Chuyên đề văn học Việt Nam hiện đại II: Văn học Việt Nam sau 1975 và các tác phẩm mới được đưa vào chương trình phổ thông

Chuyªn ®Ò v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i II V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 vμ c¸c t¸c phÈm Míi ®−îc ®−a vμo ch−¬ng tr×nh phæ th«ng

Ch−¬ng 1

V¨n häc viÖt nam sau 1975 - nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu vμ gi¶ng d¹y

1. V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 trong tiÕn tr×nh v¨n häc d©n téc 1.1. V¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975 trong tiÕn tr×nh v¨n häc d©n téc thÕ kû XX vµ tiÕp nèi sang ®Çu thÕ kû XXI

- Qu¸ tr×nh v¨n häc lµ sù tån t¹i, vËn ®éng vµ tiÕn ho¸ cña v¨n häc võa phô thuéc vµo qu¸ tr×nh lÞch sö x· héi võa tu©n theo nh÷ng quy luËt riªng (nãi c¸ch kh¸c qu¸ tr×nh v¨n häc lµ diÔn tiÕn h×nh thµnh, tån t¹i, thay ®æi, ph¸t triÓn cña toµn bé ®êi sèng v¨n häc qua c¸c thêi kú lÞch sö).

Qu¸ tr×nh v¨n häc ph¶n ¸nh sù vËn ®éng cña v¨n häc trong thêi gian vµ kh«ng gian. VÒ thêi gian, nã cho thÊy v¨n häc ph¸t triÓn qua nhiÒu thêi kú vµ giai ®o¹n, trong ®ã c¸c thêi kú lín lµ cæ ®¹i, trung ®¹i, hiÖn ®¹i, cßn c¸c giai ®o¹n cô thÓ th× tïy thuéc vµo tõng nÒn v¨n häc d©n téc mµ cã c¸ch ph©n chia kh¸c nhau. VÒ kh«ng gian, nã cho thÊy v¨n häc ®· ph¸t triÓn kh«ng gièng nhau vµ kh«ng ®ång ®Òu ë tõng khu vùc v¨n ho¸, tõng l·nh thæ, quèc gia - d©n téc hay trªn ph¹m vi toµn cÇu.

Kh¸i niÖm qu¸ tr×nh v¨n häc cßn chØ ra c¶ cÊu tróc cña b¶n th©n v¨n häc. §ã lµ mét cÊu tróc phøc t¹p võa bao gåm toµn thÓ c¸c t¸c phÈm v¨n häc, mäi h×nh thøc l−u gi÷ vµ truyÒn b¸ v¨n häc, mäi thµnh tè cña ®êi sèng v¨n häc, l¹i võa chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng mèi quan hÖ ®a chiÒu gi÷a c¸c bé phËn v¨n häc vµ gi÷a v¨n häc víi c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt, c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c. Sù thay ®æi cña ý thøc v¨n häc, h×nh thøc v¨n häc, sù biÕn ®éng trong c¸ch tiÕp nhËn v¨n häc lµ nh÷ng bé phËn kh«ng thÓ t¸ch rêi cña qu¸ tr×nh v¨n häc, thËm chÝ ®©y lµ nh÷ng bé phËn c¬ b¶n nhÊt.

- Khi xem xÐt mét hiÖn t−îng v¨n häc cô thÓ, ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc vÞ trÝ cña nã trong qu¸ tr×nh v¨n häc. §Æc biÖt lµ ph¶i ®Æt nã trong tiÕn tr×nh v¨n häc. “Nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975 kh«ng thÓ kh«ng ®Æt nã vµo tiÕn tr×nh v¨n häc d©n téc thÕ kû XX vµ tiÕp nèi liÒn m¹ch sang thÕ kû XXI. Nh×n trªn ®¹i thÓ, v¨n häc ViÖt Nam thÕ kû XX cã ba chÆng ®−êng lín: Tõ ®Çu thÕ kû ®Õn 1945 - v¨n häc chuyÓn tõ ph¹m trï trung ®¹i sang nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i (mµ 30 n¨m ®Çu lµ giai ®o¹n giao thêi); tõ n¨m 1945 ®Õn 1975 - v¨n häc c¸ch m¹ng ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn hai cuéc kh¸ng chiÕn, vµ tõ sau 1975

v¨n häc thêi hËu chiÕn vµ ®æi míi. Ba chÆng ®−êng nãi trªn cña v¨n häc thÕ kû XX lµ sù tiÕp nèi cña dßng ch¶y v¨n häc d©n téc, võa cã sù biÕn ®æi t¹o ra c¸c b−íc ngoÆt, võa cã sù kÕ tôc chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®øt g·y.” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009).

Quan niÖm v¨n häc sau 1975 ®Õn nay lµ mét thêi kú hay mét giai ®o¹n cÇn ph¶i c¨n cø vµo c¸c quy luËt cña qu¸ tr×nh v¨n häc (quy luËt tiÕp nhËn t¸c ®éng cña ®êi sèng vµ lÞch sö; quy luËt kÕ thõa vµ c¸ch t©n; quy luËt giao l−u); sù chi phèi cña hÖ ý thøc, t− t−ëng thêi ®¹i; sù ®ãng gãp vÒ néi dung vµ h×nh thøc…

Qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ®æi míi cña v¨n häc ViÖt Nam sau 1975, cã sù ®ãng gãp ®¸ng kÓ vÒ néi dung vµ h×nh thøc nghÖ thuËt. ®ã lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh tiÕp nhËn sù t¸c ®éng cña ®êi sèng vµ lÞch sö, cã sù kÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña v¨n häc truyÒn thèng vµ cã ®iÒu kiÖn héi nhËp víi v¨n ho¸ thÕ giíi. Nh−ng kh«ng thÓ phñ nhËn nã vÉn chÞu sù chi phèi cña lý t−ëng d©n chñ v« s¶n. Nãi mét c¸ch cô thÓ lµ nã vÉn chÞu sù t¸c ®éng cña ®−êng lèi v¨n ho¸ v¨n nghÖ cña §¶ng (trong thêi kú ®æi míi). ViÖc ®¸nh gi¸ c«ng cuéc ®æi míi ®Ó kh¼ng ®Þnh vµ thóc ®Èy nh÷ng t×m tßi kh¸m ph¸ cña v¨n häc sau 1975 cÇn ph¶i cã th¸i ®é nghiªm tóc vµ khoa häc. Kh«ng qu¸ nhÊn m¹nh nh÷ng kh¸c biÖt, thËm chÝ lµ sù ®èi lËp, ®Ó råi ®o¹n tuyÖt víi giai ®o¹n v¨n häc tr−íc ®ã. §iÒu nµy dÉn ®Õn mét th¸i ®é ®Þnh kiÕn, thiÕu kh¸ch quan ®èi víi di s¶n v¨n häc tr−íc 1975. “Sù kh¸c biÖt cña hai chÆng ®−êng v¨n häc tr−íc vµ sau 1975 lµ ®iÒu hiÓn nhiªn, cã thÓ thÊy trªn rÊt nhiÒu ph−¬ng diÖn. Nh−ng ph¶i ch¨ng gi÷a hai chÆng ®−êng ®ã lµ sù c¾t l×a, kh«ng cã chót tiÕp nèi nµo?” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009). Thµnh tùu vµ h¹n chÕ cña nÒn v¨n häc ba m−¬i n¨m chiÕn tranh (1945 - 1975) kh«ng ph¶i lµ kh«ng gãp phÇn chuÈn bÞ vµ kÝch thÝch sù ®æi míi v¨n häc sau 1975. V¨n häc 10 n¨m sau khi n−íc nhµ thèng nhÊt (1975 - 1985) ®· thÓ hiÖn râ quy luËt kÕ thõa cña v¨n häc chÆng ®−êng tr−íc. Nh×n trªn tiÕn tr×nh v¨n häc thÕ kØ XX vµ nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû XXI, cã thÓ thÊy h−íng vËn ®éng c¬ b¶n, xuyªn suèt c¸c chÆng ®−êng v¨n häc lµ vÊn ®Ò hiÖn ®¹i ho¸, d©n chñ ho¸. “Xu h−íng Êy cã bÞ lÊn ¸t bëi yªu cÇu c¸ch m¹ng ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸ trong giai ®o¹n 1945 - 1975, nh−ng ®· trë l¹i thµnh mét nhu cÇu vµ h−íng vËn ®éng cña v¨n häc sau 1975…” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009).

- Nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn sù giao

l−u, ¶nh h−ëng ®èi víi c¸c nÒn v¨n häc kh¸c.

V¨n häc ViÖt Nam cuèi thÕ kû XIX sang ®Çu thÕ kû XX, chuyÓn tõ ph¹m trï v¨n häc trung ®¹i sang v¨n häc hiÖn ®¹i ®· tõng bÞ ¶nh h−ëng nÒn v¨n ho¸ ph−¬ng T©y (Anh, Ph¸p). Sù ¶nh h−ëng ®ã Ýt nhiÒu phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi - lÞch sö. Sang chÆng ®−êng tõ 1945 ®Õn 1975, sù giao l−u v¨n häc vÉn tån t¹i nh−ng mang tÝnh chÊt khu vùc. Nã chØ giíi h¹n trong quan hÖ víi nÒn v¨n häc c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa.

V¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975, nhÊt lµ tõ gi÷a nh÷ng n¨m 80 trë ®i, trong xu thÕ ®a cùc hãa quan hÖ quèc tÕ, v¨n hãa nãi chung vµ v¨n häc nãi riªng, giao l−u v¨n häc kh«ng cßn dõng l¹i trong c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa mµ ®· tõng b−íc thay ®æi. Nã më réng sù giao l−u, sù héi nhËp víi nÒn v¨n häc nh©n lo¹i, mang tÝnh toµn cÇu.

Trong qu¸ tr×nh giao l−u Êy, v¨n häc sau 1975 kh«ng chØ cã tiÕp thu mµ cßn cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh cho nÒn v¨n häc chung cña nh©n lo¹i. “Ch¼ng lÏ ViÖt Nam ngµy nay chØ h−ëng cña thiªn h¹ mµ kh«ng lµm ra ®−îc c¸i g× gãp vµo cña chung cña thiªn h¹'' (NguyÔn Minh Ch©u - H·y ®äc lêi ai ®iÕu cho mét giai ®o¹n v¨n nghÖ minh häa - V¨n nghÖ, Hµ Néi sè 49&50, 12/1987). 1.2. Sù vËn ®éng cña v¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975 ®Õn nay

Sù vËn ®éng cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam tõ 1975 ®Õn nay cã thÓ t¹m chia thµnh ba chÆng ®−êng: Tõ 1975 ®Õn 1985 lµ thêi kú chuyÓn tiÕp tõ v¨n häc sö thi thêi chiÕn tranh sang v¨n häc thêi hËu chiÕn; tõ 1986 ®Õn ®Çu thËp kû 90 lµ thêi kú v¨n häc ®æi míi s«i næi, m¹nh mÏ, g¾n liÒn víi chÆng ®Çu cña c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n−íc; tõ 1993 ®Õn nay, v¨n häc trë l¹i víi nh÷ng quy luËt b×nh th−êng vµ h−íng sù quan t©m nhiÒu h¬n vµo nh÷ng c¸ch t©n nghÖ thuËt.

