CHÍNH PH TRONG NN KINH T TH TRƯỜNG
Michael Watts
Nếu các th trường và h thng th trường là hiu qu, ti sao li để cho chính ph
nhúng tay vào hot động ca h? Ti sao h không áp dng mt chính sách gi là
laissez-faire (chính sách để mc tư nhân t kinh doanh- th trường t do) và cho
phép các th trường tư nhân hot động không chu bt c s can thip nào ca nhà
nước? Có mt vài lý do mà các nhà kinh tế và các nhà quan sát xã hi khác đã xác
định có th được minh ha vi mt vài ví d dưới đây. Tuy nhiên, trong hu hết
các trường hp, vai trò ca chính ph không phi là thay thế th trường, mà là ci
thin các chc năng ca nn kinh tế th trường. Hơn na, bt c quyết định nào
nhm quy định hoc can thip vào hot động ca các lc lượng th trường (cung và
cu) đều phi được cân nhc cn thn gia cái hi do các quy định đó đưa ra vi
li ích mà các can thip đó đem li.
Quc phòng và hàng hóa công cng
Quc phòng là mt ví d v vai trò không th loi b được ca chính ph. Ti sao?
Bi vì vic phòng th cho mt quc gia là mt dng hàng hóa hoàn toàn khác bit
so vi cam, máy vi tính hay nhà : con ngưi không th thanh toán cho tng đơn
v hàng hóa mà h s dng mà phi mua mt tng th cho toàn b quc gia. Cung
cp dch v quc phòng cho mt cá nhân không có nghĩa là nhng người khác ít
được bo v hơn, bi vì trên thc tế tt c mi người đều tiêu th các dch v quc
phòng này cùng nhau. Trên thc tế thì dch v quc phòng được cung cp cho tt
c dân chúng trong mt quc gia k c nhng người không mun dch v này, bi
vì không có mt cách làm hiu qu nào khác. Ch có các quc gia ch không phi
là các làng xã hay các cá nhân có thđủ ngun lc để sn xut máy bay chiến
đấu phn lc.
Loi hình hàng hóa này gi là hàng hóa công cng, bi vì không mt doanh
nghip tư nhân nào có th bán dch v quc phòng cho các công dân ca mt quc
gia mà vn duy trì được hot động kinh doanh. Nó ch đơn gin là không th bán
dch v quc phòng cho nhng người cn và không bo v nhng người t chi
thanh toán dch v đó. Và nếu nhng người này vn được bo v mà không phi
tr tin thì ti sao h phi chn cách thanh toán? Điu này được coi là vn đề "k
ăn không", và đó là lý do chính gii thích vì sao chính ph phi điu hành quc
phòng và dùng thuế để chi cho quc phòng.
Không có nhiu hàng hóa công cng thc s - nhng hàng hóa nhiu người có th
cùng s dng và là đối tượng ca vn đề k ăn không - do đó hu hết các hàng hóa
và dch v trong nn kinh tế th trường đều có th đưc các công ty tư nhân sn
xut và bán trong các th trường tư nhân. Các ví d khác v hàng hóa công cng có
th k đến là chương trình kim soát lũ lt và sâu b, và thm chí c băng tn sóng
phát thanh và truyn hình đưc phát sóng rng rãi trong không trung. Mi hàng
hóa này đều có th đưc nhiu người tiêu dùng s dng cùng lúc, và cũng là đối
tượng để nhng k ăn không hưởng th, ít nht mt mc độ nào đó. Tuy nhiên,
vi sóng phát thanh và truyn hình, các chương trình có th được các cá nhân sn
xut và thu li bng cách bán thi gian phát sóng cho qung cáo. Hoc trong mt
vài trường hp khác, các tín hiu phát sóng hin đã được đổi tn s đin t để các
công ty tư nhân có th kiếm tin bng cách cho thuê các thiết b gii mã cho nhng
người mun xem các chương trình này.
Ô nhim và chi phí ngoi sinh
Hãy ly mt ví d v mt công ty sn xut các sn phm giy - t giy viết đến
thùng các-tông - ti mt nhà máy bên cnh mt con sông. Vn đề là nhà máy đã đổ
xung sông các hóa cht ô nhim là sn phm ph t quá trình sn xut. Nhưng
không có mt cá nhân hay mt pháp nhân nào s hu nước sông nên không có ai
buc nhà máy phi ngng gây ô nhim. Hơn na, do vic làm sch dòng sông s
tn tin, nên công ty có thn các sn phm giy r hơn trường hp h phi chu
các chi phí kim soát ô nhim như vy. Kết qu là, công ty giy có th tăng sn
lượng do cu tương đối cao hơn ti mc giá thp hơn, và nhà máy càng có nhiu
cht thi và ô nhim hơn. Bng cách gây ô nhim mà không chu mt hình pht
nào, công ty cũng có th có li thế không công bng so vi các đối th cnh tranh,
nhng người mà sn phm giy ca h bao gm c chi phí lp đặt các thiết b kim
soát ô nhim.
Đây là mt ví d c đin v cái gi là chi phí ngoi sinh không được phn ánh
trong giá c thông qua hot động bình thường ca th trường. C công ty giy ln
các khách hàng ca h đều không chu chi phí thc s ca vic sn xut giy; thay
vào đó mt phn chi phí - yếu t ô nhim - được chuyn sang nhng người sng
hoc làm vic dc dòng sông, và nhng người tr thuế là nhng người thc tế phi
thanh toán các hóa đơn v sinh.
