917
Vai trò của ngôn ngữ cơ thể trong hoạt động giảng dạy
Dương Văn Thăng, Nguyễn Thị Tố Uyên
Tóm tắt
Ngôn ngữ cơ thể là dạng phi ngôn ngữ, sử dụng biểu cảm, hành động và các bộ phận trên cơ
thể để diễn đạt ý muốn, giao tiếp với đối phương. Trong hoạt động giảng dạy thực tế, ngôn ngữ cơ
thể hỗ trợ hiệu quả giảng dạy đồng thời tác động trực tiếp đến người học. Tuy nhiên, không phải
giảng viên nào cũng sử dụng hiệu quả ngôn ngữ cơ thể trong hoạt động giảng dạy của mình. Bài
viết phân tích vai trò và tác động của ngôn ngữ cơ thể trong hoạt động giảng dạy của giảng viên
đại học. Từ đó, đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả của hoạt động giảng dạy thông qua
ngôn ngữ cơ thể.
Từ khóa: Ngôn ngữ; Ngôn ngữ cơ thể; Ngôn ngữ phi ngôn từ; Giảng dạy.
1. Đặt vấn đề
Ngôn ngữ cơ thể (Body language) là dạng phi ngôn ngữ (non-verbal language), sử dụng
các biểu cảm, hành động và các bộ phận trên cơ thể để diễn đạt ý muốn, giao tiếp với đối
phương. Ngôn ngữ cơ thể đôi khi quyết định phn lớn hiệu quả trong giao tiếp, ở một số trường
hợp nó còn thể hiện nét văn hóa, nền giáo dục và thói quen của mỗi cá nhân. Theo nghiên cứu
của các nhà khoa học, trong quá trình giao tiếp bao gồm ba yếu tố: ngôn ngữ, phi ngôn ngữ (hay
còn gọi là ngôn ngữ cơ thể) và giọng điệu thì ngôn ngữ chỉ góp phn nhỏ nhất là 7% trong việc tác
động đến người nghe, giọng điệu chiếm tới 38% và yếu tố phi ngôn ngữ lại trở nên quan trọng nhất
vì sở hữu được 55% (Mehrabian A., 2015) Trong hoạt động giảng dạy thực tế, ngôn ngữ cơ thể
hỗ trợ hiệu quả giảng dạy đồng thời tác động trực tiếp đến người học. Hiệu quả và tính bền
vững của sự giao tiếp này phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố như tính cách, thói quen, nội dung bài
học và quan trọng hơn là sự tương tác giữa giảng viên và sinh viên. Bên cạnh những hiệu quả
tích cực mà giao tiếp bằng ngôn ngữ cơ thể mang lại thì những ảnh hưởng của nó cũng cn
được đánh giá và điều chỉnh. Bài viết phân tích vai trò và tác động của ngôn ngữ cơ thể trong
hoạt động giảng dạy của giảng viên đại học. Từ đó, đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả
của hoạt động giảng dạy thông qua ngôn ngữ cơ thể.
2. Tổng quan nghiên cứu
Tác động của ngôn ngữ cơ thể trong hoạt động giảng dạy của giảng viên nói riêng và của
người đứng trên bục giảng nói chung nhận được khá nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu
giáo dục. Tiêu biểu có một số bài viết sau: Bài viết của tác giả Phùng Thị Yên (2016), Ngôn ngữ
cơ thể - Yếu tố quan trọng giúp tăng hiệu quả dạy và học, bài viết khẳng định tm quan trọng và
vai trò của ngôn ngữ cơ thể trong giảng dạy nói chung và đặc biệt là trong giảng dạy tiếng Anh.
Tác giả cho rằng, ngôn ngữ cơ thể có thể: cải thiện khả năng học từ vựng và khả năng biểu cảm;
Cải thiện không khí và tăng sự hứng thú học tập của sinh viên; Cải thiện 4 kĩ năng Nghe - Nói.
