H u h t ai cũng ph i tr i qua giai đo n quan tr ng, đánh d u b cầ ế ả ả ạ ọ ấ ướ
chuy n ti p t tr con thành ng i l n- đó là d y thì. Chính giai đo n này, nhânể ế ừ ẻ ườ ớ ậ ạ
cách, hành vi đ c hình thành. Th nh ng đa ph n, nh ng đ a tr đó không bi tượ ế ư ầ ữ ứ ẻ ế
ph i làm gì khi đ i m t v i nh ng thay đ i sâu s c này. Tâm tr ng b c vào tu iả ố ặ ớ ữ ổ ắ ạ ướ ổ
m i l n khi n tr không còn đ c t p trung vào vi c h c hành. Tâm tr ng, tìnhớ ớ ế ẻ ượ ậ ệ ọ ạ
c m th t th ng đang vui r i l i bu n ngay, hay cáu b n ho c tr nên t ti, nhútả ấ ườ ồ ạ ồ ẳ ặ ở ự
nhát…c th lúc này cũng có nhi u thay đ i, thay đ i c v th xác l n tinhơ ể ề ổ ổ ả ề ể ẫ
th n. Khi b c vào tu i d y thì, tr có nh ng chuy n bi n l n v tâm lí, chúngầ ướ ổ ậ ẻ ữ ể ế ớ ề
đang hoang mang, tìm tòi, khám phá v gi i tính c a riêng mình, c a b n bè xungề ớ ủ ủ ạ
quanh, c a nh ng ng i khác gi i. L a tu i này, tr a nh ng th nghi m,ủ ữ ườ ớ ứ ổ ẻ ư ữ ử ệ
mu n ch ng t v i b n bè, v i b m là đã l n. Th nh ng, do thi u hi u bi tố ứ ỏ ớ ạ ớ ố ẹ ớ ế ư ế ể ế
tr s ph m ph i nh ng sai l m gây nguy h i cho s c kh e và tâm lí sau này. Vìẻ ẽ ạ ả ữ ầ ạ ứ ỏ
v y, chu n b m t tâm lí t t cho tr b c vào tu i d y thì là r t quan tr ng.ậ ẩ ị ộ ố ẻ ướ ổ ậ ấ ọ
Khái ni m tu i d y thì:ệ ổ ậ
Tu i d y thì là th i kì chuy n ti p t giai đo n tr th sang giai đo n tr ngổ ậ ờ ể ế ừ ạ ẻ ơ ạ ưở
thành, là th i kì quá đ khi không còn là tr con nh ng v n ch a h n là ng iờ ộ ẻ ư ẫ ư ẳ ườ
l n(đ c đ c tr ng b i s thay đ i m nh m v c th ch t, ch c năng, tinhớ ượ ặ ư ở ự ổ ạ ẽ ề ả ể ấ ứ
th n, hành vi, tình c m, đánh d u giai đo n “hình thành gi i tính” c a conầ ả ấ ạ ớ ủ
ng i). Đây là th i kì mà b t kì m t thi u niên nào cũng ph i tr i qua nh ngườ ờ ấ ộ ế ả ả ữ
bi n đ i quan tr ng v c th cũng nh v tâm lí( b n n có kh năng sinh conế ổ ọ ề ơ ể ư ề ở ạ ữ ả
b ng s có kinh nguy t và b n trai là s phóng tinh).ằ ự ệ ở ạ ự
Nh ng thay đ i v tâm sinh lí l a tu i d y thì:ữ ổ ề ở ứ ổ ậ
Nh ng thay đ i chung v tâm lí tu i d y thì:ữ ổ ề ở ổ ậ
S phát tri n tâm, sinh lý c a con ng i t s sinh đ n h t tu i nhi đ ng di n raự ể ủ ườ ừ ơ ế ế ổ ồ ễ
đ u đ u, êm ã, nh ng khi b c sang tu i d y thì b ng xu t hi n nh ng bi n đ iề ề ư ướ ổ ậ ỗ ấ ệ ữ ế ổ
đ t ng t m i l trong c th cũng nh trong tâm t tình c m.ộ ộ ớ ạ ơ ể ư ư ả
1
Ngu n g c c a nh ng bi n đ i đó là l n đ u tiên các c quan sinh d c b t đ uồ ố ủ ữ ế ổ ầ ầ ơ ụ ắ ầ
ho t đ ng, b t đ u th i kỳ tr ng thành v m t tình d c. Vì v y, tu i d y thìạ ộ ắ ầ ờ ưở ề ặ ụ ậ ổ ậ
còn g i là tu i phát d c.ọ ổ ụ
