10 HÕ Sĩ QUÝ
VĂN HOÁ DOANH
NHÂN: TỪ ĐÒI SÓN G
THỰ C TÊ ĐẾ N KHÁI
NI Ệ M H Ọ C THUẬ T
■ _____■
______________
■
___________
Hồ SĨ QUÝ’■’
Mộ t. ngư ờ i lo b ằ n g m ộ t kh o ngư ờ i làm.
(T h à n h ngữ )
1. V ă n h ó a d o a n h n h â n - m ộ t c h ủ
đ ể v ừ a h ọ c t h u ậ t v ừ a t h ự c tê
T rư ớ c h ế t, x in h o a n n g h ê n h T ru n g tâm
văn hoá d oa n h n h â n đ ã d ấ y lê n đư ợ c
k h ô n g k h í v ừ a họ c t h u ậ t v ừ a th ự c tiễ n x o a y
q u a n h c h ủ đê' “v ă n h o á d o a n h n h â n ”, m ộ t
ch ủ d ề r ấ t th ờ i sự , r ấ t “n ó n g ” m à th ự c tiễ n
p h á t tr i ể n sôi đ ộ n g c ủ a đ ấ t n ư ớ c s a u 20
n ă m đ ổ i m ớ i đ ã đ ặ t ra , c ũ n g là c h ủ đê' r ấ t
có ý n g h ĩa vê' m ặ t.h ọ c t h u ậ t.
S ự th ự c , “v ă n h o á d o a n h n h â n ” là
th u ậ t n g ữ k h á q u e n th u ộ c vớ i n h iề u n g ô n
n g ữ tro n g h à n g t r ă m n ă m n a y , n ế u k h ô n g
m u ố n n ói là hơ n . N g ư ờ i t a đ ã tìm t h ấ y các
tà i liệ u n ó i vê' đ ạ o đứ c n h à b u ô n ỏ H i L ạ p
c ũ n g n h ư ở T r u n g H o a n g a y từ th ò i cổ
đ ạ i" ’. Ớ n ư ớ c ta , th á i độ n g h i ngờ v à b à n
cã i vê' “x ả o t h u ậ t ”, “xả o t r í ” tr o n g g iao lư u
b u ô n b á n c ũ n g đ ã x u ấ t h iệ n v à o n h ữ n g t h ế
kỉ X V III - XIX, k h i các n h à N ho tiế p x ú c
vói v ă n m in h p h ư ơ n g T ây . T u y n h iê n , v iệ c
th ả o l u ậ n chỉ b ắ t d ầ u đ i v ào nộ i d u n g c ủ a
v à n đỗ uổ n hóa k in h d o a n h , văn hóa d o a n h
nh à n k h i c h ú n g t a đ ã d ạ t đư ợ c n h ữ n g
th à n h tự u n h ấ t đ ị n h tro n g p h á t triể n n ề n
k in h tê th eo cơ c h ê t h ị trư ờ n g v à c ủ n g là
1 1 PG S. TS. Việ n T h ôn g tin K hoa họ c xã hộ i
lúc V iệ t N am c h ủ đ ộ n g h ư ở n g ứ n g “T h ậ p kỉ
quố c t ế vê' v ă n h ó a v à p h á t triể n , 1986 -
199 5 ” do U N E S C O tổ c h ứ c.
Đ ặ c b iệ t, từ b a n ă m n a y , k h i T r u n g
tâm văn hóa d o a n h n h â n đư ợ c th à n h lậ p ,
vớ i việ c coi Văn hóa d o a n h n h â n là k h á i
n iệ m cô n g c ụ (p a r a d ig m ) đ ể tr i ể n k h a i các
h o ạ t đ ộ n g c ủ a m ìn h , T r u n g tâ m đ ã làm cho
k h á i n iệ m n à y dư ợ c x ã hộ i b iế t d ê n n h ư
m ộ t v ấ n đ ê đ á n g q u a n tâ m c ủ a b ả n t h â n
đòi số n g x ã lìộ i t r ê n đ ư ờ n g th ự c h iệ n m ụ c
tiê u tôi th ư ợ n g c ủ a sự p h á t tr i ể n - d â n
g iàu , nư ớ c m ạ n h x ã h ộ i c ô n g b ằ n g , d â n
ch ủ , v ă n m in h . T r u n g tâ m đ ã c h ú đ ộ n g tổ
ch ứ c n h iề u hộ i th ả o , b à n lu ậ n vô v ấ n đê
n à y . V à, v ă n h o á d o a n h n h â n , do v ậ y , đã
nổ i lê n n h ư là m ộ t c h ủ đê v ừ a lí tư ỏ n g ,
m a n g d á n g d ấ p m ộ t tầ m n h ìn v ừ a g ầ n gũi,
th iế t th ự c . C âu h ỏ i: có nên và có thê xây
dự n g đư ợ c m ộ t m ẫ u h ìn h văn hoá d oanh
nh à n ch u n g cho m ọ i d oa n h n hâ n Việ t N a m
ha y kh ô n g d ã trở t h à n h c á i á m ả n h tâ m tr í
c ủ a k h ô n g ít n gư ờ i. Đ ó là cô n g lao củ a
T ru n g tâ m v ă n h o á d o a n h n h â n . T ừ n ay , rõ
r à n g đ â y là v ấ n đ ề k h ô n g d ễ gì lã n g q u ê n
tro n g s in h h o ạ t họ c t h u ậ t c ũ n g n h ư tro n g
h o ạ t đ ộ n g s ả n x u ấ t, k i n h d o a n h .