- Tõ sau th¸ng 4 n¨m 1975 ®Õn 1985 §©y lµ chÆng ®−êng chuyÓn tiÕp tõ nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng trong chiÕn tranh sang nÒn v¨n häc cña thêi kú hËu chiÕn. TÝnh chÊt chuyÓn tiÕp nµy thÓ hiÖn râ ë c¶ ®Ò tµi, c¶m høng, c¸c ph−¬ng thøc nghÖ thuËt vµ c¶ quy luËt vËn ®éng cña v¨n häc. N¨m n¨m ®Çu sau khi n−íc nhµ thèng nhÊt (1975 - 1980), nÒn v¨n häc vÒ c¬ b¶n vÉn tiÕp tôc nguån m¹ch c¶m høng cña thêi kú chiÕn tranh chèng Mü cøu n−íc. Nã nh− mét cç xe khæng lå ®ang ch¹y theo qu¸n tÝnh v−ît qua ranh giíi lÞch sö. Tuy ®· cã nh÷ng thay ®æi vµ nh÷ng b−íc ph¸t triÓn míi, c¶ ë v¨n xu«i vµ th¬ nh−ng ®Ò tµi chiÕn tranh vµ khuynh h−íng sö thi vÉn hÕt søc næi tréi. Nh÷ng t¸c phÈm ®· ®Ó l¹i dÊu Ên nh− M¸u vµ Hoa (Tè H÷u), Nh÷ng

ng−êi ®i tíi biÓn (Thanh Th¶o), §−êng tíi thµnh phè (H÷u thØnh); C¬n giã lèc (KhuÊt Quang Thôy), N¾ng ®ång b»ng (Chu Lai), §Êt tr¾ng (NguyÔn Träng O¸nh), N¨m hoµ b×nh ®Çu tiªn (NguyÔn M¹nh TuÊn), MiÒn ch¸y (NguyÔn Minh Ch©u)…

Trong nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû t¸m m−¬i (1981 - 1985), t×nh h×nh kinh tÕ, x· héi cña ®Êt n−íc gÆp nhiÒu khã kh¨n chång chÊt vµ r¬i vµo khñng ho¶ng ngµy cµng trÇm träng. NÒn v¨n häc còng ch÷ng l¹i vµ kh«ng Ýt ng−êi viÕt l©m vµo t×nh tr¹ng bèi rèi, kh«ng t×m thÊy ph−¬ng h−íng s¸ng t¸c. ý thøc nghÖ thuËt cña sè ®«ng ng−êi viÕt vµ c«ng chóng ®éc gi¶ ch−a chuyÓn biÕn kÞp víi thùc tiÔn x· héi. Nh÷ng quan niÖm vµ c¸ch tiÕp cËn hiÖn thùc vèn quen thuéc trong thêi kú tr−íc ®· tá ra bÊt cËp tr−íc hiÖn thùc míi vµ ®ßi hái míi. Nh−ng v¨n häc ®· tõng b−íc t×m c¸ch tiÕp cËn, kh¸m ph¸ vµ thÓ hiÖn ®êi sèng míi sao cho phï hîp vµ thÝch nghi nhÊt. §iÒu ®ã ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh b»ng sù hiÖn diÖn cña mét sè c©y bót tiªn phong nh¹y c¶m víi cuéc sèng, ®i vµo kh¸m ph¸ nh÷ng vÊn ®Ò hiÖn thùc ®ang n¶y sinh nh−: NguyÔn Kh¶i (GÆp gì cuèi n¨m, Thêi gian cña ng−êi), NguyÔn M¹nh TuÊn (§øng tr−íc biÓn), Ma V¨n Kh¸ng (Mïa l¸ rông trong v−ên), D−¬ng Thu H−¬ng (Bªn kia bê ¶o väng, ChuyÖn

t×nh kÓ tr−íc lóc r¹ng ®«ng), ChÕ Lan Viªn (Hoa trªn ®¸), NguyÔn Duy (¸nh

tr¨ng), ý Nhi (Ng−êi ®µn bµ ngåi ®an), Thanh Th¶o (Nh÷ng ngän sãng mÆt trêi, Khèi vu«ng Ru-bÝch)... L−u Quang Vò (Hån Tr−¬ng Ba da hµng thÞt) … V¨n häc cã khuynh h−íng trë vÒ víi ®êi sèng th−êng nhËt.

- Tõ 1986 ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m chÝn m−¬i §−êng lèi ®æi míi t¹i §¹i héi VI cña §¶ng vµ tiÕp theo ®ã lµ NghÞ quyÕt 05 cña Bé ChÝnh trÞ, cuéc gÆp cña nguyªn Tæng BÝ th− NguyÔn V¨n Linh víi ®¹i diÖn giíi v¨n nghÖ sÜ (1987) nh− mét luång giã míi thæi vµo ®êi sèng v¨n häc nghÖ thuËt. §iÒu ®ã më ra thêi kú míi cña v¨n häc ViÖt Nam.

“NhiÖt t×nh ®æi míi x· héi, kh¸t väng d©n chñ vµ tinh thÇn nh×n th¼ng vµo sù thËt ®· lµ nh÷ng ®éng lùc tinh thÇn cho v¨n häc cña thêi kú ®æi míi ph¸t triÓn m¹nh mÏ, s«i næi. Sù ®æi míi ý thøc nghÖ thuËt n»m ë chiÒu s©u cña ®êi sèng v¨n häc, nã võa lµ kÕt qu¶ võa lµ ®éng lùc cho nh÷ng t×m tßi ®æi míi trong s¸ng t¸c, ®ång thêi l¹i t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn sù tiÕp nhËn cña c«ng chóng v¨n häc. T− duy v¨n häc míi ®· dÇn h×nh thµnh, lµm thay ®æi c¸c quan niÖm vÒ chøc n¨ng cña v¨n häc, vÒ mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ ®êi sèng, nhµ v¨n vµ b¹n ®äc, vÒ sù tiÕp nhËn v¨n häc. §ång thêi sù ®æi míi t− duy nghÖ thuËt còng thóc ®Èy m¹nh mÏ nh÷ng sù t×m kiÕm, thÓ nghiÖm vÒ c¸ch tiÕp cËn thùc t¹i, vÒ c¸c thñ ph¸p vµ bót ph¸p nghÖ thuËt, ph¸t huy c¸ tÝnh vµ phong

c¸ch c¸ nh©n cña nhµ v¨n.” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009).

Khuynh h−íng nhËn thøc l¹i hiÖn thùc víi c¶m høng phª ph¸n trªn tinh thÇn nh©n b¶n ®· ph¸t triÓn m¹nh vµo nöa cuèi nh÷ng n¨m 80 vµ ®Çu nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX. V¨n xu«i cã sù xuÊt hiÖn cña c¸c t¸c phÈm vµ t¸c gi¶ tiªu biÓu: Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu, Cá lau cña NguyÔn Minh Ch©u, T−íng vÒ h−u cña NguyÔn Huy ThiÖp, BÕn kh«ng chång cña D−¬ng H−íng, M¶nh ®Êt l¾m ng−êi nhiÒu ma cña NguyÔn Kh¾c Tr−êng, §¸m c−íi kh«ng cã giÊy gi¸ thó cña Ma V¨n Kh¸ng… Th¬ ca tuy kh«ng thËt sù s«i ®éng nh− v¨n xu«i nh−ng còng cã thÓ nh¾c ®Õn mét sè c©y bót cã dÊu Ên nh− H÷u ThØnh, NguyÔn Duy, Thanh Th¶o, Phïng Kh¾c B¾c, D− ThÞ Hoµn…

- Tõ 1993 ®Õn nay V¨n häc trë l¹i víi nh÷ng quy luËt b×nh th−êng vµ h−íng sù quan t©m

nhiÒu h¬n vµo nh÷ng c¸ch t©n nghÖ thuËt.

“…V¨n häc quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn sù ®æi míi cña chÝnh nã, mÆc dï vÉn kh«ng ®i ra khái xu h−íng d©n chñ hãa. §©y lµ lóc v¨n häc trë vÒ víi ®êi sèng th−êng nhËt vµ vÜnh h»ng, ®ång thêi cã ý thøc vµ nhu cÇu tù ®æi míi vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt, ph−¬ng thøc thÓ hiÖn h¬n bao giê hÕt. Tuy Ýt cã nh÷ng t¸c phÈm g©y ®−îc nh÷ng "có sèc" trong d− luËn, trë thµnh nh÷ng hiÖn t−îng thu hót ®«ng ®¶o c«ng chóng, nh−ng hÇu nh− ë thÓ lo¹i nµo còng cã sù t×m tßi, tù ®æi míi. Tuy nhiªn, t×nh tr¹ng cã phÇn trÇm l¾ng cña ®êi sèng v¨n häc n−íc nhµ gÇn ®©y lµ ®iÒu cã thùc. §iÒu ®ã ph¶i ®−îc c¾t nghÜa tõ nhiÒu nguyªn nh©n, kÓ c¶ do sù h¹n chÕ cña chÝnh ng−êi cÇm bót. Kh«ng Ýt t¸c gi¶, sau mét vµi t¸c phÈm ban ®Çu ®−îc ®¸nh gi¸ cao th× ®· dõng l¹i, kh«ng tù v−ît ®−îc m×nh, ®æi míi chÝnh m×nh ®Ó ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh c«ng míi” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009). 2. V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 trong xu thÕ héi nhËp 2.1. Giao l−u v¨n häc lµ xu thÕ tÊt yÕu cña thêi kú héi nhËp

LÞch sö nh©n lo¹i ®· kh¼ng ®Þnh giao l−u v¨n ho¸ lµ mét xu h−íng tÊt yÕu cña mäi thêi kú héi nhËp. Héi nhËp vÒ kinh tÕ, x· héi bao giê còng kÐo theo sù héi nhËp vÒ v¨n hãa. Cã sù héi nhËp vÒ v¨n hãa ¾t h¼n cã sù héi nhËp vÒ v¨n häc. VÝ dô §Õ quèc La M· sau khi chinh phôc Hy L¹p, ®· t¹o ra mét nÒn v¨n hãa Hy-La næi tiÕng. Kho tµng thÇn tho¹i Hy L¹p ®· ®−îc La M· tiÕp thu gÇn nh− toµn bé, biÕn thµnh thÇn tho¹i Hy L¹p-La M·. GÇn 1000 n¨m B¾c thuéc, nÒn v¨n hãa ViÖt Nam Ýt nhiÒu chÞu ¶nh h−ëng vµ tiÕp thu v¨n hãa

Trung Hoa vµ ®Ó l¹i dÊu Ên trong v¨n häc (Th¬ §−êng; Kim V©n kiÒu truyÖn…).

Giao l−u v¨n hãa tr−íc ®©y míi chØ diÔn ra ë cÊp khu vùc. Ngµy nay, khi xu thÕ héi nhËp kinh tÕ, x· héi diÔn ra nhanh chãng trªn toµn thÕ giíi th× héi nhËp v¨n hãa kh«ng thÓ kh«ng mang tÝnh toµn cÇu.

