Về sự hình thành nhân cách
Trên c s phân tích m i quan h bi n ch ngơ ở ố ệ ệ ứ
gi a nhân t sinh h c và nhân t xã h i trongữ ố ọ ố ộ
con ng i, bài vi t lý gi i s hình thành nhânườ ế ả ự
cách d i tác đ ng c a môi tr ng xã h i vàướ ộ ủ ườ ộ
tính tích c c c a m i cá nhân. Theo đó, nhân tự ủ ỗ ố
xã h i c b n có nh h ng l n đ n s hìnhộ ơ ả ả ướ ớ ế ự
thành nhân cách là t n t i xã h i, hoàn c nhồ ạ ộ ả
s ng mang tính l ch s - c th mà cá nhân đóố ị ử ụ ể
s ng . Còn tính tích c c xã h i c a m i cá nhân,ố ự ộ ủ ỗ
m t m t, ph thu c nào nhu c u và l i ích c aộ ặ ụ ộ ầ ợ ủ
h , m t khác, ph thu c vào môi tr ng xã h iọ ặ ụ ộ ườ ộ
và khuynh h ng tiên b xã h i, nh n n dânướ ộ ộ ư ề
ch . các quan h xã h i…ủ ệ ộ
Nhân cách là đ i t ng nghiên c u c a nhi uố ượ ứ ủ ề
ngành khoa h c khác nhau, nh tri t h c, xã h iọ ư ế ọ ộ
h c, kinh t - chính tr h c, lu t h c, tâm lý h c,ọ ế ị ọ ậ ọ ọ
y h c, giáo d c h c… Trong đó, quan đi m tri tọ ụ ọ ể ế
h c v nhân cách con ng i, v c b n, cóọ ề ườ ề ơ ả
nh ng khác bi t so v i quan đi m c a các khoaữ ệ ớ ể ủ
h c c th . Tri t h c Mác - Lênin xem nhân cáchọ ụ ể ế ọ
là "nh ng cá nhân con ng i v i tính cách là s nữ ườ ớ ả
ph m c a s phát tri n xã h i, ch th c a laoẩ ủ ự ể ộ ủ ể ủ
đ ng, c a s giao ti p, c a nh n th c, b quyộ ủ ự ế ủ ậ ứ ị
đ nh b i nh ng đi u ki n l ch s - c th c a đ iị ở ữ ề ệ ị ử ụ ể ủ ờ
s ng xã h i". Theo đó, nhân cách tr c h t là đ cố ộ ướ ế ặ
tr ng xã h i c a con ng i, là "ph m ch t xãư ộ ủ ườ ẩ ấ
h i" c a con ng i. Khi nghiên c u v nhânộ ủ ườ ứ ề
cách, m t trong nh ng v n đ đ u tiên và cũng làộ ữ ấ ề ầ
then ch t, là v n đ s hình thành nhân cách.ố ấ ề ự
Gi i quy t v n đ này theo nh ng cách khácả ế ấ ề ữ
nhau s d n t i quan ni m khác nhau v b nẽ ẫ ớ ệ ề ả
ch t c a nhân cách. Chính vì th , s tranh lu nấ ủ ế ự ậ
gi a các tr ng phái tri t h c bàn v nhân cáchữ ườ ế ọ ề
th ng xoay quanh ch đ này. Trong bài vi tườ ủ ề ế
này, chúng tôi không có tham v ng trình bày m iọ ọ
quan đi m c a các tr ng phái tri t h c trongể ủ ườ ế ọ
l ch s , mà ch t p trung vào quan đi m mácxít vị ử ỉ ậ ể ề
s hình thành nhân cách. ự
Tr c h t, đ gi i quy t v n đ nhân cách,ướ ế ể ả ế ấ ề
chúng ta c n xem xét m i quan h gi a cái sinhầ ố ệ ữ
h c và cái xã h i trong con ng i, b i nh C.Mácọ ộ ườ ở ư
đã nói, con ng i là m t th c th sinh h c - xãườ ộ ự ể ọ
Thông tin liên quan:
Văn hóa và học vấn
Sau tội là bệnh
Bản năng, văn hóa và nhân cách
Nhân cách tuyệt chủng
Cái bình nứt
Hãy lao động đi!
"Văn hoá sống"!
