ghi n hậ n đư ợ c, v ấ n đề b iê n so ạ n lị ch sử văn
hóa mở i đư ợ c đề ra. í t n h ấ t, ta cũng th ấ y
bóng d á n g ao ư ớ c đó tro ng k h ông ít công
trìn h v ăn hóa củ a các họ c giả , củ a các khoa
họ c gia n h iề u th ế hệ . T uy n h iên, việ c đ ặ t
lạ i m ộ t cách nghiêm túc việ c biên soạ n lị ch
sử v ăn hóa củ a Việ n N ghiên cứ u văn hóa là
m ộ t tín h iệ u đán g m ừ ng. Nó cho th ấ y
nh ữ n g ư ớ c ao đa n g trở lạ i, n h u cầ u về m ộ t
bộ lị ch sử v ă n hóa ch ính th ô ng đan g đư ợ c
đáp ứ ng. Tu y vậ y, sa u cái m ừ ng là sự x uấ t
hiệ n cái lo. Đây là công việ c vư ợ t khỏ i tầ m
củ a m ộ t vài n h à kho a họ c. P h ả i có m ộ t độ i
ng ũ biên soạ n th ế nào, tầ m cỡ , tri thứ c,
kin h ngh iệ m , vị th ế , th ậ m chí là n h ân
chứ ng củ a n h iề u thờ i... mớ i có th ể gánh vác
nổ i. D ù thế , n h ư các bậ c tiề n bô'i đã nói: Đi
m ãi sẽ th à n h đư ờ ng. Sự mở đ ầ u (cúng thự c
ra là m ộ t sự tiế p nôi) hôm n ay sẽ , có lẽ , tạ o
nên k ế t quả tố t đẹ p, vớ i sự đoàn tụ và gia
công củ a khôi các n h à k h oa họ c đông đả o:
hoạ ch đ ị nh nộ i dung , chọ n cách tiế p cậ n,
bóc tách n hữ n g v ấ n để , lự a chọ n th ao tác,
chứ ng cứ , chứ ng tích... văn hóa... C ung cấ p
tà i liệ u có đư ợ c là cách m à chú n g tôi có thể
th am gia vào công việ c đầ y ý n gh ĩa này.
6. Vói vấ n đề lớ n và khó, có lẽ , n hữ ng
ngư ờ i b iên soạ n sẽ cầ n đế n khôn g chỉ m ộ t
cuộ c tọ a đàm , hộ i th ả o về nộ i dung hay kĩ
th u ậ t tác nghiệ p; đặ c biệ t, cũn g n ên vư ợ t
khỏ i cách làm h ầ u h ế t m ang tín h s ử cư ơ ng
từ trư ố c đ ế n nay. M ộ t bộ Lị ch sử v ăn hóa
V iệ t N am , dù đư ợ c xử lí b ằ ng cách nào,
ph ả i là m ộ t tổ ng th ể ch ứ a đự n g to àn bộ
tin h hoa v ă n hóa d â n tộ c n hiề u thờ i kì, vừ a
đạ i cư ơ ng lạ i vừ a kĩ lư ỡ ng. Vì vậ y, ở buổ i sơ
ngộ này, ch ún g tôi chỉ xin biệ n bạ ch đôi
điề u vê m ộ t đôi tư ơ ng r ấ t dễ gây choáng
ngỢ p, trư ớ c k hi có th ể th am gia m ộ t cái gì
đó th ậ t cụ th ể , th ậ t h ữ u ích cho việ c biên
soạ n. Đ ây là m ộ t vấ n đề lớ n và khó, song
không th ể không làm . Vì đó là ao ư ớ c, đồ ng
thờ i cũng là nh u c ầ u .o
P .V .D