“Trong bèi c¶nh cña giao l−u v¨n hãa toµn cÇu nh− vËy, v¨n häc cã thÓ ®−îc coi lµ cã mét vai trß n¨ng ®éng nhÊt. Vµ v¨n häc ViÖt Nam còng kh«ng n»m ngoµi quy luËt ®ã. TËn dông nh÷ng lîi Ých do giao l−u v¨n hãa ®em l¹i, v¨n häc ViÖt Nam ®ang tiÕp thu nh÷ng thµnh tùu v¨n ho¸ - v¨n häc cña thÕ giíi ®Ó lµm phong phó cho ®êi sèng v¨n häc cña chÝnh m×nh; ®ång thêi còng cã ®−îc nhiÒu c¬ héi ®Ó phæ biÕn nh÷ng thµnh tùu cña m×nh ra thÕ giíi. Râ rµng, sau 20 n¨m ®æi míi, bé mÆt cña v¨n häc ViÖt Nam ®· kh¸c tr−íc rÊt nhiÒu. Nã ®ang trë nªn ®a d¹ng h¬n, cã nhiÒu giäng ®iÖu vµ nhiÒu mµu s¾c h¬n, kÓ c¶ trong lÜnh vùc s¸ng t¸c lÉn lý luËn - phª b×nh. Vµ trªn tÊt c¶ lµ v¨n häc n−íc ta ®· ®−îc tù do h¬n, cëi më h¬n, cã ®−îc nhiÒu lùa chän h¬n.” (NguyÔn V¨n Long - Mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n trong nghiªn cøu lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam giai ®o¹n tõ sau 1975, NXB Gi¸o dôc 2009)

Trong nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX, xu thÕ héi nhËp cña v¨n häc ViÖt Nam ®· thÓ hiÖn kh¸ râ vµ b¾t ®Çu cã ®−îc vÞ trÝ trªn diÔn ®µn v¨n häc khu vùc vµ thÕ giíi. NhiÒu nhµ v¨n ®−îc nhËn gi¶i th−ëng v¨n häc quèc tÕ (Gi¶i th−ëng v¨n häc ASEAN, Gi¶i th−ëng v¨n häc s«ng Mª K«ng). NhiÒu héi nghÞ, héi th¶o v¨n häc quèc tÕ ®−îc tæ chøc (Héi nghÞ nhµ v¨n ba n−íc ViÖt Nam - Lµo - Campuchia). NhiÒu t¸c phÈm cña c¸c nhµ v¨n ViÖt Nam hiÖn ®¹i ®· ®−îc c¸c dÞch gi¶ n−íc ngoµi dÞch vµ giíi thiÖu (Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu, Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh…). NhiÒu t¸c gi¶ ®· ®−îc c¸c tæ chøc v¨n häc n−íc ngoµi mêi sang n−íc hä ®Ó giao l−u, trao ®æi kinh nghiÖm (Lª Lùu, NguyÔn Huy ThiÖp, Phan ThÞ Vµng Anh…). V¨n häc ViÖt Nam cã ®iÒu kiÖn tiÕp thu tinh hoa cña c¸c nÒn v¨n häc c¸c d©n téc kh¸c vµ còng cã ®iÒu kiÖn giíi thiÖu tinh hoa v¨n häc cña chÝnh m×nh. 2.2. Giao l−u, héi nhËp trong s¸ng t¸c

- Néi dung: V¨n häc ViÖt Nam tr−íc n¨m 1975 khi mang vai trß cña mét nÒn v¨n häc phôc vô c¸ch m¹ng, cæ vò chiÕn ®Êu, c¸c nhµ v¨n ®Òu nh×n hiÖn thùc tõ gãc ®é ®iÓn h×nh mang tÝnh thêi ®¹i, d©n téc. Hä kh¸m ph¸ ®êi sèng chñ yÕu tõ c¸i nh×n cña céng ®ång. Nhµ v¨n cÇm bót d−íi ¸nh s¸ng cña lý t−ëng vµ t×nh c¶m céng ®ång ®Ó x©y dùng nªn nh÷ng con ng−êi lý t−ëng ®¹i diÖn cho thêi ®¹i (®Êt n−íc ®øng lªn cña Nguyªn Ngäc; DÊu ch©n ng−êi lÝnh cña

NguyÔn Minh Ch©u, VÇng tr¨ng quÇng löa cña Ph¹m TiÕn DuËt…).

Sau n¨m 1975, v¨n häc kh«ng cßn cæ vò chiÕn ®Êu mµ chuyÓn sang nh÷ng vÊn ®Ò cña ®êi sèng hµng ngµy trong mäi mèi quan hÖ. Nã v−ît ra khái khu«n khæ khu vùc, nã chÞu sù ¶nh h−ëng v¨n hãa, lèi sèng cña c¸c n−íc kh¸c. ®Æc biÖt lµ t− t−ëng d©n chñ cña c¸c n−íc ph−¬ng T©y… V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 b¾t ®Çu cã sù thay ®æi. Nã chuyÓn träng t©m tõ hiÖn thùc kh¸ch quan bªn ngoµi sang hiÖn thùc néi t©m bªn trong. C¸i t«i c¸ nh©n trë thµnh mét ®èi t−îng khai th¸c míi. §iÒu nµy xuÊt hiÖn ngay tõ sau khi chiÕn tranh chèng Mü kÕt thóc (MiÒn ch¸y; Phiªn chî Gi¸t cña NguyÔn Minh Ch©u). Sau nµy c¸i t«i c¸ nh©n víi nh÷ng nçi niÒm suy t− cña con ng−êi ViÖt Nam thêi hiÖn ®¹i cµng ®−îc c¸c nhµ v¨n quan t©m khai th¸c. Nçi buån chiÕn tranh (Th©n phËn t×nh yªu) cña B¶o Ninh, ¡n mµy dÜ v·ng cña Chu Lai, Thêi xa v¾ng cña Lª Lùu, GÆp gì cuèi n¨m cña NguyÔn Kh¶i, Mïa l¸ rông trong v−ên vµ §¸m c−íi kh«ng cã giÊy gi¸ thó cña Ma V¨n Kh¸ng... H¸i theo mïa cña

ChÕ Lan Viªn, ¸nh tr¨ng cña NguyÔn Duy, Tù h¸t cña Xu©n Quúnh… cã thÓ ®−îc coi lµ nh÷ng ®¹i diÖn tiªu biÓu.

- H×nh thøc: Tr−íc n¨m 1975, trong quan hÖ giao l−u v¨n hãa (v¨n häc) mang tÝnh chÊt khu vùc, c¸c nhµ v¨n ViÖt Nam chÞu sù chi phèi rµng buéc cña ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa. Sau 1975, trong quan hÖ giao l−u v¨n hãa (v¨n häc) mang tÝnh toµn cÇu, c¸c nhµ v¨n kh«ng cßn chÞu sù chi phèi cña ph−¬ng ph¸p hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa. Hä kh«ng bÞ lÖ thuéc vµo nh÷ng khu«n mÉu hay sù thèng trÞ cña bÊt cø mét ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c nµo. Nhµ v¨n ®−îc tù do sö dông mäi kü thuËt vµ ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c, ®−îc tù do s¸ng t¹o trong khu«n khæ luËt ph¸p ®Ó phôc vô Tæ quèc, phôc vô nh©n d©n.

V¨n xu«i h×nh nh− ®· ph¸ vì mäi sù rµng buéc vÒ kÕt cÊu, ng«n tõ, vÒ quan niÖm nh©n vËt. Th¬ ca th¶ søc tung hoµnh víi nhiÒu d¹ng, nhiÒu lo¹i ®Ó hoµ nhËp víi thÕ giíi. ®Æc biÖt lµ c¸c nhµ th¬ trÎ mµ Vi Thuú Linh lµ mét vÝ dô…

Trong qu¸ tr×nh giao l−u ë th¬× kú héi nhËp cã thÓ nhËn thÊy v¨n häc ViÖt Nam kh«ng hÒ hoµ nhËp. Ta giao l−u ®Ó tiÕp thu, lÜnh héi tinh hoa v¨n häc nh©n lo¹i, ®Ó héi nhËp víi thÕ giíi vµ tiÕn tíi cã tiÕng nãi trªn diÔn ®µn v¨n häc thÕ giíi nh»m thùc hiÖn môc ®Ých x©y dùng mét nÒn v¨n häc tiÕn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. 2.3. Giao l−u, héi nhËp trong lý luËn - phª b×nh

Cïng víi sù më cöa trªn mäi lÜnh vùc s¸ng t¸c, lý luËn - phª b×nh v¨n häc còng ®−îc dÞp giao l−u, héi nhËp víi thÕ giíi. Kh«ng khÝ nghiªn cøu trong

lÜnh vùc lý luËn, phª b×nh s«i ®éng h¬n bao giê hÕt, thËm chÝ cã nh÷ng lóc nã cßn s«i ®éng h¬n c¶ kh«ng khÝ s¸ng t¸c.

Tr−íc hÕt lµ sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu - phª b×nh v¨n häc. Nã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p hoµn toµn míi, mµ hÇu hÕt lµ nh÷ng lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p ®· tõng xuÊt hiÖn ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y. ThËm chÝ cã nh÷ng lý thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p tr−íc ®©y ®−îc coi lµ vïng cÊm kþ th× nay ®· ®−îc phæ biÕn réng r·i, kh«ng cã sù h¹n chÕ nµo trong viÖc tiÕp cËn kho tµng lý luËn v¨n häc cña thÕ giíi. Ng−êi nghiªn cøu ®−îc quyÒn tù do, ®−îc t«n träng trong viÖc øng dông thµnh tùu lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p mµ b¶n th©n cho lµ thÝch hîp. NhiÒu ng−êi ®· ¸p dông kh¸ thµnh c«ng c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña ph−¬ng T©y vµo thùc tiÔn nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam (ph©n t©m häc, lý luËn tiÕp nhËn, lý thuyÕt vÒ v¨n häc so s¸nh)...

Tuy vËy, chóng ta kh«ng thÓ phñ nhËn hÖ thèng lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p cò - Ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa. HÖ thèng lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p Êy cã vai trß lÞch sö cña nã. Ýt nhiÒu nã còng cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng vÒ ph−¬ng ph¸p luËn. Chóng ta kh«ng thÓ phñ nhËn mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a chÝnh trÞ víi v¨n häc, còng kh«ng thÓ phñ nhËn tÝnh giai cÊp cña v¨n häc… H·y coi nã nh− lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c b×nh ®¼ng víi mäi ph−¬ng ph¸p kh¸c.

Giao l−u, héi nhËp trong lÜnh vùc lý luËn phª b×nh ®· ®−îc thÓ hiÖn ë viÖc: dÞch vµ giíi thiÖu c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi; giíi thiÖu c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi mét c¸ch cã hÖ thèng vµ cã liªn hÖ víi lý luËn - phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam; øng dông c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi vµo thùc tiÔn kh¶o cøu vµ phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam.

- DÞch vµ giíi thiÖu c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi: Lý luËn vµ thi ph¸p tiÓu thuyÕt cña Bakhtin (Ph¹m VÜnh C− dÞch, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1992); Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p cña Dostoievski cña Bakhtin (TrÇn §×nh Sö dÞch, Nxb. Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1993); Thi ph¸p cña huyÒn tho¹i cña E.M. Meletinsky (TrÇn Nho Th×n vµ Song Méc dÞch, Nxb. §HQG HN, 2004); CÊu tróc v¨n b¶n nghÖ thuËt cña Iu. M. Lotman (TrÇn Ngäc V−¬ng, TrÞnh B¸ §Ünh, NguyÔn Thu Thuû dÞch, Nxb. §HQG HN, 2004)…

- Giíi thiÖu c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi mét c¸ch cã hÖ thèng vµ cã liªn hÖ víi lý luËn - phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam: Lý luËn phª b×nh v¨n häc ph−¬ng T©y thÕ kû XX (Ph−¬ng Lùu, Nxb. V¨n häc); Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu v¨n häc (Ph−¬ng Lùu, Nxb. §¹i häc S− ph¹m, Hµ Néi, 2005); Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu v¨n häc (NguyÔn V¨n D©n, Nxb. KHXH, 2004)…

- øng dông c¸c lý thuyÕt n−íc ngoµi vµo thùc tiÔn kh¶o cøu vµ phª b×nh v¨n häc ViÖt Nam: T×m hiÓu phong c¸ch NguyÔn Du trong TruyÖn KiÒu (Phan Ngäc, Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1985); Thi ph¸p th¬ Tè H÷u (TrÇn §×nh Sö, Nxb. T¸c phÈm míi, Hµ Néi, 1987)… 3. V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 nh×n tõ gãc ®é thÓ lo¹i

Nh÷ng biÕn ®æi cña v¨n häc ViÖt Nam tõ sau 1975 ®−îc thÓ hiÖn rÊt râ trong sù ®æi míi cña thÓ lo¹i. §©y lµ vÊn ®Ò cã søc hót ®èi víi ®äc gi¶ vµ giíi nghiªn cøu, phª b×nh. §· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ sù vËn ®éng, ®æi míi cña v¨n xu«i, truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt, cña th¬ tr÷ t×nh tõ sau 1975. Nh−ng ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn vÒ diÖn m¹o, ®Æc ®iÓm cña tõng thÓ lo¹i. Nã lµ mét vÊn ®Ò qu¸ lín, cÇn cã thêi gian vµ sù ®Çu t− trÝ tuÖ, c«ng søc.