Trong th i kỳ này, các tuy n sinh d c b t đ u ho t đ ng tích c c và tính tr i c aờ ế ụ ắ ầ ạ ộ ự ộ ủ
các gi i tính xu t hi n m t cách rõ ràng theo hi u ng ho t đ ng c a các hormonớ ấ ệ ộ ệ ứ ạ ộ ủ
cũng đ c phát tri n, ch c năng sinh d c hình thành đó là ch c năng sinh s n đựơ ể ứ ụ ứ ả ể
duy trì nòi gi ng.ố
Ngày x a các c th ng nói : “N th p tam, nam th p l c…” nghĩa là n 13ư ụ ườ ữ ậ ậ ụ ữ
tu i, nam 16 tu i thì c th đã phát tri n hoàn thi n, có kh năng đ th c hi nổ ổ ơ ể ể ệ ả ể ự ệ
sinh đ . Do đó, t th i x a, các gia đình đã l y v g ch ng cho con cái t tu iẻ ừ ờ ư ấ ợ ả ồ ừ ổ
này, đó là n n t o hôn. T n n này đ n nay v n còn các vùng nông thôn vàạ ả ệ ạ ế ẫ ở
mi n núi, chi m 20% t ng s k t hôn hàng năm c a c n c. H u h t các đámề ế ổ ố ế ủ ả ướ ầ ế
c i t o hôn đ u gây b t h nh cu c s ng gia đình, b i vì tu i này v m t tâmướ ả ề ấ ạ ộ ố ở ở ổ ề ặ
lý, tình c m con ng i v n còn h t s c non d i. ả ườ ẫ ế ứ ạ
S tr ng thành v tâm lý là c m t quá trình dài mà ai cũng ph i đi qua. Đ nự ưở ề ả ộ ả ế
tu i d y thì, tâm lý c a các b n có nhi u bi n chuy n, th hi n trong nh ng m iổ ậ ủ ạ ề ế ể ể ệ ữ ố
quan h cu c s ng, rõ nét nh t là trong quan h v i cha m , v i b n bè và cácệ ộ ố ấ ệ ớ ẹ ớ ạ
m i quan h xã h i. B n cũng nh n th y mình có ý th c h n v gi i tính, mu nố ệ ộ ạ ậ ấ ứ ơ ề ớ ố
khám phá b n thân mình và nh ng ng i khác gi i... S thay đ i tâm lý này đemả ữ ườ ớ ự ổ
đ n cho cu c s ng c a b n nhi u ni m vui, nh ng cũng có khi khi n b n g pế ộ ố ủ ạ ề ề ư ế ạ ặ
ph i nhi u đi u r c r i. ả ề ề ắ ố
V m t phát tri n trí l c và th l cề ặ ể ự ể ự thì tu i d y thì là th i kỳ hoàng kim đ phátổ ậ ờ ể
tri n trí l c(ch ng h n, v s c nh , nam t 11-12 tu i, n t 10-11) chuy n tể ự ẳ ạ ề ứ ớ ừ ổ ữ ừ ể ừ
ghi nh máy móc đã phát tri n m t ph n sang ghi nh có ý nghĩa. Nam t 14-15ớ ể ộ ầ ớ ừ
tu i, n t 13-14 tu i, nh đ c t ng ph n theo ý nghĩa đã phát tri n t i nhổ ữ ừ ổ ớ ượ ừ ầ ể ớ ớ
đ oc theo ý nghĩa toàn b .ự ộ
V t duy:ề ư t t duy c th , t duy l y tôi làm trung tâm đã phát tri n t i d duyự ư ụ ể ư ấ ể ớ ư
logic, tr u t ng. V m t h c t p, đ ng c , thái đ , h ng thú và năng l c h cừ ượ ề ặ ọ ậ ộ ơ ộ ứ ự ọ
t p đ u đ c nâng cao. Vì các môn h c nhi u thêm, n i dung đã phân bi t, nênậ ề ượ ọ ề ộ ệ
2
t duy tr u t ng logic đ c d p phát tri n m nh. Kh năng phân tích, t ng h p,ư ừ ượ ượ ị ể ạ ả ổ ợ
suy lu n và phán đoán cũng đ c nâng cao. Do thân hình l n v ng lên, chuy nậ ượ ớ ổ ể
hoá trong c th m nh m , tinh l c d i dào,hi u đ ng, luôn chân luôn tay, t aơ ể ạ ẽ ự ồ ế ộ ự