2. T h ự c c h ấ t v â n đ ể - m ẫ u h ìn h
c h u n g c ủ a v ã n h o á d o a n h n h â n
X in đư ợ c n ó i về ý k iế n h o à i n g h i s ự tồ n
tạ i c ủ a k h á i n iệ m v ă n h ó a d o a n h n h â n .
Đ â y là ý k iê n c ủ a G iá o sư H o à n g N gọ c
H iê n 12’. Ô n g n ê u v â n đề , b iế t đ â u s a u k h i
th ả o l u ậ n n g ã n g ũ th ì k h á i n iệ m v ă n h ó a
d o a n h n h â n sẽ k h ô n g còn n ữ a v à lúc đó
ng ư ờ i ta b u ộ c p h ả i h iể u vớ i n h a u rằ n g
k h ô n g có c ái gọ i là v ă n h o á d o a n h n h â n .
K h ô n g loạ i tr ừ dó c ũ n g là m ộ t k h a n ă n g .
T u y n h iê n , c ũ n g p h ả i lư u ý rằ n g , k h i ngư ờ i
ta b ắ t đ ẩ u n g h i ngờ , th ì dô i k h i c h ín h sụ
n g h i ngờ lạ i c ũ n g là m ộ t ch ỉ b á o nó i lên b ả n
th â n đ iề u bị n g h i n g ờ đ a n g tồ n tạ i th ự c . Sự
11
tiế n triể n củ a tri th ứ c n h â n loạ i k h ô n g ít
trư ờ n g hợ p đ ã đ i th e o con đ ư ờ n g đó. v ả lạ i,
vố i v ă n h ó a và v ă n h ó a c ủ a ngư ờ i tổ chứ c
h o ạ t đ ộ n g sả n x u ấ t, k in h d o a n h , tứ c là v ă n
hóa d o an h n h â n , th ì th ậ t k h ó có cơ sở đ ể p h ả i
ng hi ngờ - cái p h ả i b à n đ ã tồ n tạ i n h ư là m ộ t
thự c th ể b ằ n g xư ơ n g b ằ n g t h ị t tro n g đờ i sô ng
x ã hộ i, đ ã ít n h iề u gắ n v ào tâ m thứ c c ủ a con
ngư ờ i, buộ c ngư ờ i t a p h ả i su y n ghĩ.
Đ iê u t h ú vị là ở ch ỗ , m ặ c d ù n g h i ngờ
v ă n h o á d o a n h n h â n , n h ư n g to à n b ộ th a m
lu ậ n củ a G S. H o à n g N gọ c H iế n lạ i to á t lên
tin h th ầ n n g ư ợ c lạ i, tứ c là k h a n g đ ị n h có
v ă n h o á d o a n h n h â n . C hỉ có đ iề u , v ấ n đ ề
đư ợ c n ê u , th ự c r a k h ô n g p h ả i là có h ay
k h ô n g có v ă n h o á d o a n h n h â n . M à là, có
m ộ t m ẫ u h ìn h c h u n g vê v ă n h o á d o a n h
n h â n cho các d o a n h n h â n h a y k h ô n g ? H ay
cụ th ể h ơ n , ở V iệ t N a m có th ể x â y d ự n g
m ộ t m ô h ìn h ch u n g nh ấ t, p h ổ q u á t n h ấ t
làm m ẫ u cho tấ t cả các do a nh n h â n tro n g
đ iê u k iệ n đ a n g m ở c ử a h ộ i n h ậ p h iệ n n a y
h a y k h ô n g ? N ế u có th ì m ô h ìn h c h u n g n h ấ t
ấ y gồ m n h ữ n g tiêu c h í nào ? V à n ế u k h ô n g
có th ì tạ i sao: p h ả i c h ă n g v iệ c x ây d ự n g m ộ t
m ô h ìn h n h ư v ậ y là q u á n g â y th ơ , h a y sẽ
k h ô n g có d o a n h n h â n n à o h ư ở n g ứ n g v à đ i
th e o m ộ t m ô h ìn h n h ư vậ y ?