Nhóm tác giả Louis Cohen, Lawrence Manion, Keith Morrison (2016), Hành vi phi ngôn ngữ
của giáo viên, cho rằng trong quá trình giao tiếp gn gũi và thân tình, ngôn ngữ cơ thể có thể
đóng góp tích cực vào mối quan hệ giữa giáo viên - học sinh. Tác giả Nguyễn Thanh Huyền
(2018), Ngôn ngữ cơ thể - Yếu tố quan trọng, tác động nhiều nhất đến người nghe trong giao
tiếp, tác giả chỉ ra mỗi cử chỉ và các hành vi phi ngôn ngữ đều có vai trò và thông điệp riêng.
Mỗi nền văn hóa khác nhau thì ngôn ngữ cử chỉ lại có những ý nghĩa khác nhau. Trịnh Thị
918
Phượng (2015), Trao đổi về việc sử dụng “ngôn ngữ cơ thể” nhằm nâng cao hiệu quả của
phương pháp thuyết trình trong giảng dạy lý luận chính trị, quan điểm của tác giả là trong giảng
dạy của giảng viên, hình thức phi ngôn ngữ - ngôn ngữ cơ thể có tài liệu gọi là kênh tiếp xúc
cơ học, yếu tố hành vi (cử chỉ, điệu bộ, ánh mắt, nụ cười...) đóng vai trò quan trọng, quyết định
lớn sự thành công của bài thuyết trình. Có một nội dung hay là chưa đủ để thuyết trình cuốn
hút, thành công, mà ngôn ngữ cơ thể mới làm nên điều đó. Mới hơn là bài viết của tác giả Đinh
Thị Thu Trang và các cộng sự (2021), Ngôn ngữ cơ thể trong quá trình tiếp thu bài giảng của
sinh viên đại học: Nghiên cứu tổng quan, nhóm tác giả tiến hành tổng hợp và phân tích 19
nghiên cứu và báo cáo khoa học trên thế giới về ngôn ngữ cơ thể (ngôn ngữ không lời) đối với
quá trình giảng dạy. Các kết quả nghiên cứu được chia thành hai nhóm: nhóm thứ nhất chỉ ra
vai trò quan trọng của ngôn ngữ không lời, nhóm thứ hai là những khuyến nghị dành cho giảng
viên và sinh viên. Cuối cùng là tổng hợp các biện pháp nâng cao năng lực nhận biết về ngôn
ngữ không lời cho giảng viên, sinh viên và các bên liên quan.
Từ tổng quan tình hình nghiên cứu cho thấy, ngôn ngữ cơ thể trong hoạt động giảng dạy
của giảng viên đóng vai trò quan trọng trong việc truyền đạt kiến thức tới sinh viên. Nghiên
cứu về vai trò của ngôn ngữ cơ thể đóng góp thêm một khía cạnh khác về tác dụng của ngôn
ngữ cơ thể trong hoạt động giảng dạy. Những bài viết và công trình nghiên cứu trên cũng là cơ
sở quan trọng để nhóm tác giả tham khảo và kế thừa trong khi thực hiện nghiên cứu bài viết
này.
3. Phương pháp nghiên cứu
Thông tin và số liệu nghiên cứu: Thông tin và số liệu chủ yếu được nhóm tác giả khai
thác và tổng hợp từ các tài liệu có sẵn qua nguồn dữ liệu tại các trang website, các báo cáo và
kết quả nghiên cứu của các nhóm tác giả khác.
Phương pháp nghiên cứu: Trong bài viết này, nhóm tác giả chủ yếu sử dụng phương pháp
nghiên cứu định lượng và các phương pháp khác như: tổng hợp, thu thập thông tin, thống kê,
phân tích tài liệu. Đồng thời sử dụng các phương pháp quan sát, trao đổi kinh nghiệm, qua đó
khái quát đưa ra các nhận định và bàn luận để đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả của hoạt
động giảng dạy thông qua ngôn ngữ cơ thể.
