124
Nguyễn Đăng Tuệ
Viện Kinh tế và Quản lý - Trường Đại học Bách Khoa Hà Nội
Tóm lược: Chuyển đổi số là một vấn đề thời sự trên toàn thế giới, có tầm quan
trọng lớn đối với nhiều lĩnh vực. Chuyển đổi số thay đổi mối quan hệ giữa các bên,
quy trình nội bộ và tạo ra giá trị. Mối quan tâm chính của các bên liên quan trong quá
trình chuyển đổi này là xác định tầm nhìn và lộ trình xác định lộ trình tương lai. Câu
hỏi là làm thế nào để cơ sở giáo dục đại học có thể thành công việc chuyển đổi số?
Về vấn đề này, mục đích của bài viết là phản ánh quá trình chuyển đổi số thông qua
việc tổng quan tài liệu để hệ thống hóa các khái niệm và xác định các đề xuất khác
nhau liên quan đến lộ trình chuyển đổi số đối với cơ sở giáo dục đại học. Bài viết đưa
ra một số ví dụ hoạt động chuyển đổi số tại Trường đại học Bách khoa như một trường
hợp điển hình. Dựa trên khuôn khổ này, bài viết đề xuất một số gợi ý để thực hiện
thành công quá trình chuyển đổi số của cơ sở giáo dục đại học.
Từ khóa: Cơ sở giáo dục đại học, chuyển đổi số, tổng quan
1. Cách mạng công nghệ 4.0, chuyển đổi số và tác động tới các cơ sở giáo
dục đại học
Cách mạng công nghiệp 4.0, được gọi là sự chuyển đổi công nghệ thứ tư
hướng tới các hệ thống vật lý - kỹ thuật số trong sản xuất, tạo ra tác động đột phá
đến các ngành công nghiệp. Đây là một khái niệm đa ngành rất rộng được sử dụng
rộng rãi trong lĩnh vực kỹ thuật và dẫn mở rộng sang các lĩnh vực khác như kinh
tế và quản lý. Trong môi trường Cách mạng công nghiệp, mọi thứ cần được kết
nối, hỗ trợ việc thu thập một lượng lớn dữ liệu, cho phép các quyết định được phân
cấp và dựa trên thông tin nhận biết ngữ cảnh. Đồng thời, người lao động được hỗ
trợ bởi phần mềm và phần cứng để thực hiện các nhiệm vụ có giá trị cao hơn.
Chuyển đổi số càng ngày càng trở nên quan trọng cùng với cách mạng công
nghiệp 4.0. Ở tầm vĩ mô, chuyển đổi số bao gồm những thay đổi sâu sắc đang
diễn ra trong xã hội và các ngành thông qua việc sử dụng các công nghệ kỹ thuật
số. Ở tầm vi mô, các tổ chức đang phải tìm cách đổi mới bằng cách đưa ra các
chiến lược bao hàm các tác động của chuyển đổi số và thúc đẩy hiệu suất hoạt
động tốt hơn. Sự chuyển đổi số vốn có của Công nghiệp 4.0 đòi hỏi rất nhiều cam
kết trên cả khía cạnh tổ chức, lãnh đạo và tài chính. Công nghệ chỉ là một phần
125
của câu hỏi phức tạp cần phải giải để các tổ chức duy trì khả năng cạnh tranh
trong thế giới kỹ thuật số.
Trong bối cảnh đó, cơ sở giáo dục đại học đang phải đối mặt với nhiều
thách thức khác nhau và phải liên tục đổi mới để duy trì sức cạnh tranh. Thực tế,
cơ sở giáo dục đại học gặp khó khăn hơn trong việc tận dụng tối đa lợi thế của
cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Đặc biệt là đối với cơ sở giáo dục đại
học, với mức độ phức tạp ngày càng tăng, lợi ích thực sự và yêu cầu cũng như
tác động đến mô hình tổ chức chưa được hiểu hết. Mặc dù cơ sở giáo dục đại học
nhận thức được tầm quan trọng và mức độ liên quan của công nghệ, nhưng mức
độ triển khai liên quan đến các chuyển đổi số chưa được như kỳ vọng, đặc biệt
là ở các nước phát triển như Việt Nam.