nh toàn thân ch nào cũng d th a s c l c, nh t là trong nh ng ho t đ ng tranhư ỗ ư ừ ứ ự ấ ữ ạ ộ
đua, cùng v i s t ý th c h i quá và lòng t tôn h ng h c, t o nên s b t kham,ớ ự ự ứ ơ ự ừ ự ạ ự ấ
m i tr ng h p đ u mu n b c l nguy n v ng mãnh li t c a b n thân. Có khiọ ườ ợ ề ố ộ ộ ệ ọ ệ ủ ả
làm đ n c t l c mà lòng c m th y r t hào h ng, quên m t s đi u ch nh sao choế ậ ự ả ấ ấ ứ ấ ự ề ỉ
tho đáng, do đó nh h ng đ n s c kho .ả ả ưở ế ứ ẻ
V tính tìnhề: b c đ u và b c vào gi a c a tu i d y thì, có s b c l h tở ướ ầ ứơ ữ ủ ổ ậ ự ộ ộ ế
s c m nh m v tính tình không n đ nh, r t d chuy n t c c này sang c c kia.ứ ạ ẽ ề ổ ị ấ ễ ể ừ ự ự
S dĩ g i là tính l ng c c trong tính n t c a tr là h có bi u hi n trong tínhở ọ ưỡ ự ế ủ ẻ ọ ể ệ
tình kh ng đ nh và ph đ nh, tích c c và tiêu c c, kh n tr ng và buông l ng,ẳ ị ủ ị ự ự ẩ ươ ỏ
ho t đ ng và l p l , yêu và ghét, vui v và bu n n n, h p t p và bình tĩnh, cáuạ ộ ậ ờ ẻ ồ ả ấ ấ
b n và bình n.... ví d khi xem m t b phim có ý nghĩa, nghe bu i nói chuy nẳ ổ ụ ộ ộ ổ ệ
c m đ ng, li n h quy t tâm, noi g ng nhân v t anh hùng đi n hình, làm ng iả ộ ề ạ ế ươ ậ ể ườ
t t vi c t t. Nh ng khi b b n bè ho c b n h c châm ch c dè b u, thì h l i dố ệ ố ư ị ạ ặ ạ ọ ọ ỉ ọ ạ ễ
th i chí b cu c, cho mình là ng c ngh ch. Tính hai c c tr , t t nhiên có ngu nố ỏ ộ ố ế ự ở ẻ ấ ồ
g c c ch sinh lý, nh ng nó có nguyên nhân xã h i. N u phân tích theo c chố ở ơ ế ư ộ ế ơ ế
sinh lý thì tính n t là k t qu c a ho t đ ng ph i h p c a v đ i não và th nế ế ả ủ ạ ộ ố ợ ủ ỏ ạ ầ
kinh giao c m d i l p v đó. tu i d y thì ch c năng n i ti t phát tri n r tả ướ ớ ỏ Ở ổ ậ ứ ộ ế ể ấ
mau l nh ng tác d ng c ch c a v não thì ch a t i m c hoàn h o, nên có đ cẹ ư ụ ứ ế ủ ỏ ư ớ ứ ả ặ
tr ng là tính n t tu i này r t th t th ng. Còn n u phân tích theo nguyên nhânư ế ở ổ ấ ấ ườ ế
xã h i thì, đ i v i xã h i tr có nhi u nhu c u r t mãnh li t, ra s c mu n bi uộ ố ớ ộ ẻ ề ầ ấ ệ ứ ố ể
hi n s c l c c a mình. Nh ng ch a có đ oc nh n th c đ y đ v i tính cáchệ ứ ự ủ ư ư ự ậ ứ ầ ủ ớ
ph c t p c a xã h i, ch a hi u th u tính h p lý và tính kh thi trong hành vi c aứ ạ ủ ộ ư ể ấ ợ ả ủ
b n thân, cũng ch a xác l p đ c m t nhân sinh quan đúng đ n, nguyên v ng vàả ư ậ ượ ộ ắ ọ
hi n th c không sao th ng nh t đ c nên d n đ n nh ng xao đ ng r t l n trongệ ự ố ấ ượ ẫ ế ữ ộ ấ ớ
tính tình. Nh ng nhìn chung v n là tính n t m nh m , tình c m phong phú vàư ẫ ế ạ ẽ ả
nhi t tình sôi s c, đó v n là m t ch đ o c a tu i này.ệ ụ ố ặ ủ ạ ủ ổ
3
Nhìn theo h ng phát tri n cá tính:ướ ể th i kỳ này s t quan sát, t đánh giá, tở ờ ự ự ự ự