4. Kết quả nghiên cứu
4.1. Vai trò của ngôn ngữ cơ thể trong hoạt động giảng dạy
Hoạt động dạy và học là hoạt động có sự tương tác giữa giảng viên và sinh viên. Ngoài
phương thức giao tiếp bẳng ngôn ngữ thông thường còn có sự tham gia của ngôn ngữ cơ thể. Đây
là phương thức giao tiếp trực tiếp và diễn ra thường xuyên dù có chủ ý hay vô ý. Truyền đạt kiến
thức đến sinh viên là nhiệm vụ của giảng viên và giảng viên phải biết lồng ghép các phương pháp
sư phạm, sử dụng các hình thức biểu đạt, truyền tải cho sinh viên hứng thú học tập. Tuy nhiên,
người thy giỏi không phải là người chỉ biết nhồi nhét kiến thức mà là người khơi dậy niềm đam
mê học hỏi, khả năng tư duy, giải quyết vấn đề cho sinh viên.
Đối với giảng viên: Khi giao tiếp với sinh viên, ngôn ngữ cơ thể mà giảng viên biểu đạt có
thể mang đến những hiệu quả như: Truyền đạt thông tin hiệu quả hơn; Thể hiện cảm xúc rõ ràng
với nội dung muốn truyền tải; Kích thích sự quan tâm của sinh viên; Tiếp nhận các tín hiệu phản
hồi tích cực từ sinh viên.
919
Đối với sinh viên: Ngôn ngữ cơ thể do giảng viên biểu đạt giúp sinh viên tiếp nhận kiến
thức một cách hào hứng và chủ động hơn. Sinh viên thể hiện sự hứng thú, tích cực chính là thông
điệp gửi tới giảng viên về hiệu quả của phương pháp truyền đạt.
4.2. Tác động của ngôn ngữ cơ thể trong hoạt động giảng dạy
4.2.1. Tác động từ ngoại hình
Tạo ấn tượng ban đu thông qua ngoại hình là yếu tố quan trọng trong giao tiếp nói chung
và trong giao tiếp dạy - học nói riêng. Ngoại hình có thể phản ánh phn nào tính cách bên trong của
mỗi người và hình thức bên ngoài cũng quyết định thiện cảm của người đối diện ngay ln gặp đu
tiên. Cuộc sống hiện đại đã đưa yêu cu thẩm mỹ về ngoại hình cao hơn, giảng viên không chỉ cn
chuyên môn tốt mà còn phải chú trọng đến ngoại hình khi lên lớp. Ngoại hình bên ngoài của giảng
viên bao gồm khuôn mặt, nét cười, hình dáng, trang phục đều để lại ấn tượng đối với sinh viên.
Điều này đã được chứng thực ở một số nghiên cứu của các nhà khoa học.
Nghiên cứu về ngoại hình của giảng viên có ảnh hưởng đến người học, nhóm các nhà nghiên
cứu trường Đại học Nevada, Mỹ đã tiến hành dựa trên tác động của ngoại hình của giảng viên đến
thành tích học tập của sinh viên. Theo đó, 131 sinh viên tham gia được yêu cu nghe một bài giảng
môn vật lý dài 20 phút. Trong suốt quá trình, hình ảnh giảng viên đọc bài giảng được phát trên màn
hình. Trước đó, những giảng viên tình nguyện tham gia khảo sát đã gửi hình ảnh của bản thân và
được phía trường Đại học Nevada chia thành hai loại hình khác nhau: một bên là những hình ảnh
quyến rũ nhất và bên còn lại là không “thu hút”. Trong quá trình nghe giảng, sinh viên không được
ghi chép. Sau đó, sinh viên sẽ làm một bài kiểm tra 25 câu hỏi. Kết quả thu được cho thấy, điểm
trung bình từ nhóm sinh viên xem clip của giảng viên sở hữu diện mạo hấp dẫn là 18,27 và 16,68
là điểm dành cho nhóm sinh viên xem bài giảng của nhóm giảng viên có ngoại hình không đp mắt.
