BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO UBND THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG
TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
LƯU THỊ LAN
ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA TRẺ EM
(QUA BỘ TRUYỆN TUYỂN TẬP TRUYỆN NGẮN
HAY VIỆT NAM DÀNH CHO THIẾU NHI)
Tóm tắt luận án tiến sĩ Ngôn ngữ học
Chuyên ngành: Ngôn ngữ Việt Nam
Mã số: 9220102
HẢI PHÒNG - 2024
Công trình được hoàn thành tại Trường Đại học Hải Phòng
Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. Nguyễn Văn Khang
2. PGS. TS. Nguyễn Thị Hiên
Phản biện 1:
Phản biện 2:
Phản biện 3:
Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án tiến sĩ cấp
Trường họp tại Trường Đại học Hải Phòng vào hồi ..... giờ....
phút....ngày .... tháng.... năm ....
Có thể tìm hiểu luận án tại Thư viện Quốc gia Viêt Nam, Thư viện Trường
Đại học Hải Phòng.
1
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp quan trọng nhất của con người.
Đối với trẻ em, ngôn ngữ gắn liền với sự trưởng thành và phát triển toàn
diện của trẻ em. Ở một phương diện khác, với chức năng phản ánh xã hội,
ngôn ngữ của trẻ em phản ánh đời sống của trẻ gắn với tâm-sinh lí, cách
tư duy, cách “hành động xã hội bằng ngôn ngữ” của lứa tuổi này, theo đó,
ngôn ngữ của trẻ em có những đặc điểm riêng.
1.2. Như đã biết, cùng với giới, nghề nghiệp, vùng miền, tôn giáo,...
tuổi là một nhân tố tạo nên sự phân tầng xã hội trong sử dụng ngôn
ngữ. Đây chính là một hướng nghiên cứu của ngôn ngữ học xã hội:
phương ngữ xã hội, tức là, ngôn ngữ của các nhóm xã hội cũng là mối
quan hệ giữa ngôn ngữ với nhóm xã hội. Coi trẻ em là một cộng đồng
giao tiếp, theo đó, ngôn ngữ của trẻ em làm nên sự riêng khác trong
tương tác giao tiếp của trẻ trong xã hội
1.3. Trong các tác phẩm văn học, vai trò của ngôn ngữ dùng để khắc
họa nhân vật; truyền tải tư tưởng nhà văn muốn gửi gắm và mang lại
những giá trị văn học, giá trị giáo dục,…Nhân vật trẻ em trong tác
phẩm được khắc họa bằng ngôn ngữ; thông qua ngôn ngữ thể hiện đặc
điểm, cá tính và con người của trẻ; trong đó có ngôn ngữ để nói về trẻ
em, ngôn ngữ dùng để giao tiếp với trẻ em và ngôn ngữ mà trẻ em dùng
để giao tiếp.
Truyện ngắn viết cho trẻ em là một trong những mảng đề tài quan trọng
góp phần giáo dục và hình thành nhân cách ở trẻ. Thông qua ngôn ngữ,
nhân vật được sáng tỏ dưới góc nhìn đa chiều – nhân vật tự bộc lộ và nhân
vật được bộc lộ thông qua tương tác. Vì vậy, việc tìm hiểu sâu về ngôn
ngữ nhân vật trẻ em là việc làm cần thiết không chỉ khẳng định các giá trị
văn học và xã hội của truyện ngắn viết cho trẻ em mà còn góp phần làm
rõ đặc trưng ngôn ngữ của trẻ trong giao tiếp.
Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề “Đặc điểm
ngôn ngữ của trẻ em (qua bộ truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt
Nam dành cho thiếu nhi)” làm đề tài luận án.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Tìm hiểu tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em từ hai phương
diện: xưng hô và hành động ngôn ngữ (HĐNN) trong hai phạm vi
tương tác của trẻ là gia đình và xã hội từ góc nhìn của ngôn ngữ học
xã hội (qua bộ truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho
thiếu nhi). Thông qua đó, luận án góp phần vào nghiên cứu giao tiếp
ngôn ngữ nói chung, giao tiếp tương tác ngôn ngữ học xã hội nói riêng
và khẳng định mối quan hệ liên ngành khi nghiên cứu tác phẩm văn
học từ góc độ ngôn ngữ.
2
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
1) Xây dựng cơ sở lý luận làm cơ sở nghiên cứu của đề tài; 2) Nghiên
cứu đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia đình trên các phương
diện: chủ đề giao tiếp, vai giao tiếp, xưng hô và hành động ngôn ngữ
(HĐNN); 3) Nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp
ngoài xã hội trên các phương diện: chủ đề giao tiếp, vai giao tiếp, xưng hô
và HĐNN; 4) So sánh đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em trong giao tiếp gia
đình và giao tiếp ngoài xã hội nhằm chỉ ra những tương đồng và khác biệt
trong giao tiếp.
3. Đối tượng, phạm vi và tư liệu nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu gồm các đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em bao
gồm: chủ đề giao tiếp, vai giao tiếp, xưng hô và HĐNN trong tương tác
giao tiếp (qua bộ truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành
cho thiếu nhi).