th hi n, t đôn đ c, t kh ng ch ... đ u đ c tăng c ng. Th i kỳ này, đã b tể ệ ự ố ự ố ế ề ượ ườ ờ ắ
đ u có c m nghĩ mình là ng i l n, th m l ng c m th y mình đang l n d nầ ả ườ ớ ầ ặ ả ấ ớ ầ
thành ng i l n. Vì t ý th c đ c nh th nên tính t giác cũng đ c nâng caoườ ớ ự ứ ượ ư ế ự ượ
nhanh chóng, luôn h ng lên trên, ng theo l ph i, nôn nóng tìm ki m cái c t lõiướ ả ẽ ả ế ố
c a cu c s ng, ý th c xã h i đ c tăng c ng mau chóng, r t nh y bén v i m iủ ộ ố ứ ộ ượ ườ ấ ạ ớ ọ
bi n đ ng c a xã h i, dám nói lên ý ki n và nh n đ nh c a b n thân và khao khátế ộ ủ ộ ế ậ ị ủ ả
mu n đ c ng i khác đánh giá, h t s c quan tâm đ n s phát tri n tài năng b nố ượ ườ ế ứ ế ự ể ả
thân và trau d i đ o đ c, ph m ch t. Kh năng t ki m ch d n đ c nâng cao,ồ ạ ứ ẩ ấ ả ự ề ế ầ ượ
hành vi thi u t ch d n gi m b t, bi t kh ng ch hành vi c a mình theo khuônế ự ủ ầ ả ớ ế ố ế ủ
phép c a xã h i. N u so v i ng i l n thì tu i này còn d b nh h ng b iủ ộ ế ớ ườ ớ ở ổ ễ ị ả ửở ở
hoàn c nh bên ngoài, b i tính n t, tình c m. Đây là th i kỳ quan tr ng đ phátả ở ế ả ờ ọ ể
tri n tính cách và ý th c đ o đ c.ể ứ ạ ứ
N u nhìn theo h ng phát tri n tâm lý gi i tính:ế ướ ể ớ tu i d y thì, có th chia tâmở ổ ậ ể
lý v gi i tính ra làm ba giai đo nề ớ ạ : giai đo n có ý th c phân bi t ng i khác gi iạ ứ ệ ườ ớ ,
khi đ n tu i 14-15, thi u niên nam n b t đ u phát d c. Đ c tr ng th hai vế ổ ế ữ ắ ầ ụ ặ ư ứ ề
gi i tính đã l rõ, bi n đ i v sinh lý d n đ n bi n đ i v tâm lý, ý th c đ cớ ộ ế ổ ề ẫ ế ế ổ ề ứ ượ
s khác nhau gi a hai gi i, b t đ u có thái đ né tránh b n khác gi i. Khi khôngự ữ ớ ắ ầ ộ ạ ớ
né tránh đ c thì th n thùng, x u h . Trong giai đo n này, thân th đã phát tri nượ ẹ ấ ổ ạ ể ể
đ n m c g n nh ng i l n c nam n thích g n nhau, n y sinh tình c m vàế ứ ầ ư ườ ớ ả ữ ầ ả ả
m n m nhau. H thích làm dáng, thích trình di n, thích th hi n tr c b n khácế ộ ọ ệ ể ệ ướ ạ
gi i đ mong nh n đ c tình c m t t c a đ i ph ng. Giai đo n “ m i tình đ uớ ể ậ ượ ả ố ủ ố ươ ạ ố ầ
“ cũng là cu i th i kỳ tu i d y thì, c b n nam n t s g n gũi nhau đi vào giaiố ờ ổ ậ ả ạ ữ ừ ự ầ
đo n tình yêu th m kín, miên man trong m t tình yêu lí t ng gi kín trong lòng.ạ ầ ộ ưở ữ
M t đ c đi m tâm lý ph bi n tu i d y thì là “mu n làm ng i l n và t coiộ ặ ể ổ ế ở ổ ậ ố ườ ớ ự
mình là ng i l n”. Đôi lúc b n th t v ng, m c vì "hình nh " cha m ch aườ ớ ạ ấ ọ ấ ứ ư ẹ ư
nh n th y b n “đã l n”, v n coi b n là đ a tr con bé b ng. B n c m th yậ ấ ạ ớ ẫ ạ ứ ẻ ỏ ạ ả ấ
d ng nh cha m không hi u nh ng tâm t , suy nghĩ, tình c m c a mình. B nườ ư ẹ ể ữ ư ả ủ ạ
cũng không còn tâm s nhi u v i cha m nh h i còn bé. Đôi khi b n còn “giự ề ớ ẹ ư ồ ạ ở