Rõ r à n g , đ â y là c h u y ệ n m à c h ú n g t a
đ a n g p h ả i th ả o lu ậ n , c ũ n g là lí do tồ n tạ i
c ủ a T r u n g tâ m v ă n h o á d o a n h n h â n .
3. V ă n h o á d o a n h n h â n - c á i c ó
th ự c t r o n g đ ờ i s ô n g x ã h ộ i
T ô i đ ồ n g ý vớ i n h iề u ý k iế n k h ẳ n g đ ị n h
sự tồ n tạ i c ủ a k h á i n iệ m v ă n h ó a d o a n h
n h â n v à việ c c ầ n th iế t p h ả i x â y d ự n g m ô
h ìn h c h u n g về v ă n h ó a d o a n h n h â n . R ấ t
k h ó h o à i n g h i, v ă n h o á d o a n h n h â n là m ộ t
k h á i n iệ m p h ả n á n h cái có th ự c tr o n g đờ i
sô n g x ã hộ i. T ro n g h a i t h ậ p n iê n đ ổ i m ớ i,
n ề n k in h t ế nư ố c ta liê n tụ c tă n g trư ở n g :
tr o n g s u ố t 15 n ă m (1 9 9 0 - 2 0 03 ) tố c độ tă n g
N g h i ê n c ứ u t r a o d ổ i
trư ở n g b ìn h q u â n là 5,9% <:”. C ù n g vớ i s ự đi
lê n c ủ a đ ấ t nư ớ c, các d o a n h n g h iệ p th u ộ c
cá c th à n h p h ầ n k in h t ế k h á c n h a u đ a n g sôi
đ ộ n g h o ạ t đ ộ ng . Lớ p n g ư ờ i là c h ủ th ể củ a
các d o a n h n g h iệ p đ ó đ a n g lơ n d ầ n v à n g à y
c à n g đ ó n g góp n h iề u cho đ ấ t nư ớ c. H o ạ t
đ ộ n g c ủ a họ , dĩ n h iê n , đư ợ c p h ả n á n h tro n g
v ă n h ó a , trở th à n h v ă n h ó a , v à là m ộ t d ạ n g
c ủ a v ă n h ó a . P h ẩ m c á ch , lố i sô n g , n ế p tư
d u y , tá c p h o n g là m việ c... c ủ a h ọ là cái cơ
b ả n c ủ a d ạ n g v ă n h ó a â y . Đ ó là v ă n h ó a
d o a n h n g h iệ p , n ế u n h ìn t ừ góc độ v ă n h ó a
h o ạ t đ ộ n g , h a y v ă n h ó a d o a n h n h â n , n ế u
giớ i h ạ n c á i n h ìn c h ỉ b ao gồ m n h ữ n g gì
th u ộ c v ă n h ó a là m n g ư ờ i.
D ù còn r ấ t lâ u n ữ a m ớ i đ ạ t tớ i q u y m ô
v à tr ì n h độ m on g đợ i c ủ a n h iề u ngư ờ i, so n g
lố p d o a n h n h â n đ ã tồ n tạ i m ộ t c á c h th ự c tế ,
th ì k h ô n g có lí gì lạ i k h ô n g có n h ữ n g p h ẩ m
c h ấ t tin h th ầ n , n h ữ n g c h u ẩ n m ự c h à n h vi,
n h ữ n g g iá tr ị là m ng ư ờ i, n h ữ n g k h u ô n
th ư ớ c ứ n g xử ... m à lớ p n g ư ờ i ấ y g h i d ấ u ấ n
v à o đờ i sô n g tin h t h ầ n x ã hộ i. N g h ĩa là, về
n g u y ê n tắ c , có d ạ n g v ă n h o á c ủ a lớ p ngư ờ i
ấ y . C òn v ă n h o á c ủ a lớ p n g ư ờ i cụ t h ể ấ y có
d iệ n m ạ o t h ế n à o , có c ầ n p h ả i đư ợ c d in h
h ư ớ n g h a y k h ô n g , v à có c ầ n p h ả i đư ợ c x â y
d ự n g th à n h m ộ t kh u ô n m ẫ u c h u n g đẽ đ ị n h
hư ớ ng g iá trị ch o các d o a n h n h â n v à cho
cá c tầ n g lố p x ã h ộ i k h á c h a y k h ô n g , th ì
đ iề u đó c ầ n t h iế t p h ả i th ả o l u ậ n th ê m .