T×m hiÓu v¨n häc ViÖt Nam sau 1975 - Nh×n tõ gãc ®é thÓ lo¹i, tr−íc

hÕt ph¶i ®i vµo nh÷ng thÓ lo¹i mang tÝnh tiªu biÓu vµ dÔ nhËn diÖn. 3.1. TiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975

V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 ®· cã nh÷ng chuyÓn biÕn ®¸ng ghi nhËn ë hÇu hÕt c¸c thÓ lo¹i, trong ®ã cã tiÓu thuyÕt. TiÓu thuyÕt - mét lo¹i h×nh tù sù cì lín ®· vµ ®ang nç lùc chuyÓn m×nh, ®æi míi vµ ®· g©y ®−îc Ên t−îng m¹nh trªn v¨n ®µn. 3.1.1. Sù ®æi míi cña tiÓu thuyÕt trong c¸ch tiÕp cËn hiÖn thùc

Ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu sau khi n−íc nhµ thèng nhÊt (1975) sù xuÊt hiÖn cña mét lo¹t tiÓu thuyÕt: §Êt tr¾ng (NguyÔn Träng O¸nh), N¨m 1975 hä ®· sèng nh− thÕ (NguyÔn TrÝ Hu©n), Trong c¬n giã lèc (KhuÊt Quang Thôy), §øng tr−íc biÓn, Cï lao trµm (NguyÔn M¹nh TuÊn), GÆp gì cuèi n¨m, Thêi gian cña ng−êi (NguyÔn Kh¶i), M−a mïa h¹, Mïa l¸ rông trong v−ên (Ma V¨n Kh¸ng)… ®· thÓ hiÖn dÊu hiÖu cña sù chuyÓn ®æi t− duy s¸ng t¹o vµ quan niÖm nghÖ thuËt cña nhµ v¨n.

B−íc vµo thêi kú ®æi míi (1986) vµ nh÷ng n¨m tiÕp theo, tiÓu thuyÕt ®· thËt sù béc lé −u thÕ cña m×nh. C¸c t¸c phÈm: Thêi xa v¾ng, Hai nhµ (Lª Lùu), §¸m c−íi kh«ng cã giÊy gi¸ thó, Ng−îc dßng n−íc lò (Ma V¨n Kh¸ng), Mét câi nh©n gian bÐ tý (NguyÔn Kh¶i), §i vÒ n¬i hoang d· (NhËt TuÊn), Nh÷ng m¶nh ®êi ®en tr¾ng (NguyÔn Quang LËp), Mét thêi hoa mÉu ®¬n, Ngoµi kh¬i miÒn ®Êt høa (NguyÔn Quang Th©n), Thiªn sø (Ph¹m ThÞ Hoµi), Tr¶ gi¸, Sãng lõng, Câi mª (TriÖu Xu©n), Chim Ðn bay (NguyÔn TrÝ Hu©n), Nçi buån chiÕn tranh (B¶o Ninh), BÕn kh«ng chång (D−¬ng H−íng), M¶nh ®Êt l¾m ng−êi nhiÒu ma (NguyÔn Kh¾c Tr−êng), ¡n mµy dÜ v·ng, Phè, Cuéc ®êi dµi l¾m (Chu Lai), Ngµy hoµng ®¹o (NguyÔn §×nh ChÝnh), Mét ngµy vµ

mét ®êi, C¬n gi«ng (Lª V¨n Th¶o), L¹c rõng (Trung Trung §Ønh), Cuèn gia ph¶ ®Ó l¹i (§oµn Lª), Thuû ho¶ ®¹o tÆc (Hoµng Minh T−êng), Trïng tu (Th¸i B¸ Lîi), LuËt ®êi vµ cha con (NguyÔn B¾c S¬n), C¸nh ®ång l−u l¹c (Hoµng §×nh Quang), Gia ®×nh bÐ män (D¹ Ng©n)... ®· thÓ hiÖn sù ®æi míi thùc sù víi tinh thÇn d©n chñ cao, d¸m nh×n th¼ng vµo sù thËt. “Trong t¸c phÈm cña hä ý thøc “lét trÇn mÆt nhau, lét trÇn mÆt m×nh, lét trÇn mÆt ®êi” vµ cao h¬n lµ “bãc trÇn thÕ giíi”, ®ång thêi víi ý thøc h−íng tíi “chÊt l−îng cuéc sèng”, sèng sao cho ®óng víi cuéc sèng cña con ng−êi ®· thÈm thÊu c¸c tÇng ng÷ nghÜa…” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi, T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). 3.1.2. Sù vËn ®éng ®æi míi cña tiÓu thuyÕt vÒ h×nh thøc thÓ lo¹i

Kh«ng chØ lµ sù vËn ®éng ®æi míi vÒ néi dung (®Ò tµi, chñ ®Ò, t− t−ëng), tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 ®· cã nh÷ng ®æi míi vÒ h×nh thøc thÓ lo¹i. Nã thÓ hiÖn ë mét sè ph−¬ng diÖn: cèt truyÖn, nh©n vËt, ng«n ng÷…

- Cèt truyÖn T×m hiÓu sù vËn ®éng cña cèt truyÖn sÏ gãp phÇn lµm s¸ng tá sù chuyÓn ®æi cña tiÓu thuyÕt. Tuy nhiªn, ë mçi giai ®o¹n lÞch sö, mçi trµo l−u, khuynh h−íng, mçi nhµ v¨n, vai trß cña cèt truyÖn trong tiÓu thuyÕt nãi riªng vµ trong thÓ tù sù nãi chung cã nh÷ng c¸ch thÓ hiÖn kh¸c nhau.

Giai ®o¹n v¨n häc 1932 - 1945, cèt truyÖn ®ãng vai trß ®¸ng kÓ trong tiÓu thuyÕt. T¾t ®Ìn (Ng« TÊt Tè), BØ vá (Nguyªn Hång), B−íc ®−êng cïng (NguyÔn C«ng Hoan) cã cèt truyÖn râ rµng, víi nh÷ng xung ®ét c¨ng th¼ng, diÔn biÕn hµnh ®éng tuÇn tù theo thi ph¸p truyÒn thèng (t×nh huèng, sù kiÖn). §Õn Sèng mßn (Nam Cao) cèt truyÖn ®· v−ît ra ngoµi khu«n khæ (t©m lý). Giai ®o¹n v¨n häc1945 - 1975, chÞu “¸p lùc sö thi”, tiÓu thuyÕt th−êng miªu t¶ nh÷ng xung ®ét mang tÝnh ®èi kh¸ng: ®Þch - ta, tèt - xÊu. V× vËy, cèt truyÖn chñ yÕu dùa trªn m« thøc trÇn thuËt cña “®¹i tù sù”…

Tr−íc ®©y, ng−êi ta chØ chó ý ®Õn cèt truyÖn mµ Ýt ®Ó ý ®Õn c¸ch viÕt cña nhµ v¨n. Ngµy nay, theo Alain- Griller (Ph¸p) th× vai trß cña cèt truyÖn cµng ngµy cµng gi¶m: “C¸i lµm nªn søc m¹nh cho tiÓu thuyÕt gia chÝnh lµ ë chç anh ta s¸ng t¹o, anh ta hoµn toµn tù do s¸ng t¹o, kh«ng cã m« h×nh mÉu”

(v× mét tiÓu thuyÕt míi - Lª Phong TuyÕt dÞch, Nxb HNV, 1997).

Tõ sau 1975, nhÊt lµ trong thêi kú ®æi míi, v¨n häc chÞu sù chi phèi chung cña quy luËt thêi b×nh, nghiªng vÒ thÓ tµi thÕ sù, ®êi t−. Kh«ng ph¶i tiÓu thuyÕt nµo còng chøa ®ùng nh÷ng t×nh huèng gay cÊn víi nh÷ng xung ®ét gay g¾t mang tÝnh thêi ®¹i, d©n téc mµ nã lµ nh÷ng xung ®ét c¸ nh©n, th−êng nhËt (nh÷ng c©u chuyÖn vÒ nh÷ng c¸i b×nh th−êng, nhá nhÆt, g©y c¶m gi¸c nh− lµ

kh«ng cã chuyÖn). ChÝnh nh÷ng nh÷ng xung ®ét c¸ nh©n Êy ®· trë thµnh yÕu tè thóc ®Èy sù h×nh thµnh cèt truyÖn.

TiÓu thuyÕt sau 1975, ®a d¹ng h¬n vÒ néi dung, phong phó h¬n trong h×nh thøc, tù do h¬n ë c¸ch thøc dùng truyÖn. Bªn c¹nh nh÷ng cèt truyÖn giµu kÞch tÝnh lµ nh÷ng cèt truyÖn giµu t©m tr¹ng. Cã nh÷ng cèt truyÖn cã cÊu tróc râ rµng, m¹ch l¹c, cã më ®Çu, cã kÕt thóc, nh−ng còng cã nh÷ng cèt truyÖn cã cÊu tróc láng lÎo, l¾p ghÐp, kÕt thóc më. Cã nh÷ng tiÓu thuyÕt tu©n thñ cèt truyÖn truyÒn thèng, cã nh÷ng tiÓu thuyÕt cã cèt truyÖn dùa trªn thi ph¸p hiÖn ®¹i. Cèt truyÖn ®· vËn ®éng thay ®æi trong sù ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i. “Cèt truyÖn tiÓu thuyÕt tõ nh÷ng n¨m ®æi míi ®Õn nay, mét mÆt vÉn kÕ thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng ®Æc tr−ng cña cèt truyÖn truyÒn thèng, mÆt kh¸c ®· tiÕp cËn víi tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i thÕ giíi ë nh÷ng nÐt tinh tóy. NghÖ thuËt ®ång hiÖn, kü thuËt ®éc tho¹i néi t©m, dßng ý thøc, l¾p ghÐp, sö dông huyÒn tho¹i, nghÖ thuËt gi¸n c¸ch, ®a giäng ®iÖu lµ nh÷ng vÊn ®Ò cßn míi mÎ trong v¨n xu«i ViÖt Nam ®· ®−îc tiÓu thuyÕt vËn dông, biÕn hãa mét c¸ch linh ho¹t vµ uyÓn chuyÓn trªn tinh thÇn d©n téc hiÖn ®¹i.” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006).

NhiÒu nhµ v¨n ®· cè g¾ng ®æi míi t− duy, t×m mét h−íng ®i míi cho s¸ng t¹o theo mét sè kiÓu: Cèt truyÖn láng lÎo, m¬ hå, co gi·n, khã tãm t¾t, khã kÓ l¹i; CÊu tróc t¸c phÈm ®−îc l¾p ghÐp, ch¾p nèi tõ nh÷ng m¶nh vôn cña hiÖn thùc. C¸c yÕu tè sù kiÖn, t×nh tiÕt nh©n vËt ®−îc triÓn khai theo m¹ch vËn ®éng cña c¶m xóc, suy nghÜ. TiÓu thuyÕt võa lµ tiÕng nãi cña ý thøc, võa lµ tiÕng nãi cña tiÒm thøc, cña giÊc m¬, thÓ hiÖn c¸i hiÖn t¹i ®ang vËn ®éng, biÕn chuyÓn, kh«ng khÐp kÝn… ((Ng−îc dßng n−íc lò - Ma V¨n Kh¸ng, Thiªn sø - Ph¹m ThÞ Hoµi, Tho¹t kú thuû - NguyÔn B×nh Ph−¬ng, C¬n gi«ng - Lª V¨n Th¶o, Chim Ðn bay cña NguyÔn TrÝ Hu©n, ¡n mµy dÜ v·ng - Chu Lai, Nçi buån chiÕn tranh - B¶o Ninh)…

Nh− vËy, cèt truyÖn trong tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 ®· cã sù vËn ®éng. Nã kh«ng biÕn mÊt mµ thay ®æi theo ý ®å nghÖ thuËt cña nhµ v¨n víi môc ®Ých t¸i hiÖn cuéc sèng vµ con ng−êi sao cho hiÖu qu¶ nhÊt.

