NGHIÊN CỨ U TRAO Đổ l 3
/ H ộ i í ô ! / U i i 't t s t ỉ b ộ
V Ề V IỆ C B IÊN S O Ạ N LỊ CH s ử
■ ■ ■
VĂN HÓA VI Ệ T NAM
LÊ QUÝ Đứ c’■’
à mộ t ngư ờ i ít nh iề u có ng hiên cứ u vả
giả ng dạ y về Lị ch sử văn hóa Việ t
Nam. tôi ho an n gh ên h việ c V iệ n N ghiên
cứ u văn hóa thuộ c Việ n K hoa họ c xã hộ i
Việ t N am tổ chứ c buổ i tọ a đàm khoa họ c
vớ i chủ đê về b iên so ạ n Lị ch sử văn hóa
Việ t Nam . Việ c biên soạ n Lị ch sử văn hóa
Việ t N am lúc này là cầ n th iế t, đáp ứ ng nhu
cầ u ng h iên cứ u, họ c tậ p , tìm hiể u củ a
nhiêu ngư ờ i V iệ t N am và nư ớ c ngoài đang
quan tâ m tở i V iệ t N am nói chu n g và văn
hóa V iệ t N am nói riêng.
I. T h à n h t ự u v à h ạ n c h ê c ủ a v iệ c
b i ê n s o ạ n l ị c h s ử v ă n h ó a V i ệ t N a m
g ia i đ o ạ n t r ư ớ c đ â y
1 .1 . T h à n h tự u
Từ đ ầ u th ế kỉ XX n h iề u trí giả Việ t
N am đã th ừ a n h ậ n về vai trò củ a văn hóa
Việ t N am đô'i vớ i sự tồ n vong củ a d ân tộ c
và sự ngh iệ p phụ c hồ i nê n độ c lậ p dân tộ c,
chố ng ách th ô n g trị củ a ngư ờ i P h áp. C ùng
vớ i việ c tiế p th u n ên họ c th u ậ t phư ơ ng Tây,
các trí giả đ ã ý thứ c sâu sắ c trác h nhiệ m
củ a m ình trư ớ c nên văn hóa dân tộ c, họ đã
tự giác n g h iên cứ u văn hóa dân tộ c, viế t
lị ch sử v ă n hóa dâ n tộ c. Vào nhữ ng th ậ p
niên đầ u thê kỉ XX, ch ú ng ta th ấ y xu ấ t
hiệ n nhữ ng tác phẩ m có giá trị nh ư sau:
1. Việ t N am phong tụ c, Ph a n Kê Bính,
1915
2. Góp phầ n nghiên cứ u văn hóa Việ t
N am , N guyễ n V ăn H uyên, 1934
3. Việ t N am văn hóa sử cư ơ ng, Đào
D uy A nh, 1938
N hữ n g th ậ p n iên giữ a th ế kỉ XX, ở
m iề n N am V iệ t N am n h iêu n h à n g hiên cứ u
cho ra đòi m ộ t sô"công trìn h lớ n:
1. Kim Đ ị nh vớ i bộ sách Văn hóa Việ t
N am , 21 tậ p
2. T oan Á nh vớ i bộ sách vê Con ngư ờ i
- Phong tụ c - Tín ngư dng Việ t N am , 6 tậ p.
3. Lê V ăn Siêu vở i bộ sách Văn m inh
Việ t Nam - Việ t N am văn m inh sử cư ơ ng -
Việ t N am văn m inh sử lư ợ c khả o.
Sau khi đ ấ t nư ớ c hoàn to àn độ c lậ p và
th ô n g n h ấ t, m ộ t số n h à khoa họ c đã kế
th ừ a các th à n h tự u ng h iên cứ u trư ố c đây,
h ìn h th à n h ý tư ở ng viế t Lị ch sử văn hóa
Việ t N am (mổ i chỉ là nh ữ n g ý kiế n nêu ra
có tín h gợ i mở ).
1. GS.VS. N guyễ n K h á n h Toàn (1983),
Đề cư ơ ng lị ch sử văn hóa Việ t Nam.
2. GS. Đ inh G ia K h ánh (1995) trong
sách Các vùng văn hóa Việ t N am có mụ c
( 1 P G S . T S . H ọ c v iệ n C h ín h trị quố c g ia H ồ C hí M in h
4LÉ QUÝ Đử c
“Đạ i cư ơ ng về tiế n trìn h văn hóa Việ t
N am ”.
3. GS. T rầ n Quố c Vư ợ ng (1997) tron g
cuố n Cơ sở văn hóa Việ t N am có p hầ n
“Diễ n trìn h lị ch sử củ a v ăn hóa V iệ t N am ”.