Bài viết này thực hiện tổng quan tài liệu để làm rõ các câu hỏi sau đây: (1)
Chuyển đổi số là gì (2) Quá trình chuyển đổi số với cơ sở giáo dục đại học bao
gồm những bước nào và (3) Các động lực và rào cản nào có thể tác động tới quá
trình chuyển đổi số đối với cơ sở giáo dục đại học. Trả lời các câu hỏi nghiên
cứu này sẽ làm nổi bật đặc điểm chiến lược của quá trình Chuyển đổi số và giúp
nắm bắt được khả năng tiếp cận đa chiều của chuyển đổi số.
2. Khái niệm chuyển đổi số
Chuyển đổi số có thể được định nghĩa khác nhau tùy thuộc vào quan điểm
và nhận thức.
Chuyển đổi số có thể được coi là sự thay đổi trong tất cả các chiến lược tạo
việc làm và thu nhập cho một tổ chức, áp dụng mô hình quản lý linh hoạt nhằm
cạnh tranh, đáp ứng nhanh chóng các nhu cầu đang thay đổi, quá trình tái tạo lại
tổ chức để số hóa hoạt động và hình thành các mối quan hệ chuỗi cung ứng mở
rộng; chức năng sử dụng internet trong thiết kế, sản xuất, tiếp thị, bán, trình bày
và là mô hình quản lý dựa trên dữ liệu. Chuyển đổi số không nên chỉ được coi là
bước nhảy vọt về công nghệ. Với một cơ sở giáo dục đại học, chuyển đổi số là
việc sắp xếp lại công nghệ, mô hình và các quy trình nhằm xác định lại mối quan
hệ giữa cơ sở giáo dục đại học và các bên liên quan để đảm bảo các giá trị mới
cho người học và người lao động của cơ sở giáo dục đại học trong nền kinh tế số
không ngừng thay đổi và phát triển. Nhưng chuyển đổi kỹ thuật số của cơ sở giáo
dục đại học không chỉ là về công nghệ mà thông qua cách thức làm việc mới để
tiếp tục cung cấp các dịch vụ tập trung vào con người (người dạy, người học)
trước sự thay đổi của công nghệ, của áp lực đến từ cạnh tranh và đến từ thay đổi
nhu cầu cũng như hành vi của con người đối với giáo dục. Điều này sẽ giúp cơ
sở giáo dục đại học dự đoán được tương lai và sẵn sàng cho tương lai.
Việc quản lý các hoạt động không nên chỉ tập trung vào các bản cập nhật
phần mềm - phần cứng. Chuyển đổi số là sự thích ứng của hệ sinh thái thể chế
126
và hoạt động của bất kỳ thực thể nào về phương pháp kinh doanh và tư duy mới
nhằm cố gắng theo kịp tốc độ số hóa bằng cách hưởng lợi từ các yếu tố kỹ thuật
số. Chuyển đổi số do vậy bao gồm nhưng không chỉ là đào tạo trực tuyến, cũng
không đơn giản chỉ là số hóa các nguồn tài liệu mà còn bao gồm việc chuyển đổi
phần cứng, kéo theo việc quản trị các nguồn lực dành cho giáo dục, đào tạo.
3. Quá trình chuyển đổi số
Việc sử dụng các trụ cột của chuyển đổi số được thúc đẩy bởi sự đổi mới
ngày càng mạnh mẽ của internet vạn vật, robot, in 3D, trí tuệ nhân tạo, thực tế ảo
và tăng cường, bảo mật thế hệ mới, mô phỏng, an ninh mạng, blockchain, công
nghệ nano, điện toán đám mây, dữ liệu lớn. Điều quan trọng là các hoạt động
chuyển đổi số cần thích ứng với một xã hội học tập thay đổi. Chuyển đổi số cần
thực sự được xác định đáp ứng nhu cầu của người học. Với chuyển đổi số, giai
đoạn bắt đầu từ thiết kế chương trình đến triển khai hoạt động đào tạo được rút
ngắn. Phạm vi các chương trình đào tạo đáp ứng nhu cầu của người học được mở
rộng với quy trình quyết định tối ưu và nhanh hơn dựa trên dữ liệu số trong từng
bước trong quá trình đào tạo. Quá trình này giúp tăng hiệu quả cho các hoạt động
đào tạo và giảm chi phí cho hoạt động đào tạo. Các mô hình đào tạo cổ điển sẽ
dần biến mất và được thay thế bằng các mô hình đào tạo linh hoạt, có thể thay
đổi ngay lập tức, có phản ứng trên thời gian thực đối với thói quen của người học
và dựa trên kiến thức. Chuyển đổi số hướng tới quá trình nghiên cứu và đào tạo
trong các cơ sở giáo dục đại học trở nên thiết thực hơn, hiệu quả chi phí được cải
thiện, cần ít nhân lực hỗ trợ hơn.