- Nh©n vËt Nh©n vËt lµ sù thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cña nhµ v¨n. TiÓu thuyÕt kh«ng chØ t¸i hiÖn bøc tranh toµn c¶nh ®êi sèng, x· héi mµ cßn ®i s©u kh¸m ph¸ sè phËn con ng−êi. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ yÕu tè chi phèi c¸c yÕu tè kh¸c cña nghÖ thuËt thÓ hiÖn, g¾n víi ®êi sèng v¨n häc cña mçi mét giai ®o¹n lÞch sö.

V¨n häc ViÖt Nam 1945 - 1975 ra ®êi trong hoµn c¶nh chiÕn tranh vµ v× sù chi phèi cña thi ph¸p giai ®o¹n bÊy giê nªn c¸i nh×n vÒ con ng−êi lóc nµy ph¶i tu©n theo chuÈn mùc cña con ng−êi c«ng d©n. Con ng−êi sèng víi céng ®ång, x¶ th©n v× nghÜa lín, t×m thÊy ý nghÜa cuéc ®êi trong sù g¾n bã víi céng ®ång, sèng gi÷a ®¸m ®«ng, hoµ m×nh víi tËp thÓ Ýt cã dÞp ®èi diÖn víi b¶n th©n, sèng víi chÝnh m×nh. V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 vµ trong thêi kú ®æi míi, khi mµ t− duy sö thi chuyÓn sang t− duy tiÓu thuyÕt, c¶m høng lÞch sö d©n téc chuyÓn sang c¶m høng thÕ sù, ®êi t− th× quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi còng thay ®æi. Con ng−êi thÕ sù lóc nµy ®−îc quan t©m. Tuy kh«ng t¸ch m×nh ra khái céng ®ång nh−ng con ng−êi ®· sèng víi chÝnh m×nh, cã dÞp ®èi diÖn víi b¶n th©n. Con ng−êi cã sè phËn riªng. Nã béc lé mét c¸ch ch©n thùc ®a chiÒu, ®a diÖn. “Trong giai ®o¹n ®æi míi vÊn ®Ò con ng−êi c¸ thÓ ®−îc ®Æt ra mét c¸ch bøc xóc, m¹nh mÏ trong c¶m høng s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. Song con ng−êi c¸ thÓ trong v¨n häc hiÖn nay kh«ng ph¶i lµ con ng−êi cña chñ nghÜa c¸ nh©n, cña c¸i t«i cùc ®oan, phñ nhËn mäi nÒn t¶ng ®¹o ®øc ®· ®−îc thiÕt lËp, kh«ng chÞu sù t¸c ®éng cña x· héi. Mµ ë ®©y sè phËn c¸ nh©n ®−îc gi¶i quyÕt tháa ®¸ng trong mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi céng ®ång, x· héi. §»ng sau mçi c¸ thÓ lµ nh÷ng vÊn ®Ò mang ý nghÜa nh©n sinh cña thêi ®¹i, cã sù giao nhÞp phøc ®iÖu gi÷a con ng−êi c¸ thÓ vµ nh©n lo¹i” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). + C¸c nhµ v¨n nh×n nhËn con ng−êi nh− mét c¸ thÓ b×nh th−êng trong ®êi sèng b×nh th−êng. C¸c nhµ v¨n ®· x©y dùng ®−îc nh÷ng nh©n vËt víi ®Çy ®ñ nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch: cao c¶ - thÊp hÌn, tèt - xÊu, th¸nh thiÖn - bØ æi, ý thøc - v« thøc… C¸c nhµ v¨n ®· khai th¸c con ng−êi víi tÊt c¶ nh÷ng g× vèn cã cña nã - con ng−êi cña ®êi th−êng. Do vËy, tiÓu thuyÕt sau 1975 ®· kh«ng ngÇn ng¹i miªu t¶ chÊt s¾c dôc, t×nh yªu nhôc thÓ cña mçi c¸ nh©n. Miªu t¶ con ng−êi tù nhiªn, khai th¸c yÕu tè tÝch cùc cña con ng−êi tù nhiªn lµ mét khÝa c¹nh nh©n b¶n cña v¨n häc. C¸c t¸c phÈm tiªu biÓu: Ng−îc dßng n−íc lò - Ma V¨n Kh¸ng, Ng−êi ®i v¾ng, Ngåi - NguyÔn B×nh Ph−¬ng, ¡n mµy dÜ v·ng - Chu Lai, Hai nhµ - Lª Lùu, Gia ®×nh bÐ män - D¹ Ng©n, Thiªn sø - Ph¹m ThÞ Hoµi…

+ TiÓu thuyÕt sau 1975 ®· cã ý thøc ®i s©u vµo thÕ giíi néi t©m ®Ó kh¸m ph¸ chiÒu s©u t©m linh nh»m nhËn diÖn h×nh ¶nh con ng−êi ®Ých thùc. NhiÒu nhµ nghiªn cøu, phª b×nh cho r»ng: Sù xuÊt hiÖn con ng−êi t©m linh lµ mét biÓu hiÖn cña sù ®æi míi trong quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. TiÓu thuyÕt b¾t ®Çu tiÕp cËn víi thÕ giíi ®»ng sau thÕ giíi hiÖn thùc. ®ã lµ thÕ giíi

t©m linh, v« thøc, tiÒm thøc… C¸c nhµ v¨n ®· cè g¾ng tho¸t ra khái khu«n mÉu cò ®Ó cè g¾ng t×m thÊy con ng−êi ë bªn trong con ng−êi: (Chim Ðn bay - NguyÔn TrÝ Hu©n, Gãc t¨m tèi cuèi cïng - KhuÊt Quang Thôy, ¡n mµy dÜ v·ng - Chu Lai, MÉu th−îng ngµn - NguyÔn Xu©n Kh¸nh, Nçi buån chiÕn tranh - B¶o Ninh... TiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 ®i s©u vµo kh¾c häa ch©n dung nh÷ng con ng−êi ®êi th−êng, trÇn thÕ víi tÊt c¶ chÊt tù nhiªn cña nã. ë ®Êy, cã c¶ ¸nh s¸ng vµ bãng tèi; thiªn thÇn vµ ¸c quû; h÷u h×nh vµ v« h×nh…. Nã phÇn nµo kh¼ng ®Þnh tÝnh nh©n b¶n cña tiÓu thuyÕt vµ còng kh¼ng ®Þnh ®−îc sù vËn ®éng trªn con ®−êng ®æi míi cña thÓ lo¹i.

- Ng«n ng÷ Ng«n ng÷ vèn lµ chÊt liÖu, lµ ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn mang tÝnh ®Æc tr−ng cña v¨n häc. Ng«n ng÷ ë mçi thÓ lo¹i l¹i mang nh÷ng s¾c th¸i kh¸c nhau: ng«n ng÷ th¬ ca th× chau chuèt, ch¾t läc; ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt th× méc m¹c, gÇn gòi tíi møc tèi ®a víi ®êi sèng.

TiÓu thuyÕt miªu t¶ cuéc ®êi vµ con ng−êi nh− nã vèn cã. Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt kh«ng chØ ®−îc soi s¸ng bëi ng«n ng÷ t¸c gi¶ mµ cßn ®−îc soi s¸ng bëi ng«n ng÷ nh©n vËt. “TÝnh ®èi tho¹i néi t¹i lµ mét yÕu tè c¬ b¶n trong ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt. T¸c gi¶ hoµn toµn kh«ng trung lËp mµ cïng tranh luËn víi ng«n ng÷ nh©n vËt. Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt kh«ng bao giê tho¶ m·n víi mét ý thøc, mét tiÕng nãi, lu«n mang tÝnh ®a thanh. Nh÷ng ®Æc tr−ng cña ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt th−êng ®−îc xem xÐt vµ nghiªn cøu trong mét chØnh thÓ nghÖ thuËt, mét hÖ thèng ng«n tõ, thÓ hiÖn t− t−ëng cña t¸c gi¶.” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). NghÖ thuËt trÇn thuËt lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng trong ph−¬ng thøc biÓu hiÖn, nã cßn lµ yÕu tè c¬ b¶n thÓ hiÖn c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña ng−êi viÕt tiÓu thuyÕt. “Ng«n ng÷ ng−êi kÓ chuyÖn, ng«n ng÷ nh©n vËt t¹o nªn gi¸ trÞ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm tù sù th«ng qua ®èi tho¹i. Nhê ®èi tho¹i mµ c¸c vÊn ®Ò trong t¸c phÈm ®Æt ra ®−îc xem xÐt d−íi nh÷ng ®iÓm nh×n kh¸c nhau. Ng«n ng÷ ®èi tho¹i trong t¸c phÈm th−êng g©y ra ®−îc nh÷ng t×nh huèng bÊt ngê vµ t¹o c¶m gi¸c thùc cña ®êi sèng ®· khóc x¹ qua l¨ng kÝnh nhµ v¨n. Ng«n ng÷ ®èi tho¹i gi÷ vai trß ®¸ng kÓ trong kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch nh©n vËt. Mçi nh©n vËt ®−îc nhµ v¨n quan niÖm nh− mét ý thøc, mét tiÕng nãi, mét chñ thÓ ®éc lËp.” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006).

Tr−íc n¨m 1975, do hoµn c¶nh, nhiÖm vô cña v¨n häc lµ phôc vô c¸ch m¹ng, cæ vò chiÕn ®Êu nªn ng«n ng÷ ®èi tho¹i trong tiÓu thuyÕt nãi chung vµ

nh©n vËt nãi riªng ch−a cã ®iÒu kiÖn ph¸t huy. Nhµ v¨n th−êng “ë vÞ trÝ ®øng trªn, lÊn l−ít nh©n vËt” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). ThËm chÝ cã lóc nãi thay nh©n vËt ®Ó bµy tá lËp tr−êng t− t−ëng x· héi, céng ®ång.