3.2. Phạm vi và tư liệu nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu: tập trung nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ trẻ em
Việt Nam (qua bộ truyện Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho
thiếu nhi).
Tư liệu nghiên cứu: Luận án tiến hành thu thập tư liệu từ các tác
phẩm văn học Việt Nam tiêu biểu dành cho thiếu nhi qua các thời kỳ,
cụ thể là bộ truyện “Tuyển tập truyện ngắn hay Việt Nam dành cho
thiếu nhi” gồm 5 quyển, Nxb Trẻ. Tuyển tập có 131 truyện ngắn của
93 nhà văn thuộc nhiều thế hệ viết cho thiếu nhi trên cả nước, như:
Quang Dũng Võ Quảng, Nguyễn Nhật Ánh, Lâm Thị Mỹ Dạ, Hồ
Dzếnh, Phan Thị Thanh Nhàn,...
4. Phương pháp và thủ pháp nghiên cứu
Các phương pháp được sử dụng như: miêu tả, phân tích diễn ngôn, phân
tích hội thoại và nghiên cứu liên ngành. Các thủ pháp nghiên cứu như:
thống kê - phân loại; so sánh.
5. Đóng góp của luận án
5.1. Về mặt lý luận
Luận án góp phần làm rõ vấn đề về giao tiếp tiếng Việt nói chung và giao
tiếp của trẻ em dưới góc độ tác động của các nhân tố ngôn ngữ - xã hội dựa
vào đặc điểm ngôn ngữ trong tương tác giao tiếp của trẻ em; góp phần
nghiên cứu mối quan hệ giữa ngôn ngữ và trẻ em – hướng nghiên cứu liên
ngành hay đa ngành của ngôn ngữ học hiện đại.
5.2. Ý nghĩa thực tiễn
Góp phần vào việc nghiên cứu giao tiếp tiếng Việt dưới tác động của
các nhân tố giao tiếp. Từ việc tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ của trẻ em
trong tương tác giao tiếp để thấy được đặc trưng cũng như sự biến đổi
3
trong văn hoá ứng xử - ngôn ngữ của trẻ em; Góp phần bổ sung ngữ
liệu, tư liệu cho công tác học tập, giảng dạy văn học trẻ em trong
chương trình Tiểu học và Trung học Cơ sở.
6. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội
dung chính của luận án cấu trúc thành 3 chương: Chương 1: Tổng quan
tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận; Chương 2: Đặc điểm ngôn ngữ
của trẻ em trong giao tiếp gia đình (qua bộ truyện “Tuyển tập truyện
ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi”);Chương 3: Đặc điểm ngôn
ngữ của trẻ em trong giao tiếp ngoài xã hội (qua bộ truyện “Tuyển tập
truyện ngắn hay Việt Nam dành cho thiếu nhi”).
Chương 1. TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
1.1.1. Trên thế giới
Trên cơ sở tìm hiểu, chúng tôi trình bày một số hướng nghiên cứu
về ngôn ngữ trẻ em như: thứ nhất, nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em
từ góc độ tâm lí học như: J.Piaget, Vygotsky, Eve V. Clark, Katherine
Nelson,…; thứ hai, nghiên cứu về ngôn ngữ của trẻ em từ góc độ văn
học như: Margaret R.Marshall, Jan Susin, Maria Nikolajeva, Tunnell.
M.O và Jacobs, J.S,...; thứ ba, nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em trong
tương tác giao tiếp như: Vygotsky, Benjamin S. Bloom, Ervin-Tripp,
S.,…; thứ tư, hướng nghiên cứu ngôn ngữ trẻ em từ góc độ ngôn ngữ
học như: F. Saussure, E. Sapir, N. Chomsky, J. Lacan, R. Jakobson,
s. Pinker, J. Searle, L. Strauss, Otto Beverly,…
1.1.2. Ở Việt Nam
Ở Việt Nam, chúng tôi nhận thấy có một số hướng nghiên cứu sau:
thứ nhất, nghiên cứu ngôn ngữ của trẻ em từ góc độ tâm lí học như:
Tuyên bố của Hội quốc liên về quyền trẻ em; Công ước Liên hợp quốc
về quyền trẻ em (1989), Pháp lệnh về bảo vệ và giáo dục trẻ em,…
Các nhà nghiên cứu tiêu biểu: Đỗ Thị Xuân, Nguyễn Đức Minh, Phạm
Cốc, Phạm Minh Hạc, Phạm Tất Dong, Hồ Ngọc Đại,…; thứ hai, nghiên
cứu ngôn ngữ của trẻ em từ góc độ văn học như: Lã Thị Bắc Lý, Bùi
Thanh Truyền, Nguyễn Thị Đài Trang,…; thứ ba, nghiên cứu ngôn
ngữ của trẻ em từ góc độ ngôn ngữ học như: Trịnh Thị Hà Bắc, Bùi
Thị Thanh, Bùi Minh Yến,… Tuy nhiên, chúng tôi nhận thấy chưa có
công trình nào đi sâu nghiên cứu về đặc điểm xưng hô và hành động
ngôn ngữ của trẻ em qua bộ truyện “Tuyển tập truyện ngắn hay Việt
Nam dành cho thiếu nhi”.