BEÄNH VAØ

SÖÏ XUAÁT HIEÄN DÒCH

Boä moân Dòch teã Khoa Y teá Coâng coäng Ñaïi hoïc Y Döôïc TP. HCM

1

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Muïc Tieâu Baøi Giaûng

Sau khi hoïc xong baøi naøy, hoïc vieân coù theå:

1. Lieät keâ ñöôïc 4 giai ñoaïn trong quaù trình

phaùt trieån cuûa moät beänh.

2. Lieät keâ ñöôïc 3 thaønh phaàn cuûa daây chuyeàn

laây.

3. Moâ taû ñöôïc nhöõng öùng duïng cuûa lòch söõ töï nhieân vaø daây chuyeàn laây trong lónh vöïc phoøng ngöøa.

4. Lieät keâ ñöôïc caùc hình thöùc cuûa 1 vuï dòch, vaø caùch xaùc ñònh moät tröôøng hôïp beänh.

2

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Söùc khoûe - Beänh

Söùc khoûe laø gì?

khoâng

beänh

hay

taøn

coù

laø

theå tình traïng hoaøn toaøn thoaûi maùi veà “Moät chaát, tinh thaàn vaø xaõ hoäi chöù khoâng chæ ñôn taät thuaàn (WHO,1948)

Hieän töôïng söùc khoûe laø gì?

Beänh vaø nhöõng hieän töôïng lieân quan ñeán beänh (huùt thuoác laù, maïi daâm, ma tuùy..)

3

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Nguyeân nhaân gaây beänh

Beänh thöôøng do nhieàu yeáu toá gaây neân, hieám khi do 1 nguyeân nhaân taïo thaønh.

Yeáu toá quyeát ñònh söùc khoûe: yeáu toá xaõ hoäi, kinh teá, vaên hoùa, moâi tröôøng

4

Yeáu toá

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Nguyeân nhaân gaây beänh Ví duï

Taâm lyù

Stress, thaát nghieäp, moái quan heä

Sinh hoïc

Vi khuaån, vi ruùt, vaät kí sinh

Moâi tröôøng beân ngoaøi

Khí haäu, tieáng oàn, böùc xa cöïc tím,

Tai naïn

ergonomics

Hoùa chaát

Söï kieän baát ngôø, taùc duïng cuûa röôïu, ma tuùy

Thuoác laù, buïi, chaát phuï gia trong thöïc phaåm

Duøng thuoác noäi tieát ñeå döôõng thai ôû phuï nöõ hay xaûy thai ->taêng nguy cô K aâm ñaïo ôû beù gaùi Duøng thuoác noäi tieát ngöøa maõn kinh vaø phoøng loaõng xöông -> K noäi maïc töû cung

5

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Nguyeân nhaân gaây beänh

Beänh lao

Vi truøng lao? Ngheøo ñoùi?

Moâi tröôøng soáng chaät troäi?

Nghieän röôïu? HIV/AIDS?

6

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Lòch Söû Töï Nhieân Cuûa Beänh

Dieãn tieán töï nhieân cuûa beänh treân moät caù nhaân theo thôøi gian maø khoâng coù baát kì söï can thieäp naøo.

Baét ñaàu: tieáp xuùc/phôi nhieãm yeáu toá nguy cô, tích tuï taùc nhaân gaây beänh trong tuùc chuû

Keát thuùc: hoài phuïc, taøn taät hay töû vong.

7

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Lòch Söû Töï Nhieân Cuûa Beänh

Haäu quaû söùc khoûe khoâng daãn ñeán töû vong (ICF) – (WHO,1980)

Beänh

Khieám khuyeát

Giaûm khaû naêng

Taøn taät

Toån haïi/khoâng bình

Haïn cheá, thieáu huït khaû

Söï thieät thoøi baét nguoàn töø

thöôøng veà caáu truùc,

naêng thöïc hieän hoaït ñoäng

khieám khuyeát, giaûm giaû

chöùc naêng taâm lyù,

maø bình thöôøng vôùi ngöôøi

naêng->haïn cheá, caûn trôû

sinh lyù

khaùc

hoaøn thaønh vai troø bình

thöôøng

Baïi lieät

Lieät chaân

Khoâng coù khaû naêng ñi laïi Thaát nghieäp, khoù tìm vieäc

Toån thöông naõo Trí oùc chaäm

Khoù khaên trong hoïc taäp

Coâ laäp xaõ hoäi

International classification of impairments, disabilities and handicaps. A manual of classification relating to the consequence of disease. Geneva, World Health Organization, 1980