H iể n n h iê n , k h ô n g ai p h ủ n h ậ n , tr o n g v ă n
h ó a đó có n h ữ n g th ứ c ầ n đư ợ c g â y d ự n g , có
n h ữ n g th ứ c ầ n p h ả i đ iề u c h ỉ n h , th ậ m c h í có
n h ữ n g th ứ c ầ n p h ả i lọ c bỏ (có n g ư ờ i q u a n
n iệ m v ă n h ó a ch ỉ g ồ m to à n n h ữ n g g iá tr ị
tố t đ ẹ p , n h ư n g n g a y c ả n h ữ n g c á i t ố t đ ẹ p
n h ấ t đ ôi k h i c ũ n g k h ô n g d ù n g đư ợ c).
4 . Đ ừ n g s á c h v ở , c ũ n g k h ô n g n ê n
t h ổ i p h ồ n g v ă n h ó a d o a n h n h â n
V ê v iệ c đ ị n h n g h ĩa k h á i n iệ m văn hóa
do a nh n h ă n , k in h n g h iê m n g h iê n cứ u
12 HO SI QUY
n h iề u n ă m n ay , đ ặ c b iệ t n h ữ n g n ă m th a m
gia vào T h ậ p k ỉ quố c t ế về văn hóa và p h á t
triể n văn hoá 1 986 - 1 99 5 c ủ a U N E S C O
cho c h ú n g t a th ấ y r ằ n g , “lô'i d u y d a n h đ ị n h
n g h ĩa ” v ề v ă n h o á là co n đ ư ờ n g r ấ t có th e
k h ô n g đ i đ ế n đ â u . T h ế giớ i đ ã nói đ ế n h à n g
tr ă m đ ị n h n g h ĩa v ă n h o á. C re b e r v à
K lu k h o n th ô n g k ê có 257 đ ị n h n g h ĩa . T h ậ m
ch í P G S . P h a n N gọ c n ó i có đ ế n 1000 đ ị n h
n g h ĩa . N h ư n g n h à n g h iê n c ứ u B ù i T h iế t lạ i
ch ỉ th ừ a n h ậ n có k h o ả n g 30 đ ị n h n g h ĩa ;
ô n g coi v iệ c nói tớ i h à n g tr ă m đ ị n h n g h ĩa
v ă n h ó a là k h ô n g đ á n g t in c ậ y . N g h ĩa là
b ả n th â n c h u y ệ n d u y d a n h đ ị n h n g h ĩa v ề
v ă n h o á là có v ấ n đề , v à vì v ậ y , đ â y c h ắ c
k h ô n g p h ả i là con d ư ờ n g m à c h ú n g ta c ầ n
th e o . T ôi h ìn h d u n g , m ặ c d ù v iệ c đi tìm
h iể u k h á i n iệ m v ă n h o á d o a n h n h â n là h ế t
sứ c c ầ n v à có ý n g h ĩa , s o n g c h ỉ n ê n xác
đ ị n h n ó n h ư m ộ t k h á i n iệ m c ô n g c ụ , tứ c là
k h á i n iệ m có t í n h c h ấ t th ỏ a th u ậ n đ ể tiệ n
th ả o lu ậ n cho rõ v ấ n đ ề .
T rê n co n đ ư ờ n g đ i tìm nộ i h à m c ủ a v ă n
h ó a d o a n h n h â n , có ý k iế n ch o rằ n g , c ầ n
p h ả i coi v ă n h o á d o a n h n h â n n h ư là m ộ t
p h ẩ m c h ấ t đ ặ c b iệ t c ủ a x ã h ộ i. G iá tr ị c ủ a
d ạ n g v ă n h ó a n à y , b ấ y lâ u n a y do n h ữ n g
n g u y ên n h â n c h ủ q u a n v à k h á c h q u a n n à o
đấ y , d ã b ị n h ìn n h ậ n k h ô n g đ ú n g v à b â y
giờ c ầ n p h ả i tô n v in h , t r ả lạ i ch o nó c á i vị
tr í x ứ n g đ á n g c ủ a nó. T ôi e r ằ n g n ế u đi
th e o h ư ớ n g n à y t h ì v iệ c x ác đ ị n h k h á i n iệ m
v ã n h o á d o a n h n h â n có th ể lạ i s a v à o th á i
cự c k h ác .
N ế u n h ư v iệ c d u y d a n h đ ị n h n g h ĩa đ ế n
m ứ c q u á tr ừ u tư ợ n g ho ặ c q u á s á c h vở vê
k h ả i n iệ m v ă n h o á d o a n h n h â n là m ộ t
h ư ớ ng s a i lầ m , th ì v iệ c th ổ i p h ồ n g v ă n h o á
d o a n h n h â n , t h ầ n th á n h h o á h o ặ c th i vị
h ó a v ă n h o á d o a n h n h â n c ũ n g là m ộ t sa i
lầ m k iể u k h á c . K h ô n g n ê n q u á th ổ i p h ồ n g
v ă n ho á d o a n h n h â n , k h ô n g n ê n n g ầ m h iể u
k h á i n iệ m v ă n h ó a d o a n h n h â n ch ỉ b a o
h à m n h ữ n g n é t đ ặ c t rư n g th ư ợ n g lư u h oặ c
p h i th ư ờ n g n à o đó d à n h r iê n g ch o m ộ t tầ n g
lớ p x ã hộ i tro n g g ia i đoíỊ n p h á t tr iể n m ớ i
c ủ a đ ấ t nư ở c. M ộ t th á i độ n h ư v ậ y có th ê
ch ỉ là m h ạ i c h ứ c h ư a c h ắ c đ ã là m lợ i cho
tầ n g lở p d o a n h n h â n .
