Tết đoan ngọ
Tết Đoan Ngọ còn được gọi bằng nhiều tên khác nhau như
Đoan Dương, Trùng Ngũ, Tết giết sâu bọ, Tết giữa năm… là
một trong những ngày Tết truyền thống tại một số nước châu
Á như Việt Nam, Triều Tiên, Trung Quốc. Tuy nhiên nguồn
gốc, ý nghĩa thực của ngày tết này không phải ai cũng rõ
Tết Đoan Ngọ, ngày của sự tri ân
Theo phong tục cổ truyền Việt Nam, tết Đoan Ngọ mồng 5
tháng 5 là một trong những ngày lễ tưởng nhớ tới tổ tiên do
đó trong số các vật phẩm dâng cúng không thể thiếu bánh tổ
(tổ tiên). Đặc biệt, đây còn là ngày lễ thiêng liêng trong tâm
thức người Việt Nam, đó là ngày giỗ Quốc mẫu Âu Cơ.
Nếu như mồng 7 tháng Giêng là ngày tế mẫu với câu ca:
“Mồng Bảy trong tiết tháng Giêng/Dân hiền tế lễ trống
chiêng vang trời/ Anh em Bách Việt ta ơi/ Ngày xuân thong
thả tới nơi xem tường/ Ấy ngày hội tế Mẫu Vương/ Người
sinh nòi giống Nam phương đó mà” thì cứ đến gần ngày
mồng 5 tháng 5 dân gian lại nhắc nhau bằng câu ca dao:
“Tháng Năm nhớ tết Đoan Dương. Là ngày giỗ Mẹ Việt
Thường Văn Lang”.
Tết Đoan Ngọ còn là ngày lễ thể hiện tính nhân văn giữa
người với người, sự biết ơn của con cháu với ông bà, cha mẹ,
người bệnh với thày thuốc, học trò với thày giáo nên có tục
học trò đi tết thày, con rể đi tết bố mẹ vợ… Trong dân gian
có câu ca dao rằng: “Mồng 5 ngày Tết không đáo đến cửa
nhà thờ/ Còn hiếu trung chi nữa mà chờ rể, con”.
Dân gian còn cho rằng vào ngày này, các loài rắn đều lẩn
trốn đi hết nên mới có câu thành ngữ “len lét như rắn mồng
5”.
Vì sao Tết Đoan Ngọ còn gọi là Tết giết sâu bọ?
Với người Việt, tết Đoan Ngọ là thời điểm giữa năm, thời tiết
chuyển mùa nên dễ sinh bệnh dịch, do đó có các nghi thức
trừ tà, tránh bệnh như tắm nước lá mùi, treo cây ngải cứu trừ
ma quỷ, đeo "bùa tui bùa túi", nhuộm móng tay, móng chân
rồi uống các nước giải độc (nấu từ lá ích mẫu, vối, cối xay,
gừng…), uống rượu xương bồ, ăn rượu nếp và các loại quả
có vị chua, chát để cho bệnh tật tiêu trừ, trùng độc, sâu bọ sẽ
chết… Cho nên tết này còn gọi là Tết giết sâu bọ, là một nghi
thức nhằm cân bằng âm dương.
Một số nghi thức trong tết Đoan Ngọ của người Việt cũng
mang dấu ấn của văn hóa nông nghiệp, có thể thấy qua một
số tục lệ như tục khảo cây lấy quả được tiến hành đúng giờ
Ngọ (12 giờ trưa). Một người leo lên cây, một người đứng
dưới gốc cầm dao tra hỏi tại sao cây ra ít quả (hoặc không ra
quả), nếu cứ như vậy sẽ bị chặt hạ. Người trên cây giả giọng
van xin, hứa trong mùa tới sẽ ra thật nhiều quả. Sau đó người
ở dưới hỏi số lượng quả mà cây sẽ sinh trưởng, người phía
trên đại diện cho cây trả lời nhiều hay ít tùy theo loại cây và
ước vọng của người trồng…
Đoan Ngọ là tết Ta hay Tàu?
Cho đến nay nhiều người vẫn nhầm lẫn Tết Đoan Ngọ có
nguồn gốc từ Trung Quốc và xuất phát từ việc tưởng nhớ đến
cái chết của Khuất Nguyên, một vị quan của nước Sở cách
đây hơn 2.000 năm. Chính vì thế mà nhà thơ trào phúng Hồ
Trọng Hiếu (Tú Mỡ) từng viết rằng: “Cái cụ Khuất bên Tàu/
Chết từ hồi tam tổ/ Có quan hệ gì ta/ Mà sao phải ăn giỗ/
Mồng 5 khỏe ăn càn/ Mồng 6 ốm nhăn nhó/ Có lỡ chết bỏ
đời/ Thì lại cho tại số”.
Ngay người Trung Quốc đến nay vẫn chưa thống nhất trong
việc giải thích nguồn gốc của ngày tết này, có người cho rằng
một số lễ tết của Trung Quốc như mồng 2/2 âm lịch (Lễ Đầu
Rồng), mồng 5/5 (Tết Đoan Ngọ)… liên quan đến sự sùng
bái thiên văn thời nguyên thủy. Cụ thể là chòm sao Thương
long, vào ngày hạ chí mọc ở chính nam (thuộc dương vị) nên
có tục tế Thương long, đây là phát khởi của Tết Đoan Ngọ.