8

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Lòch Söû Töï Nhieân Cuûa Beänh

Thôøi ñieåm thoâng thöôøng cuûa chaån ñoaùn

Trieäu chöùng baét ñaàu

Nhöõng bieán ñoåi beänh lyù

Tieáp xuùc

CAÛM NHIEÃM

BEÄNH BAÙN LAÂM SAØNG

BEÄNH LAÂM SAØNG

HOÀI PHUÏC, TAØN PHEÁ, CHEÁT

9

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Lòch Söû Töï Nhieân Cuûa Beänh

Giai ñoaïn caûm nhieãm Coù söï tích tuï cuûa taùc nhaân gaây beänh hay tuùc chuû tieáp xuùc vôùi yeáu toá taïo thuaän lôïi cho söï xuaát hieän beänh

Moät ngöôøi cholesterol cao, uoáng röôïu bia, huùt loái soáng tónh taïi,, tuoåi cao, giôùi, thuoác laù, coù tieàn söû gia ñình coù nguy cô maéc beänh tim maïch.

10

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Lòch Söõ Töï Nhieân Cuûa Beänh

Giai ñoaïn beänh baùn laâm saøng

Laø giai ñoaïn nhöõng thay ñoåi beänh lyù baét ñaàu nhöng khoâng coù daáu hieäu hay trieäu chöùng.

Hieän töôïng xô vöõa ñoäng maïch vaønh xaûy ra tröôùc khi coù DHLS cuûa BMV

Beänh laây: thôøi kyø uû beänh (incubation period)

thôøi kyø

tieàm taøng (latency

Beänh khoâng laây: period)

11

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Lòch Söû Töï Nhieân Cuûa Beänh

Giai ñoaïn beänh laâm saøng

Caùc trieäu chöùng hay daáu hieäu xuaát hieän roõ reät

Khoù thôû, ñau ngöïc,…

Giai ñoaïn hoài phuïc, taøn pheá, hoaëc cheát

Beänh nhaân coù theå hoài phuïc, taøn pheá hoaëc cheát.

12

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Caùc Möùc Ñoä Phoøng Ngöøa

Ñònh nghóa cuûa DTH bao goàm vieäc phoøng ngöøa vaø kieåm soaùt beänh treân con ngöôøi.

4 caáp ñoä döï phoøng töông öùng vôùi caùc giai ñoaïn phaùt trieån beänh khaùc nhau.

Muïc ñích: nhaèm duy trì, naâng cao vaø giaûm toái ña nhöõng aûnh höôûng cuûa beänh taät

13

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Caùc Möùc Ñoä Phoøng Ngöøa

Baäc 0

Baäc 1

Baäc 2

Baäc 3

CAÛM NHIEÃM

BEÄNH BAÙN LAÂM SAØNG

BEÄNH LAÂM SAØNG

HOÀI PHUÏC, TAØN PHEÁ, CHEÁT

14

Giai ñoaïn beänh Muïc ñích Haønh ñoäng Ñoái töôïng ñích Caáp ñoä

Ñieàu kieän kinh teá xaõ

Toaøn boä quaàn theå,

Caáp 0

Thieát laäp, duy trì tình Caùc chính saùch coâng coäng,

hoäi, moâi tröôøng daãn

caùc nhoùm choïn loïc

(caên nguyeân)

traïng laøm giaûm ñe doïa chính saùch y teá

ñeán nguyeân nhaân

tôùi söùc khoûe

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Caùc Möùc Ñoä Phoøng Ngöøa

Toaøn boä quaàn theå,caù

Caùc yeáu toá caên

Caáp 1

Taêng cöôøng dinh döôõng, Giaûm soá môùi maéc

nguyeân ñaëc hieäu

theå coù nguy cô cao

tieâm chuûng, loaïi boû yeáu toá

nhoùm choïn loïc,

nguy cô (phaùt bao cao su,

kim tieâm, giaùo duïc taêng

cöôøng nhaän thöùc)

Giai ñoaïn sôùm cuûa

Caù theå môùi coù beänh,

Caáp 2

Giaûm thôøi gian maéc Caùc ño löôøng nhaèm phaùt

beänh

beänh hieän sôùm (saøng loïc chaån

ñoaùn vaø ñieàu trò sôùm)

Giai ñoaïn muoän cuûa

Caùc beänh nhaân

Caáp 3

Giaûm soá löôïng vaø/hoaëc Phuïc hoài chöùc naêng

beänh

taùc ñoäng cuûa caùc bieán

chöùng, giaûm nheï taùc

ñoäng laâu daøi cuûa

tieàm naêng soáng coù ích

beänh/taøn taät, toái ña naêm 15

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Hieän Töôïng Taûng Baêng

16

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Hieän Töôïng Taûng Baêng

Hieän töôïng taûng baêng cuûa beänh cho moät böùc tranh cuûa söï phaân boá beänh trong coäng ñoàng.