Nói thêm về phẩm chất lương thiện
Vấn đề cấp bách
Người với người
Vài kết quả về điều tra nhân cách người thành đạt
theo phương pháp NEO PI-R
Giáo dục nhân cách sáng tạo và phát triển bền vững
trong thời đại toàn cầu hóa
h i. Trong quá trình phát tri n c a mình, conộ ể ủ
ng i b xa gi i đ ng v t trong s ti n hoá,ườ ỏ ớ ộ ậ ự ế
nh ng đi u đó không có nghĩa là con ng i đã l tư ề ườ ộ
b t t c nh ng cái t nhiên, cái sinh h c.ỏ ấ ả ữ ự ọ
Khi nói t i nh ng y u t sinh h c trong conớ ữ ế ố ọ
ng i, có th hi u đó là nh ng y u t h u sinh,ườ ể ể ữ ế ố ữ
h u c , nh ng cái mà v m t phát sinh, luôn g nữ ơ ữ ề ặ ắ
bó v i t tông đ ng v t c a con ng i, nh ng cáiớ ổ ộ ậ ủ ườ ữ
làm cho con ng i hình thành và ho t đ ng nhườ ạ ộ ư
m t cá th , m t h th ng ph c tùng các quy lu tộ ể ộ ệ ố ụ ậ
sinh h c, ho c cũng có th coi đó là toàn b ti nọ ặ ể ộ ề
đ sinh h c c a con ng i.ề ọ ủ ườ
Nh ng y u t xã h i là t t c nh ng quan h ,ữ ế ố ộ ấ ả ữ ệ
nh ng bi n đ i xu t hi n do nh h ng c a cácữ ế ổ ấ ệ ả ưở ủ
đi u ki n xã h i khác nhau, nh ng s quy đ nhề ệ ộ ữ ự ị
v m t xã h i t o nên cá nhân con ng i. Trongề ặ ộ ạ ườ
đ i đa s tr ng h p, n u thi u chúng thì nhi uạ ố ườ ợ ế ế ề
đ c tính, nhi u c u trúc, ví d nh ngôn ng , tặ ề ấ ụ ư ữ ư
duy tr u t ng, quy ph m đ o đ c… s khôngừ ượ ạ ạ ứ ẽ
bao gi hình thành đ c.ờ ượ
Cho đ n nay, ng i ta v n còn tranh lu n nhi uế ườ ẫ ậ ề
v m i quan h gi a y u t sinh h c và y u tề ố ệ ữ ế ố ọ ế ố
xã h i trong s phát tri n con ng i. Nhìn chung,ộ ự ể ườ
có hai quan đi m c c đoan v v n đ này vàể ự ề ấ ề
đ c bi u hi n trong các tr ng phái "ch nghĩaượ ể ệ ườ ủ
t nhiên" (hay còn g i là "ch nghĩa sinh v t") vàự ọ ủ ậ
"ch nghĩa xã h i h c". Quan đi m c a chủ ộ ọ ể ủ ủ
nghĩa t nhiên d a trên nh ng thành t u sinh v tự ự ữ ự ậ
h c cũng nh nh ng thành t u v dân t c h cọ ư ữ ự ề ộ ọ
c a K.Lôrenx . Ông cho r ng, hành vi xã h i c aủ ơ ằ ộ ủ
con ng i bao g m trong nó nh ng tính quy lu tườ ồ ữ ậ
mà chúng ta có th bi t rõ t hành vi đ ng v t:ể ế ừ ộ ậ
"ng i ta th a nh n r ng hành vi xã h i c a conườ ừ ậ ằ ộ ủ
ng i... bao g m trong nó t t c nh ng tính quyườ ồ ấ ả ữ
lu t… mà chúng ta đ c bi t rõ ràng nh vàoậ ượ ế ờ
nghiên c u nh ng hành vi c a đ ng v t".ứ ữ ủ ộ ậ
Vào nh ng năm 70 c a th k XX, tr c s phátữ ủ ế ỷ ướ ự
tri n c a khoa h c, đ c bi t là sinh v t h c vàể ủ ọ ặ ệ ậ ọ
khoa h c xã h i nhân văn, ch nghĩa sinh h c xãọ ộ ủ ọ
h i đã ra đ i nh m t trào l u khoa h c liênộ ờ ư ộ ư ọ
ngành m i Tây Âu. Nhìn m t cách t ng th ,ớ ở ộ ổ ể
ch nghĩa này cũng không khác gì ch nghĩa tủ ủ ự
Vai trò của pháp luật trong quá trình hình thành nhân
cách