Cuối cùng, các sinh viên được đề nghị đánh giá về giảng viên. Họ nhận thấy, với những giảng viên
với bề ngoài thu hút, sinh viên có động lực học hơn, việc ghi nhớ cũng tốt hơn và sức khỏe sau buổi
học cũng được đảm bảo (Nguyễn Nguyễn, 2016).
Một nghiên cứu khác từ phía sinh viên. Theo nghiên cứu của hai chuyên gia Rey
Hernández-Julián và Christina Peters thuộc Đại học Metropolitan, Denver (Mỹ) đã nhận thấy giữa
các học sinh có cùng trình độ và tài năng, thì những người có ngoại hình hấp dẫn sẽ có xu hướng
nhận được điểm tốt, bất kể giáo viên là nam hay nữ. Nhà nghiên cứu Hernández-Julián đã đưa ra
lời giải thích sâu hơn như sau "Giữa hai học sinh cùng đến hỏi bài, thì giáo viên thường dành nhiều
thời gian cho học sinh có ngoại hình thu hút hơn một cách vô thức. Và kết quả là học sinh đó học
được nhiều hơn, tương tác với giáo viên nhiều hơn, chẳng có lẽ nào lại không được điểm cao"
(Khuê Trn, 2018).
Bản chất của con người là ưa cái đp, vì vậy, người giảng viên ưa nhìn, chỉn chu, gọn gàng
và có phong cách riêng bao giờ cũng lưu lại ấn tượng với sinh viên lâu hơn và phn nào ảnh hưởng
đến động lực học tập của sinh viên.
4.2.2. Tác động từ ánh mắt
Đôi mắt là “cửa sổ của tâm hồn”, là yếu tố bộc lộ rõ nhất cảm xúc của con người. Giao tiếp
qua ánh mắt được coi là hình thức giao tiếp tế nhị nhất trong giao tiếp bằng ngôn ngữ cơ thể. Ánh
mắt có thể biểu hiện nhiều cung bậc cảm xúc như: chân thành, yêu thương, giả dối, ghét bỏ... Một
thống kê bởi Stephen Janik và Rodney Wellens tại Đại học Miami, Florida, Mỹ cho thấy rằng 12,6%
sự thu hút của một người được tạo ra ở miệng và đến 43,4% được tạo bởi đôi mắt (Audrey Nelson,
2010). Trong hoạt động giảng dạy, giảng viên là người chủ động giao tiếp bằng ánh mắt với sinh
920
viên, sử dụng ánh mắt để làm tăng hiệu quả của việc truyền đạt thông tin. Thông qua ánh mắt, giảng
viên có thể bao quát lớp học, nhận biết được quá trình tiếp thu bài giảng của sinh viên. Giao tiếp tốt
bằng ánh mắt không có nghĩa là nhìn chằm chằm vào sinh viên (nhìn liên lục trong 10 giây hoặc
lâu hơn) hay nhìn sinh viên với ánh nhìn dò hỏi, nghi hoặc. Người giảng viên giao tiếp bằng ánh
mắt tốt là người biết sử dụng ánh mắt để động viên, khuyến khích sinh viên cùng tham gia vào bài
học. Sử dụng ánh mắt để tiếp nhận phản hồi từ sinh viên cũng là một kênh thông tin để giảng viên
điều chỉnh quá trình truyền đạt kiến thức.
4.2.3. Tác động từ giọng nói
Kĩ năng thuyết trình, truyền đạt kiến thức là yếu tố quan trọng trong hoạt động giảng dạy
của giảng viên. Việc thường xuyên phải đứng trước sinh viên và sử dụng giọng nói liên tục yêu cu
giảng viên phải biết điều chỉnh giọng điệu và âm lượng hợp lý. Nhận biết ưu và nhược điểm trong
giọng nói của mình để điều chỉnh hoặc áp dụng các kĩ thuật cơ bản hỗ trợ để kiểm soát giọng nói
giúp giảng viên tăng sức hút, gây ấn tượng với sinh viên.