Mục đích chính của chuyển đổi số là thiết kế lại hoạt động kinh doanh của
tổ chức thông qua việc giới thiệu các công nghệ kỹ thuật số, đạt được các lợi ích
như cải thiện năng suất, giảm chi phí và đổi mới. Tuy vậy, trong khi nhiều cơ sở
giáo dục đại học ngày càng nhận ra rằng Internet là chìa khóa thành công, trong
nhiều trường hợp, các cơ sơ giáo dục này vẫn chưa thực sự có những động thái
mạnh mẽ cho chuyển đổi số. Chẳng hạn, ở một quốc gia có hệ thống công nghệ
thông tin tương đối phát triển như Việt Nam, một số trường đại học vẫn không
có trang web có giao diện có thể xem trên điện thoại thông minh, chưa kể đến
việc sử dụng hệ thống số để kết nối giữa người dạy và người học. Hầu hết cơ sở
giáo dục đại học mới sử dụng Internet để tìm hiểu thông tin chung liên quan đến
doanh nghiệp, email người học, ngân hàng trực tuyến, thanh toán học phí, mua
sắm trang thiết bị.
Trong khi đó, các mô hình đào tạo cổ điển đã biến mất và thay thế cho các
mô hình đào tạo linh hoạt, có thể thay đổi ngay lập tức, có phản ứng theo thời
gian thực đối với thói quen của người học và dựa trên kiến thức. Ở một lớp học
truyền thống với nhiều đối tượng học sinh với nhiều trình độ khác nhau, việc dạy
127
và học sẽ gặp không ít trở ngại. Số đông sinh viên trong giảng đường có thể khiến
một số bị bỏ lại phía sau vì áp lực không theo kịp bài giảng trong khi một số khác
lại thấy nhàm chán vì cảm thấy nhiều bài quá dễ hoặc do người dạy theo đuổi sự
chú ý của một số cá nhân sinh viên trong lớp. Bên cạnh đó, không phải mọi sinh
viên đều phù hợp với cùng một cách tiếp cận kiến thức, cách truyền tải cũng như
sử dụng các phương pháp giống nhau để lưu trữ thông tin. Việc số hóa là một
giải pháp để giúp các sinh viên có năng lực học tập khác nhau có thể tiếp cận bài
học theo đúng khả năng và cách tiếp cận của mình.
Với mô hình giáo dục đại học cũ, người dạy chỉ trình bày kiến thức với kỳ
vọng người học tiếp thu được bằng nỗ lực điều chỉnh nhận thức và hành vi. Với
mô hình giáo dục chuyển đổi số, người học có thể học trong mọi trải nghiệm vượt
qua phạm vi lớp học. Mô hình mới coi trọng quá trình học và thực sự đưa người
học vào trung tâm cũng như hướng tới phục vụ người học một cách tối đa thông
qua cá nhân hóa trong học tập. Việc truyền tải kiến thức thực sự dựa trên năng
lực của từng sinh viên, tập trung vào người học sẽ giúp cho người học thực sự
nhận được những kỹ năng, kiến thức phù hợp với họ cho sự nghiệp tương lai.
Từ phía các cơ sở giáo dục đại học, khi sử dụng các nền tảng kỹ thuật số
trong xây dựng học liệu, tổ chức giảng dạy, thi cử bằng các công cụ số và trí
thông minh nhân tạo có thể thu thập và xử lý dữ liệu và thông tin hữu ích của
người học. Dữ liệu này có thể bao gồm quá trình và cách mỗi sinh viên trải
nghiệm quá trình học tập. Trên cơ sở đó cơ sở giáo dục đại học có sự cải tiến và
thay đổi cách tiếp cận với từng cá nhân người học một cách hiệu quả nhất.