Phaàn thaáy ñöôïc laø nhöõng ca roõ raøng, deã chaån ñoaùn.

Phaàn khoâng thaáy ñöôïc bao goàm nhöõng ca tieàm taøng, khoâng ñöôïc chaån ñoaùn, ngöôøi mang maàm beänh laø phaàn quan troïng

17

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Hieän Töôïng Taûng Baêng

1 ca SXHD coù soác

9 ca SXHD naèm vieän

80 ca khaùm SXHD/caùc PKKV

500 ca SXHD ñieàu trò taïi nhaø , chöa keå theå aån

18

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Tam Giaùc Dòch Teã Hoïc

Taùc nhaân

Moâi tröôøng

Tuùc chuû

19

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Tam Giaùc Dòch Teã Hoïc

Taùc nhaân bao goàm caùc yeáu toá sinh hoïc, vaät lyù, hoùa hoïc maø söï hieän dieän hay vaéng maët cuûa noù laø caàn thieát cho beänh xuaát hieän

Tuùc chuû bao goàm nhöõng ñaëc tính, haønh vi cuûa con ngöôøi, gen, söï mieãn dòch vaø tính caûm thu ï(tuoåi, giôùi, ngheà nghieäp, hoân nhaân)

Moâi tröôøng nhöõng yeáu toá beân ngoaøi ñoùng goùp ñeán dieãn tieán beänh (nhieät ñoä, ñoä aåm, ñoä cao, tieáng oàn)

20

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Ñoøn Caân Dòch Teã Hoïc

Taùc nhaân

Tuùc chuû

Moâi tröôøng

21

Tương tác giữa tác nhân, môi trường và vật chủ

Không cân bằng

Cân bằng

• Tác nhân thay đổi • Tăng số lượng, tính độc hại

• Không bệnh • Kiểm soát

H

H

A

E

A

E

Không cân bằng

Không cân bằng

• Túc chủ thay đổi

• Môi trường thay đổi

• Suy dinh dưỡng • Miễn dịch thấp

• Làm tăng tác nhân • Giảm miễn dịch của túc chủ

A

H

A

H

A

H

kulaya_2010 22

E

E

E

Application of triangle of causation to prevention of diseases

Non infectious disease Lung cancer Host – smoking *Stop Agent – tar in cigarette * Stop smoking Environment – poor ventilation * Change or move out

Infectious disease Influenza A H1N1 2009 Host – increase immunity * Increase immunity by improve nutrition, exercise, vaccine Agent – virus •minimize number and growth and virulence •Washing hand, using mask Environment – crowded area avoid being in crowded area

23

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Daây Chuyeàn Laây

Caùch Thöùc Laây

VAÄT CHUÛ

TAÙC NHAÂN

TUÙC CHUÛ CAÛM THUÏ

Ngoõ ra

Ngoõ vaøo

24

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Daây Chuyeàn Laây - Vaät Chuû

Caùch Thöùc Laây

TAÙC NHAÂN

VAÄT CHUÛ

TUÙC CHUÛ CAÛM THUÏ

 Vaät chuû laø ngöôøi

° Ngöôøi beänh coù trieäu chöùng ° Ngöôøi laønh mang truøng

 Vaät chuû suùc vaät  Vaät chuû moâi tröôøng

25

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Daây Chuyeàn Laây – Caùch Laây

Laây tröïc tieáp: nguoàn beänh truyeàn tröïc tieáp töø ngöôøi nhieãm ñeán ngöôøi khoâng nhieãm

Tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi beänh nhaân VGB coù theå bò nhieãm VGB

Laây truyeàn giaùn tieáp: Nguoàn beänh vaøo nhöõng vaät trung gian (khoâng khí, gioït nöôùc boït, boï cheùt) ñeán tuùc chuû caûm thuï