Háo danh & viết ẩu sẽ làm hỏng
nhân cách
Phương pháp tiếp cận nhân văn:
nhân cách người dạy - nhân cách
người học
Giáo dục nhân cách sáng tạo và
phát triển bền vững
Giá trị đạo đức truyền thống và những yêu cầu đạo
đức đối với nhân cách con người Việt Nam hiện nay
10/08/2006
Nhìn lại việc giáo dục nhân cách cho sinh viên
Về một số giải pháp xây dựng nhân cách đạo đức
hiện nay
17/10/2007
Trách người…
16/10/2007
Có “cái tình”, “cái lí” mới trở thành hiện thực
12/10/2007
Tính minh bạch và chuẩn mực đạo đức mới
31/07/2007
Về việc tạo ra bước chuyển mạnh mẽ trong xây dựng
nền đạo đức mới ở nước ta hiện nay
29/07/2007
nhiên khi cho r ng, "t t c nh ng gì c a conằ ấ ả ữ ủ
ng i do b m sinh mà có, thì không th b thayườ ẩ ể ị
đ i do các đi u ki n xã h i". Theo h , "s phátổ ề ệ ộ ọ ự
tri n c a b não, s chuyên trách c a b não, t cể ủ ộ ự ủ ộ ố
đ và tính khuynh h ng c a quá trình giáo d cộ ướ ủ ụ
con ng i đ c hình thành trên trái đ t, ch y uườ ượ ấ ủ ế
b ng con đ ng di truy n" hay "lý tính c a conằ ườ ề ủ
ng i có th đ c hi u đúng đ n, rõ ràng nh tườ ể ượ ể ắ ấ
t quan đi m v quá trình phát tri n do các đ nừ ể ề ể ế
di truy n quy đ nh".ề ị
Nh ng ng i theo ch nghĩa xã h i h c đã xâyữ ườ ủ ộ ọ
d ng h c thuy t c a mình v con ng i d a trênự ọ ế ủ ề ườ ự
quan đi m lý lu n c a tr ng phái E.Durkheimể ậ ủ ườ
(1858 - 1917, nhà Tri t h c xã h i, nhà Xã h iế ọ ộ ộ
h c Pháp, ng i theo ch nghĩa th c ch ng).ọ ườ ủ ự ứ
Theo h , các hành vi c a con ng i đ u là do tọ ủ ườ ề ư
t ng, ý th c xã h i t o nên đ ng th i, tr ngưở ứ ộ ạ ồ ờ ườ
phái này đã ph nh n m i liên h khách quanủ ậ ố ệ
gi a hành vi con ng i v i nh ng đi u ki n v tữ ườ ớ ữ ề ệ ậ
ch t c a s n xu t và tái s n xu t con ng i, v iấ ủ ả ấ ả ấ ườ ớ
t nhiên.ự
Đ i l p v i hai quan đi m c c đoan trên, tri tố ậ ớ ể ự ế
h c mácxít cho r ng, trong con ng i, m i quanọ ằ ườ ố
h gi a cái sinh h c và cái xã h i không ph i làệ ữ ọ ộ ả
đ i l p nhau mà th ng nh t v i nhau. Có thố ậ ố ấ ớ ể
th y r ng, con ng i là m t c th h u sinh cóấ ằ ườ ộ ơ ể ữ
trình đ t ch c sinh h c cao nh t và do v y,ộ ổ ứ ọ ấ ậ
quan h gi a các y u t sinh h c - xã h i là r tệ ữ ế ố ọ ộ ấ
ph c t p, sâu s c T ch c c th c a con ng i,ứ ạ ắ ổ ứ ơ ể ủ ườ
nh các giác quan, h th n kinh trung ng... làư ệ ầ ươ
nh ng ti n đ sinh h c, sinh lý h c, tâm sinh h cữ ề ề ọ ọ ọ
đ c xem nh c s v t ch t và có nh h ngượ ư ơ ở ậ ấ ả ưở
t i s phát tri n con ng i. Th c t đã ch ngớ ự ể ườ ự ế ứ
minh r ng, nh ng khi m khuy t v m t c th ,ằ ữ ế ế ề ặ ơ ể
v gen… đã có nh h ng không nh t i s phátề ả ưở ỏ ớ ự
tri n con ng i, t i th gi i quan, đ nh h ngể ườ ớ ế ớ ị ướ