5. T â m lí đ ị n h k iế n v ớ i n g ư ờ i g ià u ,
v ớ i là m g ià u
Q u ả th ự c c h o đ ế n n a y , tr o n g d ư lu ậ n
x ã h ộ i, tro n g b ầ u k h ô n g k h í x ã h ộ i nói
c h u n g , v ẫ n cò n có n h ữ n g n g ư ờ i m a n g th á i
độ đ ị n h k iế n , dị n g h ị , kì th ị v ói tầ n g lở p
d o a n h n h â n v à vố i “c ái gọ i là v ă n ho ả
d o a n h n h â n ”. Đ iê u n à y k h ô n g p h ả i k h ô n g
có lí do c ủ a nó.
Đ ờ i sô n g x ã hộ i vớ i th ư ơ n g trư ờ n g , ỏ
th ờ i n à o c ũ n g vậ y , k h ô n g ít n g ư ờ i v ẫ n lên
á n đ ồ n g tiề n . N g u y ê n d o là thờ i n à o c ũ n g
có n h ữ n g n g ư ờ i s ủ d ụ n g đ ồ n g tiề n th e o m ụ c
đ íc h vụ lợ i c ủ a nó, b ấ t c h ấ p đ ạ o đứ c xã hộ i.
M ặ t t r á i c ủ a đ ồ n g tiê n , từ Đ ôn g s a n g T ây,
nói c h u n g n g ư ờ i ta đ ể u n g ạ i cả .
H ơ n th ê n ữ a , V iệ t N a m lạ i là m ộ t nư ớ c
p h ư ơ n g Đ ôn g, th ấ m đ ẫ m v ă n h o á N ho g iáo.
V ăn h o á N ho giáo , m ặ c d ù đ a n g đư ợ c đ á n h
giá là có n h iề u ư u đ iể m , th ậ m ch í là
n g u y ê n n h â n là m ch o m ộ t v à i nư ớ c c h â u Á
“h ó a rồ n g ” (trở th à n h n h ữ n g nư ớ c côn g
n g h iệ p m ớ i - N IC s), s o n g k h ô n g th ể p h ủ
n h ậ n , v ă n h o á N h o g iá o h ằ n g n g h ìn n ă m
n a y lu ô n kì th ị vớ i b u ô n b á n , k h ô n g tô n
v in h ng ư ờ i g ià u , n g ư ờ i b iế t là m g ià u . G iá
tr ị c ao c ủ a v ă n ho á N h o g iáo k h ô n g p h ả i là
“p h ú ”. N ga y cả k h i p h ư ơ n g T ây đ ã bư ớ c v ào
x ã h ộ i tư b ả n th ì ở p h ư ơ n g Đ ô n g n g ư ờ i ta
v ẫ n ch ỉ b iế t tô n th ờ “P h ú c , lộ c, th ọ , k h a n g ,
n in h ”. “P h ú ” c h ỉ n h ư m ộ t t h ứ p h ả n tỉ n h
c ủ a d ư lu ậ n x ã h ộ i c h ô n g lạ i v ă n h o á d ạ n g
v ă n h o á có tín h c h ấ t c h ín h th ố n g . Vì v ậ y,
tâ m lí dị n g h ị , tâ m lí đ ị n h k iế n , kì th ị tro n g
v ă n h o á N ho g iáo là c á i k h ó p h ủ n h ậ n , ở
N g h i ê n c ứ u t r a o đ o i 13
V iệ t N am , n é t tâ m lí ấ y k h ô n g p h ả i là c á i
gì lạ . G ầ n đ â y , P G S . P h a n N gọ c có v iế t
rằ n g , k ì th ị vớ i là m g ià u , vớ i n g ư ờ i g ià u là
c h u y ệ n tư ở n g tư ợ n g . K h ổ n g h ọ c k h ô n g có
th á i độ đ ó (‘,). N h ư n g n h iề u n g ư ờ i k h ô n g
đồ ng ý vớ i ý k iế n n ày .