Theo sách “Các ngày lễ tết và sự bắt nguồn của các ngày lễ
tết ở Trung Quốc” cho biết, trước thời Tần, Hán thì ngày Tết
Đoan Ngọ không cố định vào ngày mồng 5/5 mà vào ngày hạ
chí, ngày dương khí cực thịnh nên còn được gọi là Tết Đoan
Dương…
Thực ra Tết Đoan Ngọ có từ trước khi xảy ra câu chuyện của
Khuất Nguyên, và xuất phát từ văn hóa của cộng đồng người
Bách Việt cổ mà người Lạc Việt, tổ tiên của chúng ta là một
bộ phận cấu thành của cộng đồng đó. Chúng ta có thể thấy
được điều này từ chính tên gọi của Tết Đoan Ngọ. “Đoan”
nghĩa là “nhất”, “Ngọ” được hiểu giữa trưa vì thế Tết Đoan
Ngọ thường được cử hành vào giữa trưa. Nếu theo thuyết âm
dương ngũ hành thì nước ta nằm ở phương Nam, vùng đất
nóng nên “Ngọ” được xếp vào quẻ Ly, thuộc hành Hỏa và
trong một ngày thì dương khí cao nhất là giờ Ngọ (thời điểm
giữa ngày); trong một tháng, dương khí cao nhất vào những
ngày Ngọ, nhất là ngày Ngọ thượng tuần (đầu tháng). Trong
một năm, dương khí cao nhất vào tháng Ngọ (tháng giữa
năm, tức tháng 5). Như vậy, dương khí đạt cực điểm vào giờ
Ngọ của ngày Ngọ đầu tiên trong tháng Ngọ, đây chính là
thời điểm giữa năm vì thế trong dân gian nó còn được gọi là
Tết giữa năm.
Điều thú vị là nếu xét theo âm lịch mà Việt Nam, Trung
Quốc… vẫn đang sử dụng như hiện nay thì giữa năm phải là
một ngày của tháng 6 âm lịch chứ không thể ngày là ngày
mồng 5 tháng 5 được. Vì vậy nguồn gốc của ngày giữa năm
mồng 5 tháng 5 chính là theo một loại lịch cổ của người Bách
Việt được xây dựng trên cơ sở văn hóa nông nghiệp. Điều
này hiện vẫn để lại một số dấu tích như qua cách gọi tên
tháng (Một, Chạp, Giêng, Hai…), hay những từ chỉ ngày đầu
tháng là “mồng” (mồng một, mồng hai…), ngày giữa tháng
là “rằm” (gần âm với ngôn ngữ một số dân tộc như “ranam”
(tiếng Chăm), “sạc klam” (Khmer), “Klam” (Bana)… đều chỉ
ngày có đêm trăng sáng nhất).
Lịch cổ của người Bách Việt còn thể hiện qua cách gọi bằng
hệ đếm can chi. Trái với những suy nghĩ quen thuộc cho rằng
hệ can chi có nguồn gốc từ Trung Quốc, nó lại có nguồn gốc
từ phương nam nông nghiệp. Tên gọi các con vật (hệ chi)
trong tiếng Hán chỉ là từ phiên âm của những từ trong nền
văn hóa phương nam. Ví dụ trong tiếng Chứt, tiếng Mường
(những ngôn ngữ gần với tiếng Việt nhất) “sửu” được gọi là
“klưu”, “tlưu”… Nếu một ngày được bắt đầu từ giờ Tý (từ 23
đêm đến 1 giờ sáng) là thời điểm lạnh nhất và đến giờ Ngọ
(giữa ngày) là thời điểm nóng nhất thì theo lịch cổ của người
Bách Việt một năm bắt đầu từ tháng Tý (tháng lạnh nhất) và
đến giữa năm là tháng Ngọ (tháng nóng nhất). Nóng là thuộc
về dương nên Tết Đoan Ngọ được gọi là Đoan Dương (tết
cực nóng).
Tháng Tý được nhắc đến ở trên là ứng vào tháng 11 theo âm
lịch mà chúng ta hiện nay đang sử dụng. Nhưng nếu theo
cách tính loại lịch của người Bách Việt thì tháng này gọi là
tháng Một, tháng 12 âm lịch gọi là tháng Chạp, tháng 1 âm
lịch gọi là tháng Giêng… Cách gọi này của người Việt cổ
vẫn còn được sử dụng trong dân gian và theo cách tính của
loại lịch này thì ngày Tết Đoan Ngọ mồng 5/5 mới đúng là
ngày giữa năm, ngày nóng nhất trong năm.
Nếu theo cách tính của âm lịch mà chúng ta và một số nước
như Trung Quốc, Hàn Quốc… đang dùng hiện nay thì tháng
đầu năm là tháng Dần (tháng 1 âm lịch). Như vậy đến giữa
năm phải là tháng Mùi (tháng 6 âm lịch) chứ không phải là
tháng Ngọ như lịch của người Bách Việt. Do đó nói Tết Đoan
Ngọ có nguồn gốc từ văn minh Bách Việt mới chính xác.
Cách tính năm theo lịch cổ của người Bách Việt còn lưu lại
dấu vết ít nhiều cho đến thời kỳ sau này. Ví dụ theo sách Đại
Nam nhất thống chí thì đến đầu thế kỷ XIX người dân ở Bất
Bạt (nay thuộc Ba Vì, Hà Nội), Mỹ Lương (nay thuộc huyện
Chương Mỹ, Hà Nội) “hàng năm lấy tháng 11 làm tháng đầu
năm, hằng tháng lấy ngày mồng 2 làm ngày đầu tháng, gọi là
tháng lui, ngày tiến”. Một số dân tộc ít người cũng theo cách
tích lịch cổ xưa, như theo lịch của đồng bào Khơ Mú, năm
mới bắt đầu từ tháng 11 âm lịch, sớm hơn năm mới của
người Việt 2 tháng… Đó chính là những dấu vết còn lại của
hệ thống lịch của cộng đồng người Bách Việt. Có theo cách
tính này thì mới có thể thấy rõ được nguồn gốc của Tết Đoan
Ngọ, Tết giữa năm, Tết nóng nhất…