giá tr ... c a h , hay nh ng năng khi u b m sinh,ị ủ ọ ữ ế ẩ
nh ng tài năng... chính là do các y u t sinh h cữ ế ố ọ
chi ph i. M t ví d khác là, ngày nay, ng i taố ộ ụ ườ
th ng nh c t i nh p đi u sinh h c (đ ng h sinhườ ắ ớ ị ệ ọ ồ ồ
h c) nh m t c ch có nh h ng không nhọ ư ộ ơ ế ả ưở ỏ
t i ho t đ ng c a con ng i, hay nhi u k t quớ ạ ộ ủ ườ ề ế ả
nghiên c u khoa h c đã ch ra r ng, khi có m tứ ọ ỉ ằ ộ
bên nào đó ho t đ ng ho c ng ng ho t đ ng thìạ ộ ặ ừ ạ ộ
con ng i có s thay đ i nh t đ nh.ườ ự ổ ấ ị
Môi tr ng xã h i cũng nh h ng t i s phátườ ộ ả ưở ớ ự
tri n con ng i, nh h ng t i c c u và ch cể ườ ả ưở ớ ơ ấ ứ
năng… c a c th . N u con ng i ít ti p xúc,ủ ơ ể ế ườ ế
trao đ i v i ng i xung quanh ho c s ng trongổ ớ ườ ặ ố
môi tr ng xã h i quá đ n đi u thì s nghèo nànườ ộ ơ ệ ẽ
v tâm lý, kém s linh đ ng. Ch ng h n, bác sề ự ộ ẳ ạ ỹ
Sing, ng i n Đ , có k v tr ng h p côườ Ấ ộ ể ề ườ ợ
Kamala đ c chó sói nuôi t nh . Khi đ c đ aượ ừ ỏ ượ ư
ra kh i r ng, cô đã 12 tu i. Bình th ng, cô ngỏ ừ ổ ườ ủ
trong xó nhà, đêm đ n thì t nh táo và đôi khi s aế ỉ ủ
lên nh chó r ng. Cô đi l i b ng hai chân, nh ngư ừ ạ ằ ư
khi b đu i thì ch y b ng b n chi khá nhanh.ị ổ ạ ằ ố
Ng i ta d y nói cho Kamala trong b n năm,ườ ạ ố
nh ng cô ch nói đ c hai t . Cô không th thànhư ỉ ượ ừ ể
ng i và ch t tu i 18. Đ n nay, ng i ta đãườ ế ở ổ ế ườ
bi t đ c trên 30 tr ng h p t ng t . Nh ngế ượ ườ ợ ươ ự ữ
s th c đó đã kh ng đ nh tính đúng đ n trongự ự ẳ ị ắ
nh n xét c a C.Mác: Trong tính hi n th c c a nó,ậ ủ ệ ự ủ
b n ch t con ng i là t ng hoà các m i quan hả ấ ườ ổ ố ệ
xã h i. Nh v y, có th th y r ng, đ a tr ra đ iộ ư ậ ể ấ ằ ứ ẻ ờ
m i ch nh m t con ng i "d b ". Nó khôngớ ỉ ư ộ ườ ự ị
th tr thành con ng i n u b cô l p, tách kh iể ở ườ ế ị ậ ỏ
đ i s ng xã h i, nó c n ph i h c đ tr thànhờ ố ộ ầ ả ọ ể ở
ng i. Trong B n th o kinh t tri t h c nămườ ả ả ế ế ọ
1844, C.Mác đã vi t: "Cá nhân là th c th xãế ự ể
h i”, cho nên m i bi u hi n sinh ho t c a nó -ộ ọ ể ệ ạ ủ
ngay c n u nó không bi u hi n d i hình th cả ế ể ệ ướ ứ
tr c ti p c a bi u hi n sinh ho t t p th , đ cự ế ủ ể ệ ạ ậ ể ượ
th c hi n cùng v i nh ng ng i khác là bi uự ệ ớ ữ ườ ể
hiên và s kh ng đ nh c a sinh ho t xã h i”.ự ẳ ị ủ ạ ộ
Chính s gia nh p xã h i và đ c xã h i đi uự ậ ộ ượ ộ ề
ch nh hành vi c a mình mà đ a tr và hành vi c aỉ ủ ứ ẻ ủ
nó mang n i dung xã h i.ộ ộ
Nghiên c u s tác đ ng qua l i gi a y u t sinhứ ự ộ ạ ữ ế ố
h c và y u t xã h i trong con ng i là đ th yọ ế ố ộ ườ ể ấ
đ c nh ng h n ch trong các quan ni m c cượ ữ ạ ế ệ ự
đoan v cái sinh h c, cái xã h i trong con ng iề ọ ộ ườ
c a m t s tr ng phái tri t h c. Th c t choủ ộ ố ườ ế ọ ự ế