T h ê m v à o đó, h ệ th ô n g x ã h ộ i c h ủ
n g h ĩa c ủ a c h ú n g t a tro n g g ầ n m ộ t t h ế kỉ
q u a th ự c h à n h cơ c h ê h à n h c h ín h - b a o cấ p ,
p h ủ n h ậ n cơ c h ế th ị trư ờ n g . T o à n bộ cơ c h ê
n ày vở i q u a n đ iể m k h ô n g g ắ n c h ủ n g h ĩa xã
hộ i vớ i k in h tê th ị tr ư ờ n g , k h ô n g th ừ a n h ậ n
sự tồ n tạ i c ủ a sở h ữ u tư n h â n v ê tư liệ u s ả n
x u ấ t, n ê n s ự th ự c là x a lạ vớ i v ă n h ó a c ủ a
sự g ià u có. H ệ q u ả c ủ a đ iê u đó là t h á i độ
n g h i kị , d è m p h a , k h ô n g tô n v in h v ă n h o á
d o a n h n h â n . Đ ị n h k iế n , t h ậ m ch í kì th ị
ngư ờ i g ià u là c h u y ệ n có t h ậ t c h ứ k h ô n g
p h ả i ngộ n h ậ n . T â m lí ấ y h iệ n n a y còn đ ầ y
rẫ y tro n g x ã h ộ i, th ậ m c h í cả tro n g giói họ c
th u ậ t , giớ i d o a n h n h â n n ữ a .
Vì v ậ y , v iệ c x á c đ ị n h v à sử d ụ n g k h á i
n iệ m v ă n h o á d o a n h n h â n n h ư th ê n à o đê
tr á n h đư ợ c đ ị n h k iế n ấ y là h ế t sứ c c ầ n
th iế t.
6. D o a n h n h â n - t h u y ề n t r ư ở n g c o n
t h u y ề n d o a n h n g h i ệ p
V ậ y có th ể x ác đ ị n h k h á i n iệ m vă n hóa
do anh n h â n n h ư th ê n à o .
N ê n lư u ý r ằ n g , v ă n h ó a d o a n h n h â n
th u ộ c lo ạ i các p h ạ m t r ù vă n hóa củ a sự làm
ngư ờ i, lĩn h v ự c m à lâ u n a y t a n g h iê n c ứ u
c h ú a đư ợ c b a o n h iê u . S a u n h iề u n ã m
n g h iê n cứ u , giớ i lí lu ậ n đ ã đ ạ t đư ợ c n h ữ n g
t h à n h tự u n h ấ t đ ị n h tr o n g k h á m p h á v ề
vai trò , vị tr í c ủ a v ă n h ó a n ói c h u n g , vê' các
loạ i h ìn h h o ạ t đ ộ n g v ă n h ó a, vê' đặ c trư n g
v ă n h ó a các d â n tộ c, b ả n sắ c v ă n h ó a các
v ù n g , m iên , cộ n g đ ồ n g ... tu y n h iê n , v ề văn
hóa làm ngư ờ i, c h ẳ n g h ạ n , v ă n h ó a là m
th à y - v ă n h ó a là m trò (họ c trò ), v ă n h ó a
là m n g ư ờ i lã n h đ ạ o - v ă n h ó a c ôn g d â n ,
v ă n h ó a b á c sỹ - v ă n h ó a ng ư ờ i b ệ n h , v.v...
ch o đ ế n n a y v ẫ n h ầ u n h ư c h ư a đư ợ c n g h iê n
cứ u, m ặ c d ù đ â y là lĩn h vự c n ổ i cộ m n h iề u
v ấ n đê c ầ n m ổ xẻ .
T ro n g bố i c ả n h c ủ a n h ữ n g v ấ n đ ề n h ư
th ế , v ă n h ó a d o a n h n h â n lạ i c à n g là m ộ t
c h ủ đê' cầ n p h ả i d ụ n g cô n g k h á m p h á . N ói
n ô m n a , v ă n h ó a d o a n h n h â n là v ă n h ó a đ ể
là m n gư ờ i lã n h đ ạ o d o a n h n g h iệ p . Tôi đ ồ n g
ý vớ i G S. H o à n g V in h r ằ n g , từ “d o a n h
n h â n ” đ a n g đư ợ c sử d ụ n g tr o n g k h á i n iệ m
v ă n h ó a d o a n h n h â n k h ô n g h o à n to à n th e o
n g h ĩa đ e n c ủ a n ó (5). C h ú n g ta sử d ụ n g từ
n à y chỉ vớ i n g h ĩa là m ộ t bộ p h ậ n c ủ a tầ n g
lớ p d o a n h n h â n n ó i c h u n g . Đ ó là n h ữ n g
th u yề n trư ở ng đ ứ n g đ ầ u con thu yề n do anh
ngh iệ p củ a m ìn h .