Sau n¨m 1975, nhÊt lµ trong nh÷ng n¨m ®Çu cña thêi kú ®æi míi, ng«n ng÷ ®èi tho¹i ®· ®ãng vai trß quan träng trong tiÓu thuyÕt cña mét sè nhµ v¨n. Hä ®· sö dông kh¸ thuÇn thôc nghÖ thuËt trÇn thuËt th«ng qua ®èi tho¹i. Ng−êi tiªn phong cho sù c¸ch t©n nghÖ thuËt nµy lµ nhµ v¨n NguyÔn Kh¶i. Ng«n ng÷ ®èi tho¹i gÇn nh− chiÕm hÕt v¨n b¶n t¸c phÈm cña «ng. Ng«n ng÷ ®èi tho¹i trong t¸c phÈm cña NguyÔn Kh¶i ®−îc c¸ thÓ hãa, ®Çy c¸ tÝnh: lu«n lu«n va ®Ëp, lu«n lu«n cä x¸t. (GÆp gì cuèi n¨m, Thêi gian cña ng−êi...). + Kh«ng khÝ d©n chñ hãa cña x· héi t¹o nªn kh«ng khÝ d©n chñ hãa trong ®êi sèng v¨n häc. ý thøc ®èi tho¹i trong tiÓu thuyÕt ®−îc triÓn khai vµ ph¸t huy. Nh÷ng quy ®Þnh mang tÝnh khu«n mÉu, chuÈn mùc nh− nãi n¨ng, ®èi ®¸p… cña tiÓu thuyÕt tr−íc ®©y kh«ng cßn tån t¹i. NhiÒu líp tõ míi ®−îc h×nh thµnh, quan niÖm vÒ lêi nãi còng ®−îc bæ sung nh÷ng s¾c th¸i biÓu c¶m míi. Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt gÇn víi ng«n ng÷ ®êi th−êng h¬n, khÈu ng÷ h¬n (Thêi xa v¾ng - Lª Lùu, Ngµy hoµng ®¹o - NguyÔn §×nh ChÝnh, Ng−îc dßng

n−íc lò - Ma v¨n Kh¸ng, ¡n mµy dÜ v·ng - Chu lai, Câi ng−êi rung chu«ng tËn thÕ - Hå Anh Th¸i,...). + §éc tho¹i néi t©m (mét h×nh thøc ®èi tho¹i) ®· ®ãng vai trß quan träng trong ph−¬ng thøc trÇn thuËt cña tiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975. “§éc tho¹i néi t©m trë thµnh mét thñ ph¸p nghÖ thuËt cã hiÖu qu¶ trong qu¸ tr×nh tù ý thøc cña nh©n vËt; ®i s©u vµo thÕ giíi néi t©m ®Çy bÝ Èn cña nh©n vËt” (NguyÔn BÝch Thu - Mét c¸ch tiÕp cËn tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi , T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). C¸c nhµ v¨n th−êng sö dông d¹ng t×nh huèng nh÷ng giÊc m¬, nh÷ng ký øc nh− mét thñ ph¸p nghÖ thuËt… Th«ng qua dßng ý thøc ®Ó biÓu hiÖn ®éc tho¹i néi t©m. §©y cã thÓ coi nh− mét ph−¬ng tiÖn kü thuËt, mét h×nh thøc gióp nhµ v¨n khai th¸c vµ kh¸m ph¸ thÕ giíi t©m linh cña con ng−êi, gi¶i m· con ng−êi (Nçi buån chiÕn tranh - B¶o Ninh, ¡n mµy dÜ v·ng - Chu Lai, Ng−îc dßng n−íc lò - Ma V¨n Kh¸ng, Ng−êi ®i v¾ng - NguyÔn B×nh Ph−¬ng, C¬n gi«ng - Lª V¨n Th¶o, Ngµy hoµng ®¹o - NguyÔn §×nh ChÝnh, Giµn thiªu - Vâ ThÞ H¶o, MÉu th−îng ngµn - NguyÔn Xu©n Kh¸nh…). TiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi kú ®æi míi ®· cã nh÷ng c¸ch t©n vÒ néi dung vµ h×nh thøc thÓ hiÖn. Nã kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ sù t×m tßi, l¹ hãa mµ cßn lµ sù thay ®æi quan niÖm vÒ thÓ lo¹i nh»m v−¬n tíi tÇm vãc cña tiÓu thuyÕt

®−¬ng ®¹i. Sù ®æi míi tiÓu thuyÕt võa h−íng tíi chñ thÓ s¸ng t¹o, võa h−íng tíi chñ thÓ tiÕp nhËn. TiÓu thuyÕt ViÖt Nam sau 1975 ®· cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng ghi nhËn vÒ mÆt thÓ lo¹i.

3.2. Th¬ ViÖt nam sau 1975 3.2.1. Quan ®iÓm tiÕp cËn Sù vËn ®éng cña th¬ ca trong tiÕn tr×nh ®æi míi lµ mét quy luËt tÊt yÕu. Nã kh«ng chØ thay ®æi vÒ néi dung t− t−ëng (chë ®¹o) mµ cßn thay ®æi vÒ nghÖ thuËt thÓ hiÖn. Sù ®æi míi trong th¬ bao giê cïng lµ sù ®æi míi ®ång bé, toµn diÖn vÒ t− t−ëng vµ nghÖ thuËt. Sù vËn ®éng cña th¬ ViÖt Nam sau 1975 kh«ng ph¶i lµ mét trß ch¬i vÒ ng«n tõ. Sù vËn ®éng cña th¬ ca ViÖt Nam sau 1975 ®· t¹o nªn mét diÖn m¹o míi. §ã lµ sù ®a d¹ng vÒ phong c¸ch, sù phong phó vÒ giäng ®iÖu. TÊt nhiªn sù ®a d¹ng nµy vÒ c¬ b¶n lµ hay vµ míi. Th¬ ca lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt mang ®Æc thï riªng. Nã bao giê còng thÓ hiÖn mét c¸ch kÞp thêi t− t−ëng thêi ®¹i - tinh thÇn thêi ®¹i (thêi ®¹i nµo thi ca Êy). V× vËy, khi ®¸nh gi¸ th¬ ca sau 1975 cÇn ph¶i mang tÝnh kh¸ch quan, khoa häc, tr¸nh t×nh tr¹ng cùc ®oan. Kh«ng nªn qu¸ ca ngîi c¸i míi vµ phñ nhËn c¸i cò (v¨n häc cã quy luËt kÕ thõa vµ c¸ch t©n). Nghiªn cøu vÒ sù vËn ®éng cña thÓ lo¹i th¬ ca sau 1975 cÇn quan t©m ®Õn c¸c chÆng ®−êng ph¸t triÓn cña nã. B−íc ®Çu lµ nh÷ng chuyÓn ®æi vÒ t− duy nghÖ thuËt trong th¬ (1975 -1985), sau ®ã lµ ý thøc “cëi trãi” ®Ó x¸c lËp mét quan niÖm míi vÒ nghÖ thuËt (tõ 1986 ®Õn nay). 3.2.2. Sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu xu h−íng kh¸m ph¸ hiÖn thùc ®êi sèng

- Xu h−íng viÕt vÒ chiÕn tranh qua nh÷ng khóc ca bi tr¸ng vÒ sè phËn

cña d©n téc

Tr−íc 1975, hiÖn thùc chiÕn tranh hiÖn lªn trong th¬ ca th−êng lµ hiÖn thùc “nh×n thÊy”, cßn sau 1975, hiÖn thùc chiÕn tranh lµ hiÖn thùc hiÖn lªn trong ký øc vµ nã th−êng lµ c¸i “tù c¶m thÊy”. ChiÕn tranh kh«ng chØ ®−îc nh×n tõ mÆt tr−íc mµ nã cßn ®−îc nh×n tõ phÝa sau víi bao nçi ®au trÜu nÆng, bao nhøc nhèi khã lµnh. ChÊt giäng xãt xa, nçi buån ®au ®ín ®−îc nãi nhiÒu trong th¬. §Æc biÖt lµ vµo nh÷ng n¨m cuèi thËp kû 70 ®Çu thËp kû 80 cña thÕ kû XX lµ sù xuÊt hiÖn cña c¸c tr−êng ca Nh÷ng ng−êi ®i tíi biÓn - Thanh Th¶o; §−êng tíi thµnh phè - H÷u ThØnh; nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX lµ §æ bãng xuèng mÆt trêi - TrÇn Anh Th¸i; TrÇm tÝch - Hoµng TrÇn C−¬ng …

ViÕt vÒ chiÕn tranh, th¬ ca ®i vµo triÕt lý, lý gi¶i vÒ c¸i ®−îc, c¸i mÊt, c¸i oai hïng nh−ng còng kh«ng Ýt ®au th−¬ng vµ bÊt h¹nh ®Ó thÊy c¸i ch©n gi¸ trÞ cña lÞch sö d©n téc. ý thøc vÒ bi kÞch khiÕn cho c¸c tr−êng ca kh«ng r¬i

vµo giäng ®iÖu tông ca dÔ d·i mµ thÓ hiÖn chiÒu s©u suy ngÉm vÒ ®Êt n−íc, vÒ con ng−êi, vÒ nh©n t×nh thÕ th¸i, vÒ sù vËn ®éng cña lÞch sö. Sau 1975, tr−êng ca nãi riªng vµ th¬ ca nãi chung mang tÝnh kh¸i qu¸t cao h¬n.

- Xu h−íng trë vÒ víi c¸i t«i c¸ nh©n, nh÷ng ©u lo cña ®êi sèng th−êng

nhËt Cã thÓ nãi ®©y lµ xu h−íng næi bËt nhÊt trong th¬ sau 1975. Vµo nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 80 c¸c nhµ th¬ nãi nhiÒu h¬n vÒ nçi buån nh©n thÕ, vÒ nh÷ng c¶m nhËn cña c¸i t«i tr−íc mét thùc t¹i kh¾c nghiÖt. Tr−íc 1975, c¸c nhµ th¬ Ýt nãi vÒ nçi buån th× trong th¬ sau 1975, nhiÒu nhµ th¬ c«ng khai bµy tá nçi buån. Cã nçi buån vÒ thÇn t−îng bÞ sôp ®æ “Chóa chØ b»ng ®Êt ®¸” (NguyÔn Träng T¹o); cã nçi buån v× chuyÖn ¸o c¬m “§ªm ngñ chØ toan lo tr−ît gi¸/ xa dÇn truyÖn ng¾n bít dÇn th¬” (ChÕ Lan Viªn), v× cuéc sèng m−u sinh “C©u th¬ thËt ®æi lÊy ®ång tiÒn gi¶/ v· må h«i n−íc m¾t th¾t lßng” (NguyÔn Duy) vµ kh«ng Ýt ®iÒu tr¾c Èn, riªng t− “Em chÕt trong nçi buån - ChÕt nh− tõng giät s−¬ng - R¬i kh«ng thµnh tiÕng” (L©m ThÞ Mü D¹)… C¾t nghÜa vÒ sù xuÊt hiÖn cña xu h−íng nµy cã thÓ gi¶i thÝch bëi hai nguyªn nh©n c¬ b¶n: Tr−íc hÕt xuÊt ph¸t tõ thêi thÕ, sù khñng ho¶ng vÒ niÒm tin, sù bÊt an tr−íc thêi cuéc; sau ®ã lµ sù biÕn ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, quan hÖ ng−êi víi ng−êi trë nªn láng lÎo, con ng−êi sèng trong nhiÒu mèi quan hÖ h¬n nh−ng vÉn c¶m thÊy c« ®¬n. Dï nguyªn nh©n nµo ®i ch¨ng n÷a, ng−êi ®äc vÉn c¶m nhËn ®−îc nçi buån trong th¬ ®êi h¬n, ng−êi h¬n (thÊm ®Ém chÊt nh©n v¨n).. Th¬ ca sau 1975, viÕt nhiÒu vÒ nçi buån nh−ng hiÕm nh÷ng nçi buån cao c¶, lín lao. V× nã mang ®Ëm chÊt thÕ sù.