th y r ng, nh ng quy lu t sinh h c chi ph i m tấ ằ ữ ậ ọ ố ặ
sinh h c, còn quá trình con ng i gia nh p xã h iọ ườ ậ ộ
s quy t đ nh m t xã h i trong con ng i. Đi uẽ ế ị ặ ộ ườ ề
này th hi n rõ nh t nh ng đ a tr sinh ra tể ệ ấ ở ữ ứ ẻ ừ
cùng m t tr ng. Nh ng đ a tr này gi ng nhauộ ứ ữ ứ ẻ ố
v m t di truy n. Đi u đó có nghĩa là, trong quáề ặ ề ề
trình phát tri n, chúng có th m c m t s b nhể ể ắ ộ ố ệ
gi ng nhau, nh b nh v m t hay n i ti t, t c làố ư ệ ề ắ ộ ế ứ
đây, m t sinh h c đóng vai trò không nh .ở ặ ọ ỏ
Song, n u đ c nuôi d ng trong nh ng môiế ượ ưỡ ữ
tr ng xã h i khác nhau thì nh ng đ a tr nàyườ ộ ữ ứ ẻ
cũng có s phát tri n khác nhau. Đi u này cóự ể ề
nghĩa là, con ng i v a ch u s tác đ ng c a quyườ ừ ị ự ộ ủ
lu t sinh h c, v a ch u s tác đ ng c a xã h iậ ọ ừ ị ự ộ ủ ộ
(nh ng cũng c n ph i th y đ c r ng, s tácư ầ ả ấ ượ ằ ự
đ ng c a y u t sinh h c và y u t xã h i khôngộ ủ ế ố ọ ế ố ộ
ph i là ngang nhau, nh nhau trong m i cu c đ iả ư ỗ ộ ờ
con ng i). Dĩ nhiên, cũng c n ph i th y r ngườ ầ ả ấ ằ
v i nh ng m c đích nghiên c u khác nhau, có thớ ữ ụ ứ ể
các nhà nghiên c u nh n m nh t i m t sinh h cứ ấ ạ ớ ặ ọ
ho c m t xã h i c a con ng i (và ch nh nặ ặ ộ ủ ườ ỉ ấ
m nh, ch không ph i tuy t đ i hoá nh chạ ứ ả ệ ố ư ủ
nghĩa t nhiên, thuy t sinh h c xã h i hay tr ngự ế ọ ộ ườ
phái xã h i đã làm). Vi c tuy t đ i hoá vai tròộ ệ ệ ố
c a y u t sinh h c, di truy n trong con ng i sủ ế ố ọ ề ườ ẽ
d n đ n tình tr ng, các t n n xã h i đ c gi iẫ ế ạ ệ ạ ộ ượ ả
thích b ng nh ng nguyên nhân t nhiên và do đóằ ữ ự
ng i ta cho r ng, không th kh c ph c đ cườ ằ ể ắ ụ ượ
nh ng t n n xã h i. Đi u đó còn đ a đ n m tữ ệ ạ ộ ề ư ế ộ
quan ni m v "gi ng th ng l u”, v s phânệ ề ố ượ ư ề ự
bi t ch ng t c. Quan đi m này cho r ng, l ch sệ ủ ộ ể ằ ị ử
loài ng i đ c t o ra b i m t s ng i tiêuườ ượ ạ ở ộ ố ườ
bi u, đ c ch n l c và do đó dù mu n hayể ượ ọ ọ ố
không, con ng i ph i ch đ ng ki m soát vi cườ ả ủ ộ ể ệ
tái s n xu t ra gi ng ng i, th c hi n s "tuy nả ấ ố ườ ự ệ ự ể
ch n" vì "l i ích" loài ng i. Ng c l i, vi c quáọ ợ ườ ượ ạ ệ
đ cao y u t xã h i trong con ng i l i đ a đ nề ế ố ộ ườ ạ ư ế
m t quan ni m khác -. quan ni m cho r ng, m iộ ệ ệ ằ ọ
t n n xã h i đ u b t ngu n t khuy t đi mệ ạ ộ ề ắ ồ ừ ế ể
chính tr .ị
Trên c s đó, tri t h c mácxít cho r ng, s hìnhơ ở ế ọ ằ ự
thành và phát tri n nhân cách là do hai nhân tể ố
quy t đ nh: nhân t bên ngoài - nh ng y u t xãế ị ố ữ ế ố
h i, tính quy t đ nh xã h i và nhân t bên trong -ộ ế ị ộ ố
tính tích c c c a chính cá nhân.ự ủ
Nhân t xã h i c b n có nh h ng l n đ n số ộ ơ ả ả ưở ớ ế ự