4. GS. T rầ n Ngọ c Thêm (1997) tron g
cuôn Tìm về bả n sắ c văn hóa Việ t N am có
mụ c “T iế n trìn h lị ch sử văn hóa V iệ t N am ”.
5. N guyễ n K hắ c T h u ầ n (2000) có bộ
sách Đạ i cư ơ ng lị ch sử văn hóa Việ t N am , 5
tậ p.
6. GS. H o àng V inh (2003) có sách
Nhữ ng vấ n đề văn hóa trong lị ch sử truyề n
thố ng dân tộ c Việ t N am .
Ngoài ra còn m ộ t sô' tác p hẩ m trìn h bày
lị ch sử văn hóa V iệ t N am ở m ộ t sô' giai
đoạ n n h ấ t đ ị nh nh ư Văn hóa Đông Sơ n ở
Việ t Nam, Việ n K hả o cổ họ c, 1994 hay Văn
hóa dân gian Việ t N am , Văn hóa các dân
tộ c thiêu số Việ t N am ...
Q ua sự th ô ng kê trê n , ch ú ng tôi r ú t ra
m ộ t sô n h ậ n x ét vê th à n h tự u biên soạ n
Lị ch sử văn h óa V iệ t N am :
1. Việ c biên so ạ n Lị ch sử văn hóa Việ t
N am đã có bề dày m ộ t th ê kỉ , đã có m ộ t sô'
lư ợ ng k h á lón tác p hẩ m và tác giả .
2. Các tác ph ẩ m đã k h ẳ n g đị nh văn
hóa Việ t N am có lị ch sử lâu đờ i vớ i n h iề u
đặ c điể m riên g, nh ữ n g th à n h tự u to lớ n, có
sứ c số ng m ạ n h mẽ , góp p h ầ n bả o tồ n và
p h á t triể n đờ i sông d ân tộ c tro ng nh iề u
n g hìn n ăm lị ch sử .
3. N hữ ng tác p h ẩ m ng h iên cứ u văn
hóa (có tín h lị ch sử ) và lị ch sử văn hóa dân
tộ c đã góp p h ầ n n â ng cao ý thứ c tự tôn d ân
tộ c, bả o tồ n v ă n hóa d â n tộ c.
4. N h ữ n g tá c p hẩ m viế t về lị ch sử văn
hoá d ân tộ c giai đ o ạ n n à y đã bư ở c đ ầ u đư a
ra n h ữ n g q u an niệ m k h ác nh a u vê văn hoá
và v ăn hoá d â n tộ c, n h ữ n g y ế u tô' v ăn hoá
Tọ a dàm v ề việ c biên soạ n Lị ch sử văn hoá Việ t Nam.
Hàng dấ u (từ trái sa ng p hả i): PGS. Trấ n Đứ c Cư ờ ng, GS. Phạ m Xuân Nam,
GS. Ngô Đứ c Thị nh, PGS. Trấ n Nho Thìn, Ả nh: Pham Minh Tân
NGHIÊN CỨ U TRAO ĐÓI 5
dân tộ c và các giai đ o ạ n củ a nó. N h ữ ng ý
kiên đó có giá trị khoa họ c, giữ vai trò nề n
móng cho nh ữ n g n h à n g hiên cứ u và biên
soạ n lị ch sừ vãn hóa V iệ t N am sau này tiế p
th u và ph át triể n.
1.2. H a n chê
Do n h iêu nguy ên n h ân , nh ữ ng tác giả
và tác ph ẩ m ở giai d oạ n trư ớ c, viế t về Lị ch
sử văn hóa V iệ t N am còn m ộ t sô' h ạ n chê
sau:
1. C hư a làm rõ, chư a th ông n h â t đố i
tư ợ ng nghiên cứ u h a y đố i tư ợ ng trình bày
trong các công trìn h đư ợ c gọ i là Lị ch sử văn
hóa.
2. C hu a làm rõ k h á i niệ m rấ t cơ b ả n, có
tính ch ấ t nề n tả n g chỉ rõ đô'i tư ợ ng ng hiên
cứ u, “văn hóa’’ là gì? mố i q ua n hệ giữ a "văn
hóa”, "văn m in h ”. T ừ đó d ẫ n đ ế n sự lẫ n lộ n
giữ a “lị ch sử v ăn hóa" và “lị ch sử văn
m inh”.
3. Chư a p hâ n biệ t ph ư ơ ng ph á p luậ n
sử họ c (văn hóa) vớ i phư ơ n g ph á p d ân tộ c
họ c, folklore họ c tron g ngh iên cứ u văn hóa.
Do vậ y, có n h ũ n g cuố n sách gọ i là lị ch sử
văn hóa nh ư n g nộ i d ung lạ i m an g tín h dân
tộ c họ c, xã hộ i họ c vê văn hóa.