- Xu h−íng ®i s©u vµo nh÷ng vïng t©m linh ®Ëm chÊt t−îng tr−ng siªu

thùc

NÕu nh− ë xu h−íng trë vÒ víi c¸i t«i c¸ nh©n, nh÷ng ©u lo cña ®êi sèng th−êng nhËt, nhµ th¬ chñ yÕu ®i t×m hiÓu c¸i t«i b¶n thÓ trong c¸c mèi quan hÖ víi ®êi sèng vµ sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸ nh©n víi hoµn c¶nh th× ë xu h−íng nµy, c¸c nhµ th¬ l¹i tËp trung ®i t×m hiÓu cÊu tróc c¸i t«i trong quan hÖ víi chÝnh nã. Th¬ ®i vµo kh¸m ph¸ c¸i t«i Èn giÊu bªn trong. Th¬ lµ h×nh ¶nh néi t©m vÒ thÕ giíi néi t©m. Nã kh−íc tõ lèi t− duy cò (duy lý, hµn l©m) ®Ó tr×nh lµng mét lèi t− duy míi. Xu h−íng nµy cã thÓ t×m thÊy trong mét sè bµi th¬ cña Hoµng CÇm, Lª §¹t, D−¬ng T−êng, Hoµng H−ng… Tiªu biÓu nhÊt lµ th¬ ®Æng §×nh H−ng. VÝ dô mét ®o¹n th¬: “C¬n thÓ niÖm ®Çy triÓn väng hoµn thµnh, th× mét h«m (cã lÏ t¹i thêi tiÕt, jë jêi) bçng ph¸t sinh mét sè biÕn chøng, biÕn chøng tõ trong ra. H«m Êy

trêi se se - mïa chuyÓn, anh l¹i thÊy ng−êi gai gai khã nãi - nh− man m¸c - nh− m©y tr«i - l¹i nh− trèng tr¶i c« li - nh− tiÕng gäi mïa:

xu©n h¹ thu ®«ng ®i ji÷a mïa em jã léng thu cïng ®i ji÷a mïa xu©n jã l¹nh xu©n mïa thay ¸o mïa s−¬ng em s−¬ng ng−îng ngì ngµng ngÊp nghÐ”. (§Æng §×nh H−ng - ¤ mai)

- Xu h−íng hiÖn ®¹i vµ hËu hiÖn ®¹i Xu h−íng nµy thÓ hiÖn râ nhÊt trong s¸ng t¸c cña c¸c nhµ th¬ trÎ tr−ëng thµnh sau 1975 nh−: NguyÔn B×nh Ph−¬ng, Phan HuyÒn Th−, Vi Thïy Linh, NguyÔn H÷u Hång Minh… Hä phñ nhËn lèi t− duy nghÖ thuËt vèn ®−îc coi lµ chuÈn mùc cña th¬ ®Ó ch¹y theo c¸i míi, c¸i hiÖn ®¹i. “Tuy nhiªn, trong khi qu¸ m¶i mª ch¹y theo h−íng hiÖn ®¹i, mét sè c©y bót r¬i vµo nhÇm t−ëng hÕt søc tai h¹i. Hä cø ngì ®æi míi th¬ theo h−íng hiÖn ®¹i lµ ph¶i dïng nh÷ng tõ ng÷ tôc tÜu hoÆc dïng nh÷ng tõ ng÷ thêi th−îng cña thêi ®¹i th«ng tin, chua thªm Anh ng÷, Ph¸p ng÷, lªn dßng, xuèng dßng… chãng mÆt.” (NguyÔn §¨ng §iÖp - Th¬ ViÖt Nam sau 1975 - tõ c¸i nh×n toµn c¶nh, T¹p chÝ NCVH sè11/2006). VÒ b¶n chÊt, c¸c nhµ th¬ theo xu h−íng nµy muèn t¹o nªn mµu s¾c næi lo¹n, thñ tiªu mèi nh©n qu¶ vÉn th−êng thÊy trong th¬ ca truyÒn thèng. Hä sö dông mét thø kªnh ng«n ng÷ kh¸c l¹ coi nã nh− lµ mét sù c¸ch t©n trong th¬. 3.2.3. Sù biÕn ®æi vÒ thÓ lo¹i

- Sù níi láng cÊu tróc c¸c thÓ th¬ truyÒn thèng Th¬ tr−íc 1975 vÒ c¬ b¶n g¾n liÒn víi nh÷ng cÊu tróc chÆt chÏ víi nh÷ng niªm luËt râ rµng. Th¬ sau 1975 b¾t ®Çu cã sù níi láng vÒ cÊu tróc. VÝ dô vÒ lôc b¸t, ®· cã nh÷ng nç lùc c¸ch t©n vÒ bµi trÝ v¨n b¶n (xuèng dßng theo h×nh thøc bËc thang, ng¾t dÊu gi÷a dßng, bè trÝ theo kiÓu th¬ tù do). ChÊt giäng nÒn n·, l¾ng ®äng cña lôc b¸t vèn cã b©y giê ®−îc thay thÕ b»ng chÊt giäng bôi bÆm, suång s·, ®êi th−êng, ®«i khi cßn t−îng tr−ng, siªu thùc.

“BÇn thÇn h−¬ng huÖ th¬m ®ªm khãi nhang vÏ nÎo ®−êng lªn niÕt bµn

ch©n nhang lÊm l¸p tro tµn x¨m x¨m bãng mÑ trÇn gian thña nµo”. (NguyÔn Duy)

“N¾ng em n¾ng ®Õn siªu h×nh Nh− m«i nh− m¾t nh− h×nh nh− kh«ng M−a em m−a ®Õn h·i hïng L×a khoang xanh xiÕt xuèng vïng dÊn th©n”.

(Hoµng CÇm)

- Th¬ tù do vµ th¬ v¨n xu«i Th¬ tù do vµ th¬ v¨n xu«i mang tÝnh ¸p ®¶o so víi c¸c thÓ th¬ kh¸c. V×

®©y lµ nh÷ng thÓ th¬ cho phÐp nhµ th¬ triÓn khai tù do h¬n nh÷ng phøc hîp c¶m xóc c¸ nh©n. Nã thÓ hiÖn sù giao thoa thÓ lo¹i, trong ®ã ®¸ng kÓ nhÊt lµ ¶nh h−ëng cña chÊt v¨n xu«i vµo thi ca. ViÖc t×m ®Õn th¬ tù do vµ th¬ v¨n xu«i khiÕn cho giäng ®iÖu th¬ trë nªn th« r¸p h¬n, nhÞp ®iÖu th¬ mang nhiÒu tÝnh bÊt ngê h¬n. Nã cho phÐp c¸c nhµ th¬ t¹o ra nh÷ng cÊu tróc kh¸c l¹, g©y Ên t−îng cho ng−êi ®äc. Tr−íc 1975, c¸c nhµ th¬ chñ yÕu tËp trung x©y dùng nh÷ng c©u th¬ ¸m ¶nh, cÊu tróc th¬ chñ yÕu xoay quanh nghÖ thuËt lËp tø vµ nghÖ thuËt dïng tõ, x©y dùng tÝnh nh¹c nh»m t¹o nªn søc mª hoÆc khiÕn cho th¬ dÔ ru ng−êi ®äc. Sau 1975, c¸c nhµ th¬ l¹i tËp trung vµo tæ chøc cÊu tróc chØnh thÓ, x©y dùng hµng chuçi biÓu t−îng vµ c¸c biÓu t−îng Êy nhiÒu khi kh«ng dÔ nhËn ra b»ng sù c¶m nhËn th«ng th−êng. ViÖc ®¸nh gi¸ th¬ ngµy nay gÇn nh− phô thuéc vµo kh¶ n¨ng tiÕp nhËn cña ng−êi ®äc. Nã ®ßi hái ng−êi tiÕp nhËn võa cã tri thøc, vèn sèng, sù tr¶i nghiÖm võa ph¶i cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn c¸i siªu nghiÖm trong th¬ (th¬ kh«ng cã ®¸p sè cuèi cïng). Cã nghÜa lµ ng−êi ®äc võa ph¶i cã kiÕn thøc, cã vèn sèng tr¶i nghiÖm l¹i võa ph¶i chÊp nhËn mu«n vµn ®¸p sè cã thÓ cã trong th¬.

VÝ dô:

“T«i l¹i ®i…

j÷a c¸i nong h×nh z¸ng l−ng t«i, mét b¶ng ®en tr−íc mÆt, mét vßng phÊn d−íi ch©n, zÝnh zÝnh… nh÷ng con sè 8 lén zäc nh½n thÝn nam ch©m gãi trong h¹t thãc jèng cña kh«ng biÕt T«i kh¾c biÕt mªnh m«ng mét c¸i bÑn Epicure ngËp ch×a truång bèn phÝa c¬n m−a tu l¬ kh¬ xanh ®á co sËp sµnh - bä ngùa bËu vµo nh¶y tung! Câng ®i ch¬i trªn l−ng Nil«ng-C¸ct«ng cña §Þnh mÖnh!”. (§Æng §×nh H−ng - BÕn l¹)

Th¬ ViÖt Nam tõ sau 1975 ®Õn nay cã nhiÒu cè g¾ng trong viÖc t×m tßi lµm míi c¶ vÒ néi dung lÉn h×nh thøc nh−ng ch−a t¹o ra ®−îc nh÷ng kÕt tinh nghÖ thuËt ®¹t ®Õn ®Ønh cao.

- Sù në ré cña thÓ tr−êng ca Tr−êng ca lµ “thuËt ng÷ chØ t¸c phÈm th¬ cã dung l−îng lín, th−êng cã cèt truyÖn tù sù hoÆc s−ên truyÖn tr÷ t×nh… Tr−êng ca víi t− c¸ch lµ mét thÓ lo¹i tæng hîp tr÷ t×nh - tù sù hoµnh tr¸ng, cho phÐp kÕt hîp nh÷ng chÊn ®éng lín, nh÷ng c¶m xóc trÇm s©u vµ nh÷ng quan niÖm vÒ lÞch sö” (L¹i Nguyªn ¢n - Tõ ®iÓn v¨n häc, Nxb ThÕ giíi, 2004). XÐt vÒ mÆt thÓ lo¹i, tr−êng ca lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt tù sù ®−îc s¸ng t¸c b»ng ng«n ng÷ tr÷ t×nh. Nã lµ mét ph−¬ng tiÖn nghÖ thuËt cã thÓ gióp c¸c nhµ th¬ cã ®iÒu kiÖn miªu t¶, t¸i hiÖn nh÷ng vïng hiÖn thùc réng lín; th«ng qua c¸c sù kiÖn, biÕn cè x¶y ra trong ®êi sèng ®Ó tr×nh bµy nh÷ng suy ngÉm cña nhµ th¬ vÒ d©n téc, con ng−êi; cã “®Êt” ®Ó cïng lóc sö dông nhiÒu thÓ th¬ kh¸c nhau nh− mét h×nh thøc ph« diÔn c¸c cung bËc cña c¶m xóc, t¹o dùng tiÕt tÊu vµ ©m h−ëng th¬. Vµo nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX, ®Çu thÕ kû XXI, thÓ lo¹i tr−êng ca ph¸t triÓn kh¸ m¹nh. Cã thÓ vÝ nã nh− mét mÇm c©y kháe m¹nh l¹i gÆp ®−îc m¶nh ®Êt mÇu mì. NhiÒu nhµ th¬ ®· ph¸t huy vµ sö dông triÖt ®Ó −u thÕ cña lo¹i h×nh nghÖ thuËt nµy. Tr−êng ca sau 1975 cã nh÷ng nÐt kh¸c víi tr−êng ca nh÷ng n¨m tr−íc ®©y. ChÊt tù sù gi¶m dÇn vµ nh−êng l¹i cho chÊt chÝnh luËn, triÕt lý, suy t− ph¸t triÓn: Nh÷ng ng−êi ®i tíi biÓn - Thanh Th¶o, §−êng tíi thµnh phè - H÷u ThØnh… 3.2.4. Ng«n ng÷ trong th¬ sau1975 “Th¬ ca sau 1975 kh«ng cßn ªm m−ît nh− th¬ ca giai ®o¹n 1945 - 1975 mµ trë nªn tróc tr¾c h¬n, ng«n ng÷ th¬ phong phó, giäng ®iÖu th¬ ®a d¹ng h¬n. ThËm chÝ, tÝnh trong suèt vµ s¸ng râ cña ng«n ng÷ th¬ nhiÒu khi ®−îc cè ý mê hãa nh»m t¹o nªn tÝnh ®a nghÜa trong th¬. ChÝnh sù ®a d¹ng vÒ t− duy nghÖ thuËt vµ sù phong phó vÒ giäng ®iÖu ®· khiÕn cho ng«n ng÷ th¬ cã sù ph©n ho¸ vµ ph©n cùc vÒ c¶ bÒ næi vµ vÒ c¶ tÇng s©u: bªn c¹nh thø ng«n ng÷ gÇn gòi víi ®êi th−êng lµ lo¹i ng«n ng÷ mê nhoÌ, ®Ëm chÊt t−îng tr−ng, siªu thùc, bªn c¹nh thø ng«n ng÷ b×nh dÞ lµ nh÷ng v¨n b¶n th¬ ng«n ng÷ ch¾p v¸ mét c¸ch cè ý nh»m t¹o nªn sù l¹ ho¸…” (NguyÔn §¨ng §iÖp - Th¬ ViÖt Nam sau 1975 - tõ c¸i nh×n toµn c¶nh, T¹p chÝ NCVH sè11/2006)

- Ng«n ng÷ ®Ëm chÊt ®êi th−êng Th¬ ca tr−íc n¨m 1975, mang tÝnh chÝnh sù, gi¸o huÊn… ng«n ng÷ th¬ th−êng nghiªm tóc, chau chuèt, thanh tao… Th¬ sau 1975, cã xu h−íng trë vÒ

víi thÕ sù, sinh ho¹t ®êi th−êng v× thÕ kh«ng Ýt nhµ th¬ cã ý thøc ®−a ng«n ng÷ ®êi th−êng vµo th¬. NhiÒu nhµ th¬ thÝch sö dông c¸ch nãi d©n gian, d©n d·. ThËm chÝ ®«i khi “bôi bÆm”, “tÕu t¸o”:

“t«i tù khoanh vïng m×nh nh− con chã ®¸nh ®Êu l·nh ®Þa b»ng n−íc ®¸i lµ khi t«i v−ît nh÷ng giíi h¹n vßm c©y gäi. Nh÷ng ng«i sao gäi giËt nh÷ng li ti gäi thÇm mét d¶i s¸ng nh¹t xuyªn qua vËt c¶n ng−êi ®µn bµ ®Èy xe r¸c gâ vµo mÆt chiÒu nh÷ng b¸o hiÖu t«i hèi h¶ quÐt dän con ng−êi m×nh kÞp xe r¸c quÐt tÊt s¹ch bong lóc Êy tõng ch÷ hiÖn dÇn nh− sao mäc”.