4
qu ” không vâng theo l i cha m . Nh ng s th c là lúc này b n m i c n đ n sẻ ờ ẹ ư ự ự ạ ớ ầ ế ự
h ng d n ướ ẫ c a cha m nhi u nh t.ủ ẹ ề ấ
B n b t đ u m r ng các m i quan h b n bè, t p làm quen d n v i cu c s ngạ ắ ầ ở ộ ố ệ ạ ậ ầ ớ ộ ố
xã h i, giao ti p v i m i ng i. B n bè tr thành m t ph n quan tr ng, khôngộ ế ớ ọ ườ ạ ở ộ ầ ọ
thể thi u trong cu c s ng c a các b n tr .ế ộ ố ủ ạ ẻ
Ý th c v gi i tính tr nên rõ r t h n tr c. B n không còn là m t cô bé, c u béứ ề ớ ở ệ ơ ướ ạ ộ ậ
mà đã d n tr thành nh ng chàng trai, cô gái xinh đ p r i. Và b n đã b t đ u cóầ ở ữ ẹ ồ ạ ắ ầ
nh ng c m nh n riêng v c th mình. M i ng i có nh ng đ c đi m riêng vữ ả ậ ề ơ ể ỗ ườ ữ ặ ể ề
hình dáng c th bên ngoài, nh màu da, màu m t, vóc dáng, thân hình ... Đi u đóơ ể ư ắ ề
là do b nhi m s c th c a c th quy đ nh cũng nh do ch đ dinh d ng, t pộ ễ ắ ể ủ ơ ể ị ư ế ộ ưỡ ậ
luy n hình thành nên.ệ
Đ n tu i d y thì, b n b t đ u chú ý h n đ n cách ăn m c, đ u tóc sao cho đ pế ổ ậ ạ ắ ầ ơ ế ặ ầ ẹ
trai, xinh gái. Nhi u b n gái l a tu i này khi b t đ u ý th c đ c r ng mình đãề ạ ở ứ ổ ắ ầ ứ ượ ằ
l n l i c nghĩ là con gái ph i “y u đi u th c n ”, th m chí ph i y u đu i, ph iớ ạ ứ ả ể ệ ụ ữ ậ ả ế ố ả
ít nói…nên m t d n s vô t , h n nhiên, nhí nh nh c a tu i h c trò. L i có b nấ ầ ự ư ồ ả ủ ổ ọ ạ ạ
c mãi đau kh vì không có vóc dáng cao, làn da tr ng, thân hình m nh mai nhứ ổ ắ ả ư
m t vài ng i khác. Có b n trai l i cho r ng mình không đ m nh m , không độ ườ ạ ạ ằ ủ ạ ẽ ủ
tính quy t đoán c a đàn ông hay c mãi d n v t vì c th không v m v , to caoế ủ ứ ằ ặ ơ ể ạ ỡ
nh "Lý Đ c" nên cũng d n d n im l ng, thu mình l i và đánh m t đi s t tinư ứ ầ ầ ặ ạ ấ ự ự
v n có. Khi nói chuy n, b n thích "bàn lu n" v gi i kia. ố ệ ạ ậ ề ớ
Ý th c v gi i len l i vào m i quan h b n bè và m t s b n b t đ u đ ý đ nứ ề ớ ỏ ố ệ ạ ộ ố ạ ắ ầ ể ế
nh ng ng i b n khác gi i. Đó là nh ng rung đ ng trong sáng c a tu i m i l n.ữ ườ ạ ớ ữ ộ ủ ổ ớ ớ
S h p d n có th khá m nh m , làm b n xúc đ ng, băn khoăn nh ng hãy tinự ấ ẫ ể ạ ẽ ạ ộ ư
r ng tình c m lúc này ph n nhi u là c m tính, r i nó s qua đi t nhiên nh khiằ ả ầ ề ả ồ ẽ ự ư
nó đ n. Các nhà tâm lý h c nh n đ nh r ng nh ng rung đ ng tu i m i l n làế ọ ậ ị ằ ữ ộ ổ ớ ớ
b c phát tri n đ u tiên c a tình c m đ i v i ng i khác gi i, nh ng ch a ph iướ ể ầ ủ ả ố ớ ườ ớ ư ư ả
là lúc b c vào quan h yêu đ ng, vì tâm sinh lý tu i này còn ch a đ chínướ ệ ươ ổ ư ủ
mu i đ gánh vác m t m i tình ph c t p mà đ n ng i l n cũng ph i đau đ u vìồ ể ộ ố ứ ạ ế ườ ớ ả ầ
5