Âm lượng: Giọng nói quá to hay quá nhỏ đều gây khó chịu cho người học. Vì vậy, trong
mỗi bài giảng, với những nội dung quan trọng, giảng viên cn tăng âm lượng, nhấn mạnh để tạo sự
chú ý.
Tốc độ: Tốc độ nói nhanh hay chậm là thói quen của mỗi người. Tuy nhiên, khi thuyết trình
hay giảng dạy, giảng viên phải kiểm soát và điều chỉnh tốc độ nói phù hợp. Tốc độ nói chuyện khi
giao tiếp thường nhanh hơn khi thuyết trình. Tốc độ trung bình khi diễn thuyết là 163 từ/phút
(Andrew Dlugan, 2015).
Ngữ điệu: Ngữ điệu thể hiện sự lên, xuống của giọng nói hay còn gọi là âm trm và âm
bổng. Giọng nói sôi nổi, lôi cuốn luôn thu hút được sự chú ý của người nghe. Ngược lại, ngữ điệu
đều đều, buồn tẻ khiến sinh viên không tập trung và dễ buồn ngủ. Nội dung bài giảng thường khô
khan và không thú vị, vì vậy, ngữ điệu và khiếu hài hước của giảng viên giúp thu hút sự hứng thú
của sinh viên.
4.2.4. Tác động từ tư thế, cử chỉ
Tư thế, cử chỉ phù hợp trợ giúp rất nhiều cho lời nói trong giao tiếp. Động tác tay, vai, chân
hay mọi chuyển động của cơ thể được thể hiện trong giao tiếp đều có tác động trực tiếp đến đối
phương. Ngược lại, hiểu được ngôn ngữ cử chỉ của đối phương cũng giúp ta nhìn thấy thái độ không
lời trước khi họ nói. Điều này giúp ta có khả năng điều chỉnh tình thế kịp thời. Xét về ngôn ngữ cử
chỉ, bàn tay là một hình thức giao tiếp phong phú nhất. Có rất nhiều cử chỉ khác nhau của bàn tay
diễn tả các cung bậc tình cảm và thái độ của con người.
Ví dụ thứ nhất: Khi giảng bài, giảng viên đứng nói và khoanh tay trước ngực. Cử chỉ
này vô hình tạo cảm giác xa cách và tẻ nhạt đối với sinh viên.
Ví dụ thứ hai: Khi giảng viên ngoại ngữ dạy từ mới. Động tác tay đẩy về phía trước, kết
hợp với lời nói “push”, sinh viên nhìn động tác và dễ dàng nhớ từ mới. Có thể khi giảng viên
chưa nói, sinh viên nhìn cử chỉ tay đã phn nào đoán được ý nghĩa của từ mới đó.
Tư thế, cử chỉ đôi khi là phản xạ tự nhiên mà người thể hiện khó kiểm soát. Tuy nhiên, học
tập và rèn luyện thường xuyên là cách khắc phục những tư thế xấu, cử chỉ không đúng ngữ cảnh.
Trong hoạt động giảng dạy, giảng viên phải là người nắm bắt và hiểu được chính xác ý nghĩa của
những cử chỉ mình muốn thể hiện để truyền đạt thông tin đến sinh viên một cách hiệu quả nhất.
921
5. Bàn luận
Dù vô tình hay hữu ý thì ngôn ngữ cơ thể thường xuyên được các giảng viên sử dụng
trong hoạt động giảng dạy của mình. Kết quả của hình thức giao tiếp này phụ thuộc vào sự biểu
hiện ngôn ngữ cơ thể của giảng viên và sự tương tác của sinh viên. Nhìn chung, ngày nay khi
giảng viên lên lớp ngoài sự chuẩn bị nội dung bài giảng cũng đã có sự chú ý tới hình thức bên
ngoài để đảm bảo tính thẩm mỹ sư phạm. Tuy nhiên, không phải giảng viên nào cũng đu tư,
luyện tập ngôn ngữ cơ thể và coi đây như một phương pháp hỗ trợ cho hoạt động giảng dạy.