4. C hư a th ô n g n h ấ t đư ợ c về sự p h ân kì
các giai đoạ n tro ng lị ch sử v ăn hóa, th ậ m
chí cả tên gọ i “lị ch sử văn hóa” hay “diễ n
trìn h ”, “tiế n trìn h ", “d iễ n tiế n ” văn hóa V iệ t
Nam. Đặ c b iệ t ch ú a thôn g n h ấ t đư ợ c các
nộ i dung cầ n trìn h bày ở các giai đoạ n
trong lị ch sử văn hóa bao gồ m nh ữ n g yế u tô'
nào?
5. C hư a có m ộ t cơ q u a n văn hóa, khoa
họ c, ch ính trị nào đứ ng ra tổ chứ c tậ p hợ p
các nh à k hoa họ c ng h iên cứ u và biên soạ n
lị ch sử văn hóa V iệ t N am nên nhữ ng kế t
quả trê n còn m an g tín h tự p h á t và giá trị
khoa họ c chư a cao.
I I . C á c h v i ế t l ị c h s ử v ă n h ó a
2 .1 . C á c h v i ế t l ị c h s ử v ă n h ó a
Đọ c m ộ t sô' tà i liệ u tro n g nư ớ c và nư ớ c
ngoài chú n g tôi th ấ y có h a i cách viế t:
- V iế t lị ch sử : “văn hóa” vớ i qua n niệ m
văn hóa là cái thuộ c về tin h th ẩ n , lị ch sử
văn hóa là lị ch sử tư tư ở ng, ý thứ c hệ n hư
tác phẩ m Đạ i cư ơ ng lị ch sử văn hóa Trung
Quố c củ a các tác giả Ngô Vĩnh C hính và
Vư ơ ng M iệ n Quý.
- V iế t lị ch sử “v ăn hóa” vớ i q uan niệ m
văn hóa gắ n vớ i v ăn m inh: văn hóa là cái
tin h th ầ n ở bên trong, văn m inh là cái biể u
hiệ n có tín h xã hộ i củ a văn hóa, như tác
phẩ m Lị ch sử văn hóa N hậ t Bả n củ a San
Som.
2 .2 . C h ọ n c á c h v i ế t L ị c h s ử v ă n h ó a
V i ệ t N a m
Theo tôi n ên chọ n cách viế t lị ch sử văn
hóa - văn m inh, tứ c là gắ n v ă n hóa vớ i văn
m inh. N ế u tách riên g “văn hóa” th ì sẽ có
m ấ y cái khó:
- Đôi tư ợ ng củ a “văn hóa” V iệ t N am
không th ậ t “rõ rà n g ” nh ư ở T ru ng Hoa, Hi
Lạ p, Â n Độ vố i các h ệ tư tư ở ng triế t họ c,
tô n giáo, đạ o đứ c v.v.
- V ăn hóa và v ăn m inh gắ n bó vớ i
nh au , tro n g v ă n h ó a có văn m inh, tron g
văn m in h có v ăn hóa. N gày nay tin h th ầ n
đó cũng đư ợ c thê' giớ i chấ p n h ậ n và sử
dụ n g tro ng việ c ng hiên cứ u các giai đoạ n
văn hóa - văn m inh , các nên v ăn hóa - văn
m in h.
Do vậ y, viế t Lị ch sử v ă n hóa V iệ t N am
thự c c h ấ t là v iế t lị ch sử v ậ n độ ng và p h át
triể n củ a nề n văn hóa - văn m inh V iệ t
N am (dây là v ấ n để dố i tư ợ ng củ a lị ch sử
văn hóa). N goài ra viế t lị ch sử văn hóa còn
có vấ n đê viế t trê n bình diệ n nào? đư ơ ng
đạ i hay lị ch đạ i? T ấ t nh iên đã nói đế n lị ch
6LÊ QUÝ ĐỨ C
sử là nói đế n phư ơ ng diệ n lị ch đạ i. N hư ng
chia các giai đoạ n lị ch sử văn hó a như th ế
nào cũng cầ n p h ả i th ả o lu ậ n kĩ càng hơ n.
I I I . S ự t h a m g ia c ủ a c á n h â n v à o
v iệ c b i ê n s o ạ n L ị c h s ử v ă n h ó a V i ệ t
N a m
3 .1 . C húng tôi (GS. H oàng V inh, PGS.
Lê Quý Đứ c) đ ã biên so ạ n cuố n Đề cư ơ ng
lị ch sử văn. hóa Việ t N am d ùn g cho họ c
viên cao họ c chu y ên n g à nh Lí lu ậ n và lị ch
sử văn hóa ở V iệ n V ăn hóa, thuộ c Họ c việ n
C hính trị quố c gia Hồ C hí M inh.