N ế u k h ô n g m u ô n d u y d a n h đ ị n h n g h ĩa
th ì t h ể coi h ìn h tư ợ n g ngư ờ i th u y ề n trư ở ng
đ ứ n g đ ầ u con th u yề n do a n h nghiệ p p h ả n
á n h c h ín h xác t h u ậ t n g ữ d o a nh nh â n m à
ta đ a n g sử d ụ n g . V ậ y h ìn h tư ợ n g thuy ề n
trư ở ng n ó i lê n n h ữ n g gì v ê co n n g ư ờ i d o a n h
n h â n .
D ễ th ấ y n h ấ t là tr á c h n h iệ m c ủ a
n h ữ n g th u y ê n tr ư ở n g n à y h ế t sứ c n ặ n g nề .
C o n th u y ê n d o a n h n g h iệ p c ủ a h ọ (và củ a
x ã hộ i) c h ìm h a y n ổ i, đ ứ n g lạ i h a y tiế n lên ,
đi đ ú n g lu ồ n g lạ c h h a y xô và o th á c g h ề n h ,
b ư ơ n c h ả i đư ợ c ở đ ạ i d ư ơ n g to à n c ầ u h o á
h a y q u ẩ n q u a n h tr o n g v ù n g giỏ ch ư ớ ng ...
t ấ t cả - họ p h ả i c h ị u tr á c h n h iệ m . H ọ là
th u y ê n trư ở n g , h ọ có v a i trò r ấ t lớ n v à
tr á c h n h iệ m r ấ t n ặ n g .
N h ư n g t r á c h n h iệ m n ặ n g c ủ a n g ư ờ i
th u y ê n trư ở n g m à ta h iể u đư ợ c th ư ờ n g v ẫ n
c h ư a b a o h à m h ế t n h ữ n g t a i h ọ a củ a sự rủ i
ro. T ô i m u ô n n h ấ n m ạ n h đ iê u n à y . Có
ng ư ờ i n ó i rằ n g , k in h tê họ c c h ín h tr ị m ấ y
ch ụ c n ă m n a y k h ô n g tín h đ ế n r ủ i ro c ủ a
ngư ờ i th u y ề n trư ở n g . N ói c h ín h xác hơ n.
14 HO SI QUY
nộ i h à m c ủ a k h á i n iệ m g iá trị th ặ n g d ư
k h ô n g có sự h iệ n d iệ n c ủ a rủ i ro. V ấ n đề là
ở chỗ , k h i con th u y ề n d o a n h n g h iệ p gặ p rủ i
ro, th u y ề n tr ư ở n g là n g ư ờ i p h ả i g á n h c h ị u
t ấ t cả . N gư ờ i là m th u ê n h iề u lắ m c ũ n g ch ỉ
đ ế n m ấ t việ c. T ro n g k h i đó, ôn g c h ủ m ấ t c ả
con th u y ề n , m ấ t cả cơ n g h iệ p v à th ư ờ n g là
r ấ t k h ó g ư ợ ng d ậ y đ ể là m lạ i từ đ ầ u . Đ â y là
đ iề u m à m ộ t sô d o a n h g ia đ ã cố d iễ n tả
n h ư n g c h ư a th o á t ý k h i b à n đ ế n c á i gọ i là
v in h n h ụ c tro n g h o ạ t đ ộ n g c ủ a họ . Đ iề u
n à y c ầ n t h iế t p h ả i đ ư ợ c n g h iê n c ứ u s â u
hơ n.
Q u ả th ậ t , d o a n h n h â n đư ợ c h ư ở n g v in h
q u a n g n ế u d o a n h n g h iệ p ă n n ê n là m ra ,
n h ư n g c ũ n g b u ộ c p h ả i c h ấ p n h ậ n n h ữ n g
n h ữ n g rủ i ro m à n g ư ờ i k h á c k h ô n g p h ả i
g á n h c h ị u .
7. V ă n h ó a d o a n h n h â n - n h â n c á c h
c ủ a n g ư ờ i b iế t là m g i à u
V ề m ộ t đ ặ c tr ư n g k h á c c ủ a con ng ư ờ i
d o a n h n h â n c ầ n p h ả i đư ợ c tín h đ ế n k h i x ác
đ ị n h k h á i n iệ m v ă n h o á d o a n h n h â n là,
do a n h n h ă n là m ộ t d ạ n g n h â n cách đ ặ c
thù - d ạ n g n h â n cá c h lấ y làm g iàu là m
m ụ c tiêu cao cả c ủ a m ìn h .
Có vẻ k h ó n g h e k h i a i đó lạ i n ó i làm
g iàu làm m ụ c tiêu cao cả củ a họ . Đ ây c h ín h
là tâ m lí dị n g h ị v à th á i đ ộ “c ả n h g iác q u á
cao ” trư ớ c h o ạ t đ ộ n g là m g ià u . D ĩ n h iê n ,
đôi vói to à n x ã h ộ i, đ ố i vớ i m ỗ i cộ n g đ ồ n g
v à đ ố ì vớ i từ n g con n g ư ờ i, k ể cả d o a n h
n h â n , t h ì có th ể sẽ r ấ t đ á n g p h ê p h á n n ế u
là m g ià u đư ợ c coi là m ụ c tiê u d u y n h ấ t cuố i
cùng. N h ư n g m ụ c tiêu d u y n h ấ t cuố i cùn g
vớ i m ụ c tiêu cao cả là h o à n t o à n k h á c n h a u .