Ging như nhng yếu t ngoi sinh khác, ô nhim cũng thường xut hin nhng
nơi mà quyn s hu mt ngun lc - trong trường hp này là dòng sông - không
do mt cá nhân hoc mt t chc tư nhân nm gi. Ví d, đất công và l đường
thường b x rác nhiu hơn là bãi c trước ca nhà riêng, bi vì không ai s hu
nhng khong đất công này và chu trách nhim gi v sinh cho chúng, hay buc
ti nhng người chiếm đot chúng. Trên thc tế, hu hết ô nhim đều b thi vào
không khí, đại dương và các dòng sông bi vì không có cá nhân nào s hu các
ngun lc đó có đủ động cơ cá nhân để bt nhng người gây ô nhim chu trách
nhim v nhng thit hi h gây ra. Mc dù có mt s người b thi gian và chu
rc ri để khi kin nhng người gây ô nhim, thì hu hết nhng người khác có rt
ít động lc kinh tế để làm điu đó.
Vai trò ca chính ph trong vn đề này là c gng hiu chnh s mt cân bng đó.
Bng cách can thip, chính ph buc nhng người sn xut và tiêu dùng sn phm
đó phi thanh toán cho nhng chi phí v sinh này. Thc cht, vai trò kinh tế này
ca chính ph ch đơn gin là khiến nhng người hưởng li t vic bán và tiêu
dùng sn phm phi tr cho tt c các chi phí sn xut và tiêu dùng chúng.
Tht không may là hiếm khi chính ph có th d dàng xác định s tin cn pht là
bao nhiêu trong nhng trường hp này. Mt lý do là rt khó và rt tn kém để
th xác định chính xác ngun ô nhim hay xác định chính xác tr giá nhng thit
hi mà ô nhim gây ra cho xã hi. Do nhng khó khăn này nên chính ph phi
chc chn rng h không ly mc chi phí để gim ô nhim cao hơn thit hi mà ô
nhim gây ra cho xã hi. Để làm đưc như vy rõ ràng là không hiu qu và lãng
phí các ngun lc giá tr.
Mt khi chính ph đã xác định đưc mt mc ô nhim có th chp nhn được,
hoc ít nht là có th chu đựng được, h có th s dng lut pháp, các quy định,
tin pht, kết án tù, thm chí c nhng khon thuế đặc bit để làm gim ô nhim.
Hoc thm chí v cơ bn, h có th c gng thiết lp quyn s hu rõ ràng hơn đối
vi các ngun lc đang b ô nhim, điu này s dn đến tính giá cho vic s dng
các ngun lc vi mc giá da trên th trường, và buc nhng người gây ô nhim
chi tr các chi phí đó. Gia nhng la chn này, đim mu cht là hiu được vai
trò cơ bn ca chính ph - khc phc tình trng sn xut quá mc và tiêu dùng quá
mc các hàng hóa và dch v làm ny sinh các chi phí ngoi sinh.
KIM SOÁT Ô NHIM DA TRÊN TH TRƯỜNG
Vn đề kim soát ô nhim là mt ví d ni bt v cách chính ph trong mt nn
kinh tế th trường có th khai thác cơ chế cung-cu để gii quyết mt vn đề quan
trng mà toàn b xã hi phi đương đầu.
Khi đối mt vi vn đề ô nhim không khí, nước hoc đất đai, chính ph có mt s
la chn để cân nhc nhm cân bng gia nhu cu có mt môi trường sch hơn vi
các chi phí kinh tế ca vic làm sch môi trường.
Trường hp đầu tiên, gi s người ta phát hin ra mt cht ô nhim nht định rt
độc hi và không th kh độc được bng cách áp dng các quá trình sn xut hoc
bo v mi. Trong điu kin này, chính ph có th hành động đúng đắn khi ban
hành các quy định trc tiếp đòi hi phi loi b hoàn toàn hoc gim mnh lượng
cht thi sao cho nó không còn là mi đe da đối vi sc khe con người hoc môi
trường na. Tuy nhiên, mt chương trình như vy đòi hi chi phí xã hi rt cao.
Đối vi các cht ít nguy him hơn, mc dù mc độ ô nhim s được ct gim
nhưng vic trit b hoàn toàn có th khiến phát sinh mc chi phí cao không hp lý
dưới dng mt mát sn xut, tiêu dùng và vic làm. Trong hoàn cnh này, cách
làm hiu qu hơn là đánh thuế đối vi vic gây ô nhim thay vì đòi hi gim ô
nhim c th tt c các địa đim sn xut.
Lý do đơn gin là chi phí làm sch môi trường s biến đổi rt ln tùy theo các địa
đim sn xut khác nhau và các công ty khác nhau. Bng cách đánh thuế nhng
người gây ô nhim, chính ph s khiến các hãng có kh năng gim thi ô nhim
vi chi phí tương đối thp s thc hin điu đó và do vy h s không phi tr thuế
ô nhim. Nhng hãng nào thy vic gim bt ô nhim s quá tn kém (thường là
nhng hãng có nhà máy và trang thiết b cũ k) s thy hp lý hơn khi chn cách
tiếp tc gây ô nhim và tr thuế cho nhng gì h thi ra. Chính ph cũng có th
nh hưởng đến các thay đổi này bng cách khuyến khích người tiêu dùng s dng
nhng sn phm không gây ô nhim. H tr thuế cho nhng người mua các
phương tin kết hp s dng gas và đin và các h thng lò sưởi nhà riêng s dng
năng lượng mt tri ch là hai ví d Hoa K. Có mt s sáng kiến khác đang
được trin khai M nhm khuyến khích các doanh nghip và các nhà máy gim
phế thi mt cách t nguyn.
Có l cách thc tiếp cn sáng to nht đối vi thách thc gim ô nhim li hoàn
toàn không liên quan đến chính ph mà nm trong chính th trường. Nhng
chương trình được gi là "cap and trade" (mua bán hn ngch ô nhim) đã được