26

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Caùch Laây

Laây truyeàn tröïc tieáp

Laây truyeàn giaùn tieáp

Qua vaät duïng (thöïc phaåm, nöôùc, khaên

Ñuïng chaïm

maët ..bò nhieãm baån)

Hoân

Vaät trung gian ( coân truøng, ñoäng vaät)

Giao hôïp

Caùc tieáp xuùc khaùc (sinh ñeû, thuû thuaät y

Qua khoâng khí ôû khoaûng caùch xa (buïi,

teá, tieâm thuoác, cho buù)

haït nhoû)

Qua khoâng khí ôû khoaûng caùch gaàn (haït

nhoû, ho, haét hôi)

Truyeàn maùu

Qua nhau thai

27

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Daây Chuyeàn Laây – Tuùc Chuû

Caùch Thöùc Laây

TAÙC NHAÂN

TUÙC CHUÛ CAÛM THUÏ

VAÄT CHUÛ

 Tính caûm thuï

° Yeáu toá di truyeàn ° Mieãn dòch thuï ñaéc ñaëc hieäu

 Tính mieãn dòch quaàn theå

28

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch ÖÙng Duïng Cuûa Daây Chuyeàn Laây

Caùch Thöùc Laây

TAÙC NHAÂN

VAÄT CHUÛ

TUÙC CHUÛ CAÛM THUÏ

 KIEÅM SOAÙT BEÄNH: Can thieäp vaøo

maéc xích nhaïy caûm nhaát ° Loaïi boû taùc nhaân ° Can thieäp vaøo caùch thöùc laây ° Baûo veä ngoõ vaøo

29

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Dòch

Khi tröôøng hôïp maéc beänh vöôït quaù soá kì voïng cuûa moät coäng ñoàng hoaëc moät khu vöïc.

Xaùc ñònh dòch döïa vaøo taàn soá thoâng thöôøng cuûa beänh trong cuøng khu vöïc trong moät quaàn theå xaùc ñònh trong cuøng moät muøa cuûa naêm

30

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Dòch

 Möùc ñoä beänh

° Möùc neàn ° Ca leû teû ° Löu haønh - Löu haønh cao (SXH) ° Dòch: cao hôn möùc mong ñôïi ° Ñaïi dòch: xaûy ra treân nhieàu QG,

aûnh höôûng ñeán nhieàu ngöôøi

31

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Moâ Hình Dòch

Vuï dòch moät nguoàn chung/ traän buøng phaùt nguoàn

chung:

Vuï dòch taû ôû caùc quaän London do nguoàn nöôùc bò oâ

nhieãm cuûa coâng ty caáp nöôùc Southwark

Soá löôïng ngöôøi beänh taêng nhanh chæ trong vaøi giôø

Kieåm soaùt: kieåm soaùt hieäu quaû baèng vieäc loaïi boû

tieáp caän vôùi nguoàn beänh

32

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Moâ Hình Dòch

Vuï dòch moät nguoàn ñieåm:

SARS: Ngaøy 21.02.2003, 1 baùc só Trung Quoác qua HongKong

Nhaäp vieän vôùi tình traïng vieâm phoåi caáp, töû vong 10 ngaøy sau ñoù.

Tuy nhieân, oâng laây nhieãm cho nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi oâng tröôùc

khi nhaäp vieän (vôï, con gaùi, chò, anh reå) vaø 16 ngöôøi khaùch ôû

Hongkong. 16 ngöôøi naøy rôøi Hongkong ñeán Singapore, Hanoi,

Toronto -> dòch lan roäng trong beänh vieän, tröôøng hoïc, coäng ñoàng

Ñaëc ñieåm: truyeàn ngöôøi naøy-> ngöôøi khaùc, gia taêng soá tröôøng hôïp

ban ñaàu chaäm hôn. Möùc ñoä laây tuøy thuoäc soá ngöôøi caûm nhieãm vaø 33

nguoàn nhieãm -> dòch nhaân roäng

Endemic (dịch lưu hành) Epidemic (dịch bùng phát)

i

e s a e s d a f o s e s a c f o

.

o N

Endemic

Epidemic

Time

Dr. Pratap Singhasivanon

Infectious Disease Epidemiology / Page 34

Beänh vaø Söï Xuaát Hieän Dòch Ñònh Nghóa Tröôøng Hôïp

 Tieâu chí laâm saøng  Tieâu chí caän laâm saøng  Xeáp nhoùm

° Coù / Khoâng ° Nghi ngôø ° Coù khaû naêng ° Xaùc ñònh

35