4. Các bước để cơ sở giáo dục đại học chuyển đổi số
Trong giáo dục đại học, không có một công thức dành riêng cho quá trình
chuyển đổi số. Tuy vậy hoàn toàn có thể vận dụng các khung đánh giá hiệu quả
giáo dục cũng như các khung đảm bảo chất lượng giáo dục để định hướng quá
trình chuyển đổi. Vai trò lãnh đạo, tổ chức, điều phối, huy động nguồn lực cấp
hệ thống sẽ là then chốt quyết định hình hài của giáo dục mới. Bên cạnh việc
hướng đến đảm bảo hiệu quả giáo dục, cơ hội tiếp cận giáo dục bình đẳng cho
mọi đối tượng người học để không ai bị bỏ lại phía sau là một mục tiêu quan
trọng mà chuyển đổi số phải đạt được. Các bước có thể được cơ sở giáo dục đại
học thực hiện để chuyển đổi số như sau:
• Đánh giá Chuyển đổi số. Điều này chủ yếu liên quan tới việc đánh giá
trạng thái kỹ thuật số hiện có của một cơ sở giáo dục đại học. Các cơ sở giáo dục
đại học cần đánh giá đa chiều trong các giai đoạn khác nhau của quá trình chuyển
đổi số để phản ảnh sự hoàn thiện chuyển đổi số của cơ sở giáo dục đại học và đặt
đánh giá mức độ hiệu quả của các quy trình chuyển đổi số được thực hiện. Điều
128
này sẽ giúp các bên liên quan khác nhau tiếp cận nhanh và gắn kết với quá trình
chuyển đổi số.
• Xác định định hướng chiến lược về chuyển đổi số của cơ sở giáo dục đại
học và thiết lập các mục tiêu chiến lược. Điều này đòi hỏi việc tập hợp một số
danh mục các mục tiêu phân tách những mục tiêu khác. Trong quá trình xác định
mục tiêu cần xem xét hai biến số chính: quy mô của cơ sở giáo dục đại học và
hoạt động hiện tại. Giai đoạn này có ý nghĩa quan trọng nhất đối với việc hoàn
thành thành công phần còn lại của quy trình.
• Thực hiện Chuyển đổi số: Việc thực hiện Chuyển đổi số trên thực tế đòi
hỏi sự chuẩn bị và hướng dẫn trước một cách cụ thể. Thay đổi sẽ được cảm nhận
và tác động tới các bên liên quan khác nhau. Sự thay đổi này sẽ được cụ thể hóa
với tốc độ như thế nào phụ thuộc vào mức độ động viên và cam kết của các bên
liên quan đối với mục tiêu chung về số hóa. Điều đáng chú ý ở đây là tích hợp
công nghệ chỉ là một bước thực hiện chuyển đổi số. Không có đường tắt nào
được thực hiện giữa tích hợp công nghệ thông tin - truyền thông và chuyển đổi
số, trái với quan niệm và thông lệ chung.Cần có sự phối hợp và phản ánh nghiêm
túc về quá trình Chuyển đổi số. Các hướng dẫn của tổ chức giáo dục đại học về
chuyển đổi số phải tính đến các khía cạnh và tác nhân khác nhau và đầu vào của
những bên liên quan khi Chuyển đổi số. Quy trình phải tìm ra sự cân bằng phù
hợp giữa việc cung cấp các giai đoạn Chuyển đổi số chung và duy trì một mức
độ linh hoạt nhất định cho phép điều chỉnh nó cho các tổ chức khác nhau. Nhiệm
vụ này là quan trọng nhưng không dễ dàng, đặc biệt là khi xem xét các biến số
khác nhau liên quan đến các cơ sở giáo dục đại học (quy mô, hoạt động, mục tiêu
...). Nhu cầu của các cơ sở giáo dục đại học trong quá trình chuyển đổi số có thể
khác nhau, cần được cụ thể hóa nội dung theo quy mô, lĩnh vực của cơ sở giáo
dục đại học. Chuyển đổi số đòi hỏi những thay đổi căn bản không chỉ về mặt
chiến lược mà còn cả về văn hóa trong cơ sở giáo dục đại học.
5. Động lực và thách thức với chuyển đổi số của cơ sở giáo dục đại học
Với các cơ sở giáo dục đại học, động lực chính để triển khai chuyển đổi số
là giảm chi phí, cải thiện thời gian tiếp cận với người học và tăng chất đào tạo.
Tuy vậy các cơ sở giáo dục đại học gặp phải các rào cản chính là thiếu chi phí
phát triển, thiếu hiểu biết về tầm quan trọng chiến lược chuyển đổi số cũng như
thiếu cam kết và quyết tâm của lãnh đạo. Nhiều cơ sở giáo dục đại học không
chuẩn bị cho những thay đổi cơ cấu mà chuyển đổi số tạo ra, hoặc vì thiếu chuyên
môn cần thiết hoặc vì thái độ thận trọng hoặc thậm chí hoài nghi đối với một
chiến lược công nghệ còn xa lạ.
Chuyển đổi số sẽ làm cho giảng viên sẽ không phải là tài sản riêng của
trường đại học vì giảng viên có thể tham gia hợp tác với các tổ chức giáo dục và