Để ngôn ngữ cơ thể phát huy hiệu quả và tính tích cực trong hoạt động giảng dạy, giảng viên
cn xây dựng hình ảnh cá nhân và tạo điểm thu hút thông qua ngôn ngữ cơ thể, cụ thể như sau:
Xây dựng hình ảnh ấn tượng, riêng biệt, phù hợp với môi trường sư phạm, phù hợp với học
phần giảng dạy. Mỗi học phn hay môn học đều có tính đặc thù và nội dung riêng biệt. Tương tự
như vậy, mỗi giảng viên cũng có những ưu điểm và hạn chế riêng. Người giảng viên phải biết làm
nổi bật những ưu điểm và nếu có thể xây dựng một nét riêng làm điểm nhấn để khi nhắc đến điểm
nổi bật đó sinh viên sẽ nghĩ ngay đến mình. Nổi bật và nét riêng không có nghĩa là phải khác người
hay dị hợm. Nét riêng đó có thể là mái tóc dày, dài và đen mượt, cách nói chuyện hài hước hoặc
nếu là giảng viên ngành du lịch có thể ăn mặc thời thượng, bắt trend của giới trẻ... Những nét riêng
này phải đảm bảo phù hợp môi trường sư phạm, phù hợp lứa tuổi và phù hợp với điều kiện, hình
dáng của mỗi người. Khi đã có cảm tình với ánh nhìn đu tiên, sự tương tác của giảng viên và sinh
viên sẽ dễ dàng hơn, sinh viên có thể thấy hứng thú và tích cực tham gia bài học hơn.
Biểu đạt thái độ, cử chỉ và thông điệp muốn truyền tải thông qua ngôn ngữ cơ thể một cách
rõ ràng. Biểu đạt rõ ràng thái độ, cử chỉ giúp giảng viên tránh được sự hiểu lm hay sự nghi hoặc
từ người học đối với giảng viên hoặc đối với nội dung giảng viên muốn truyền đạt.
Khoảng cách trong giao tiếp. Đảm bảo một khoảng cách thoải mái nhất định trong giao
tiếp giữa giảng viên và sinh viên. Khoảng cách giao tiếp có thể phụ thuộc vào từng bối cảnh cụ
thể như: khi giảng bài, khi làm bài tập nhóm, khi thuyết trình, khi hướng dẫn bài tập... hoặc phụ
thuộc vào giới tính, độ tuổi.
6. Kết luận
Ngôn ngữ cơ thể không chỉ là hình thức truyền tải thông tin trong công việc mà còn thể hiện
cảm xúc và mong muốn của các đối tượng giao tiếp. Sự kết hợp giữa ngôn ngữ giao tiếp thông
thường và ngôn ngữ cơ thể làm phong phú thêm quá trình giao tiếp của con người. Tuy nhiên, ngôn
ngữ cơ thể đòi hỏi người giao tiếp phải sử dụng một cách có hiệu quả, hợp lý và tế nhị nhất trong
mọi hoàn cảnh. Chính vì vậy, khi giảng viên hiểu và làm chủ được ngôn ngữ cơ thể sẽ dễ dàng áp
dụng những phương pháp giao tiếp nhất định trong quá trình giảng dạy nhằm đạt kết quả cao nhất.
Tài liệu tham khảo
Mehrabian, A. (1981), "Silent Messages" -- A Wealth of Information About Nonverbal
Communication (Body language), truy cap ngay 12/07/2023.
http://www.kaaj.com/psych/smorder.html
Dinh T.T.T. va cac cong su (2021). Ngon ngu co the trong qua trinh tiep thu bai giang
cua sinh vien dai hoc: Nghien cuu tong quan, Ky yeu hoi thao khoa hoc sinh vien mo rong,
Truong Dai hoc Giao dục - Dai hoc Quoc Gia Ha Noi.