L iệ u có gì đ á n g ch ê t r á c h k h i a i đó coi là m
g iàu là m ụ c tiê u c ao cả c ủ a m ìn h , bở i đ ã ôm
m ộ ng d o a n h n h â n th ì c ũ n g ít a i d á m liề u
d ê n m ứ c coi lả m g ià u là m ụ c tiê u d u y n h ấ t
cu ố i c ù n g c ủ a họ . C ù n g vớ i m ụ c tiê u làm
g iàu cò n là n h ữ n g m ụ c tiê u k h á c c ủ a sự
th à n h đ ạ t, m à đ iể m k h á c b iệ t c ủ a d o a n h
n h â n là các m ụ c tiê u k h á c n à y lu ô n g ắ n
c h ặ t vớ i t h à n h q u ả c ủ a sự là m g ià u . N ói
cá ch k h ác , n ế u đổ i vố i n h à q u ả n lí, ngư ờ i
t r í th ứ c h o ặ c các c h ín h k h á c h ... m uố n
th à n h đ ạ t k h ô n g n h ấ t th iế t p h ả i là m g iàu ,
th ì đ ô i vớ i d o a n h n h â n , là m g ià u là tiê n đê
tôi c ầ n t h iế t ch o s ự th à n h đ ạ t. T h à n h th ử ,
nó i là m g ià u là m ụ c tiêu cao cả củ a doanh
n h ă n là c á ch n ó i b a o h à m t ấ t cả n h ữ n g giá
tr ị v ă n h ó a - đ ạ o đứ c m à n g ư ờ i ta có th ê
n g h ĩ r a đư ợ c.
V ả lạ i, n ế u có h iể u là m g ià u th e o n g h ĩa
t r ầ n tr ụ i c ủ a n g ô n từ , th ì c ũ n g còn m ộ t c â u
h ỏ i n ữ a m à các d o a n h n h â n b u ộ c p h ả i tr ả
lờ i: việ c là m g ià u c ủ a d o a n h n h â n c h ứ a
đ ự n g b a o n h iê u p h ầ n tr ă m là là m g ià u cho
cá n h â n a n h ta , b ao n h iê u p h ầ n tr ă m là
là m g ià u c h u n g c h o d o a n h n g h iệ p , cò n b ao
n h iê u là c h o x ã h ộ i, ch o đ ấ t nư ớ c. Đ ó là
n h ữ n g tiê u c h í đ ị n h lư ợ ng c ụ th ể đ ể đ á n h
giá p h ẩ m c h ấ t d o a n h n h â n . V ă n hóa doa nh
n h â n là thư ớ c đo n h â n cách củ a n h ữ n g
ngư ờ i chủ d o a n h n ghiệ p biế t làm g ià u -
tro n g k h i là m g ià u cho m ìn h , họ đổ n g thờ i
củ ng là m g ià u cho n h â n viên củ a họ , cho
d o a n h nghiệ p củ a họ , cho xã hộ i và cho đ ấ t
nư ớ c.
M ộ t đ iể m k h á c về con n gư ờ i d o a n h
n h â n c ũ n g c ầ n p h ả i đ ư ợ c t í n h đ ế n k h i xác
đ ị n h k h á i n iệ m v ă n h o á d o a n h n h â n là ý
c h í v à p h ư ơ n g p h á p là m việ c c ủ a tầ n g lớ p
d o a n h n h â n . Q u ả th ự c , n h ữ n g n g ư ờ i có ch í
là m g ià u v à b iế t cá c h là m g ià u k h ô n g
n h iề u . Có r ấ t n h iề u n g ư ờ i m u ô n làm g ià u
h o ặ c đ ã th ử là m g ià u , s o n g vì th iê u ý chí
h o ặ c k h ô n g b iế t tìm r a p h ư ơ n g p h á p h ữ u
h iệ u n ê n p h ả i c h ị u t h a t b ạ i. N g ư ờ i k h ô n g
có c h í là m g ià u , ho ặ c có c h í là m g ià u m à
k h ô n g d á m th ự c h iệ n k h á t v ọ n g củ a m ìn h
b ằ n g n h ữ n g p h ư ơ n g p h á p th ô n g m in h thì
cũ n g k h ô ng th ể th à n h d o a n h n h â n đư ợ c. N gh ĩ
( X e m t i ế p t r a n g 9)