3 .2 . C húng tôi có th ê th a m gia biên
soạ n p hầ n cổ tru n g đạ i củ a Lị ch sử văn
hóa V iệ t N am , hoặ c có th ể đọ c p h ả n biệ n
cho n h ữ n g ngư ờ i biên so ạ n vê' các giai đoạ n
đó.
IV . G iớ i t h i ệ u , đ á n h g i á n h ữ n g t à i
l iệ u l ị c h s ử v ă n h ó a n ư ớ c n g o à i
4 .1 . Tài liệ u: tro n g ta y chú n g tôi chỉ có
mộ t số ’ cuố n lị ch sử văn hóa T ru n g Quố c,
N h ậ t Bả n và P h á p n h ư sau:
- Lị ch sử văn hóa Trung Quố c, GS. Ngô
Vĩnh C hính và Trư ơ ng M iệ n Quý (C hủ
biên), ngư ờ i dị ch GS. Lư ơ ng H uy T hứ , Nxb.
Vãn hóa - T hông tin, H à Nộ i, 1994.
- Lị ch sử văn hóa Trung Quố c, Đ àm
Gia K iệ n (C hủ biên), Trư ơ ng C h ín h dị ch,
Nxb. K hoa họ c xã hộ i, H à Nộ i, 1993.
- Lị ch sử văn hóa N h ậ t Bả n, G. B.
San Som, Nxb. Khoa họ c xã hộ i, H à Nộ i,
1990.
- V ăn hóa th ê kỉ XX, Từ điể n lị ch sử
văn hóa, H el F rag on a rd , Nxb. C hính trị
quố c gia, H à Nộ i, 1999.
4 .2 . Vì chư a có sự ngh iên cứ u kĩ và
chư a có n h iề u tà i liệ u để so s á n h đôi chiế u,
nên ch ú n g tôi ch ư a có ý kiế n đá n h g iá .o
L .Q .Đ
ĐÒI SỐ N G CỦ A N H ÃN V Ậ T
( T i ế p t h e o t r a n g 4 9 )
niề m tin yêu củ a cộ ng đồ ng. Cấ c tác gia củ a
tru y ệ n tru y ề n kì, dù vô tìn h hay h ữ u ý, đã
góp m ộ t p h ầ n không nhỏ vào dòng kênh
văn hoá d â n gian cổ tru y ề n ngư ờ i V iệ t vố n
khô ng ng ừ n g chả y từ q u á k h ứ đế n h iệ n tạ i
và đan g tu ôn trà n k h á t vọ ng đố vê tư ơ ng
lai. Và đặ c biệ t, họ đã góp p h ầ n làm cho
n h ân vậ t tru y ề n kì có m ộ t vị trí q u an trọ ng
tron g tín ngư ỡ ng d ân g ian, tron g niêm tin
củ a ngư ờ i Việ t, m ộ t n iề m tin có vẻ ngày
càn g hiế m hoi, m ai m ộ t trư ố c nh ữ n g th ách
thứ c củ a n ề n v ăn m inh v ậ t c h ấ t thờ i kì
hiệ n đ ạ i.o
N .N .H
T À I L IỆ U T H A M K H Ả O
1. Lờ i tự a Thánh Tông di thả o. Nxb. V ăn
họ c, 2001, tr. 7.
2. Xem Đạ o Mau và các hình thứ c Sham an
trong các tộ c ngư ờ i ở Việ t Nam và châu Á. Ngô
Đứ c T h ị nh chủ biên, Nxb. Khoa họ c xã hộ i,
2004.
3. Phạ m Q uỳnh P hư ơ ng, "Theo bư ớ c chán
củ a Vầ n C át th ầ n nữ ", in tron g Đạ o Mẫ u và các
hình thứ c Sham an trong các tộ c ngư ờ i ở Việ t
Nam và châu A, Ngô Đứ c Thị nh chủ biên, Nxb.
Khoa họ c xã hộ i, 2004, tr. 130.
4. Đ ặ ng A nh, Đề n Sòng vớ i huyề n thoạ i
Liễ u H ạ nh công chúa, Nxb. T h an h Hóa, 2004,
tr. 44.
5. Theo hồ sơ di tích củ a Cụ c Di sả n, Bộ
V ăn hoá - T hô ng tin, 1994.
6. Tư liệ u H án Nôm đề n Bà Vũ, Dư ơ ng Văn
Vư ợ ng ph iên âm , dị ch nghĩa, 1993.
7. Truyề n ki tăn phả , Nxb. V ăn họ c, 2001.
8. Văn xuôi tự sự Việ t N am thờ i trung đạ i.
tậ p 1, N guyễ n Đ ăng N a tuy ế n soạ n và giớ i
thiệ u , Nxb. Giáo dụ c, 2001, tr. 212.