(Thanh Th¶o - Khóc chËm 2000)

“T¹nh men lµ t¹nh la ®µ T¹nh c¬n mét bãng ¶o ra chÝnh h×nh Phµm trÇn bít chót lung linh C¸c em bít xØnh x×nh xinh mÊy phÇn”.

(NguyÔn Duy - Kiªng)

Tuy nhiªn, ®−a ng«n ng÷ ®Ëm chÊt ®êi th−êng vµo th¬ khi l¹m dông,

th¬ sÏ trë thµnh dÔ d·i, kh«ng cßn lµ “th¬” n÷a. - Ng«n ng÷ giÇu chÊt t−îng tr−ng Ng«n ng÷ th¬ giµu chÊt t−¬ng tr−ng lµ lo¹i ng«n ng÷ th−êng gÆp trong th¬ cña nh÷ng nhµ th¬ cã ý t−ëng c¸ch t©n, hiÖn ®¹i: Lª §¹t, NguyÔn Quang ThiÒu, ®Æng §×nh H−ng… Hä cã chñ tr−¬ng t¹o sinh ng÷ nghÜa, tØnh l−îc tõ ng÷ tèi ®a ®Ó gia t¨ng tÝnh biÓu ®¹t cña ng«n ng÷, buéc ng−êi ®äc ph¶i cã mét “lç tai míi” khi ®äc. Ng«n ng÷ t−îng tr−ng khiÕn cho nghÜa th¬ trë nªn mê nhße, ®é më cña h×nh t−îng th¬ ®−îc nh©n lªn. Mµu s¾c l¹ hãa trong ng«n ng÷ trë nªn næi bËt. VÝ dô: “Trªn c¸nh ®ång mªnh m«ng, cá kh«ng ®Æt ra nghi lÔ bèn mïa T«i trë vÒ t×m n¬i kh«ng cã tiÕng ng−êi, kh«ng cã bãng c©y

BÒn bØ h¬n sù lÆng im, l−ìi cµy tõ th¸ng giªng thuë tr−íc Dùng lªn nh÷ng luèng ®Êt cña c¬n m¬, ng−êi l¹ ®Õn gieo trång”. (NguyÔn Quang ThiÒu - §éc tho¹i)

- Nh÷ng “trß ch¬i” ng÷ nghÜa trong th¬

NhiÒu c©y bót cã ý thøc xÕp ®Æt ng÷ ©m nh− mét trß ch¬i. ®iÒu ®¸ng chó ý lµ víi nh÷ng c©y bót nµy, nh÷ng trß ch¬i Êy cÇn ®−îc hiÓu nh− mét h×nh thøc biÓu ®¹t thÕ giíi, mét quan niÖm cña chñ thÓ vÒ nghÖ thuËt vµ nh©n sinh. Nh÷ng trß ch¬i ng«n ng÷ nµy kh«ng cßn qu¸ míi l¹ ®èi víi th¬ ca nh©n lo¹i nh−ng nã l¹i cã thÓ coi lµ l¹ trong th¬ ViÖt Nam sau 1975. C¸c c©y bót tiªu biÓu: Hoµng H−ng, §Æng §×nh H−ng, Lª §¹t, D−¬ng T−êng… VÝ dô:

“T«i ®· b−ng

NhÑ th«i. /mét nong nghiªng c¬n m−a ë trªn l−ng alfa câng t«i Uynh ®¬ toa…

T«i câng f¹tαlfa

Cã lÏ zÑt. Bëi ë trªn ngùc, cø th×nh th×nh

mét tiÕng ®Ëp”. (§Æng §×nh H−ng - BÕn l¹)

- “Ng«n ng÷ th©n thÓ” trong th¬. NguyÔn §¨ng §iÖp trong bµi “Th¬ ViÖt Nam sau 1975 - tõ c¸i nh×n toµn c¶nh”, cho r»ng:“nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX ®Çu thÕ kû XXI viÖc miªu t¶ tÝnh dôc ®−îc ®Èy lªn ®Õn møc nhiÒu ng−êi coi ®ã lµ qu¸ tr×nh “sinh dôc hãa th¬ ca”. NhiÒu c©y bót kh«ng nh÷ng nãi ®Õn c¸c bé phËn th©n thÓ mµ cßn diÔn t¶ c¸c hµnh vi, c¶nh sinh ho¹t mang tÝnh nhôc dôc…

Xu h−íng nµy g©y nhiÒu tranh c·i trong giíi phª b×nh vµ trong b¹n ®äc. Nã cã thÓ lµm ®a d¹ng hãa th¬ vµ ®¸p øng nhu cÇu thÞ hiÕu cña mét sè ng−êi nh−ng ch¾c ch¾n nã kh«ng ®−îc ®«ng ®¶o b¹n ®äc chµo ®ãn, hoan nghªnh… Vi Thuú Linh viÕt: “Kho¶ th©n trong ch¨n/ thÌm chång/ thÌm cã chång ë bªn/ ChØ cÇn anh gèi lªn ®ïi/ M×nh «m lÊy/ Anh «m m×nh/ BiÕt sù b×nh yªn cña mÆt ®Êt/ Trong ch¨n/ Nh÷ng c©u nãi mª táa h¬i n−íc/ §Çu ræng/ T«i tËp chÕt ®Ó biÕt m×nh ®ang sèng/ Em chØ cÇn anh ë bªn em th«i/ §Ó biÕt r»ng/ §Ó «m lÊy nhau/ §Ó biÕt r»ng/ Tr¸i §Êt ®Çy b¹o ®éng nµy/ §Çy läc lõa vµ gian dèi nµy/ §Çy ©m m−u vµ biÕn ®éng nµy/ VÉn cßn b×nh yªn/ Bëi v× sù che chë cña t×nh yªu/ Vµ chóng ta ë bªn nhau/ Nh÷ng giê thó vÞ nhÊt”.

Lam H¹nh cßn m¹nh b¹o h¬n víi bµi th¬ Ngµy thø 22 “Vó nãng

Ng−êi ®µn bµ dÊn th©n thÓ n©u bãng vµo nçi ®îi Ngµy thø 22 mÈy c¨ng, pháng rép Nhí

Bông trßn TiÕng thë dµi óp mÆt thÇm thÜ giÊu §«i m¸ hùc s¾c ®á Rèn hë da c¨ng c¸nh buåm no giã Ngµy thø 22 dùng lªn trªn ®Ønh cäc §îi

XÐ toµng to¹c Èn mËt ®µn bµ ®µn bµ Con chim bay väc vµo nçi ng−îng ngïng Mét tÊc hai Xa h¬n ngh×n trïng d−¬ng ®i ¸nh s¸ng”. Tãm l¹i, tõ sau 1975, th¬ ca ViÖt Nam ®· tr¶i qua mét chÆng ®−êng dµi trªn con ®−êng ®æi míi, hiÖn ®¹i hãa vµ héi nhËp víi th¬ ca thÕ giíi. Thµnh c«ng cña nã kh«ng thÓ kh«ng kh¼ng ®Þnh nh−ng tån t¹i cña nã ch¾c còng kh«ng ph¶i kh«ng cã. ChØ cã ®iÒu h×nh nh− th¬ ®ang bïng næ vÒ sè l−îng nh−ng l¹i ®ang gi¶m sót vÒ chÊt l−îng. Cµng ngµy cµng Ýt ng−êi ®äc th¬ vµ yªu th¬.

Tμi liÖu tham kh¶o

1. NhiÒu t¸c gi¶, 1996, 50 n¨m v¨n häc ViÖt Nam sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, NXB §HQG HN. 2. NhiÒu t¸c gi¶, 1997, V¨n häc 1975 - 1995 T¸c phÈm vµ d− luËn, NXB HNV. 3. NhiÒu t¸c gi¶, 1997, ViÖt Nam nöa thÕ kû v¨n häc, NXB HNV. 4. NhiÒu t¸c gi¶, 1997, ChÆng ®−êng míi cña v¨n häc, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia HN. 5. Phong Lª, 2001, V¨n häc hµnh tr×nh thÕ kû XX, NXB §¹i häc Quèc gia HN.

C©u hái th¶o luËn

6. NguyÔn V¨n Long, L· Nh©m Th×n, 2009, V¨n häc ViÖt nam sau 1975 nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y, NXB Gi¸o dôc HN. 8. M· Giang L©n, 2002, TiÕn tr×nh th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam, NXB Gi¸o dôc.

1. T¹i sao nghiªn cøu v¨n häc ViÖt Nam sau 1975 l¹i ph¶i ®Æt nã trong tiÕn tr×nh v¨n häc d©n téc? 2. Ph©n tÝch quy luËt giao l−u, héi nhËp cña v¨n häc ViÖt Nam sau 1975. 3. Ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña v¨n häc ViÖt Nam tõ sau n¨m 1975. 4. Ph©n tÝch qu¸ tr×nh vËn ®éng cña tiÓu thuyÕt vµ th¬ ca sau 1975.

Ch−¬ng 2

Mét sè hiÖn t−îng v¨n häc- nh÷ng t¸c gi¶, t¸c phÈm tiªu biÓu

1. Nhµ v¨n Chu Lai vµ tiÓu thuyÕt N¾ng ®ång b»ng 1.1. TiÓu sö vµ sù nghiÖp s¸ng t¸c

Chu Lai tªn khai sinh lµ Chu V¨n Lai, sinh ngµy 05 th¸ng 02 n¨m 1946, t¹i x· H−ng §¹o, huyÖn Phï Tiªn, tØnh H−ng Yªn; Héi viªn Héi nhµ v¨n ViÖt Nam (1980); §¶ng viªn §¶ng céng s¶n ViÖt Nam; Lµ con trai cña nhµ viÕt kÞch Häc Phi.

Häc hÕt phæ th«ng, «ng vµo Tr−êng §¹i häc Qu©n y. HÕt n¨m thø nhÊt, «ng xin nhËp ngò vµ ®−îc ®iÒu vÒ ®oµn kÞch Tæng côc chÝnh trÞ. Sau ®ã, Chu Lai xin ®−îc vµo chiÕn tr−êng, trùc tiÕp cÇm sóng chiÕn ®Êu. ¤ng trë thµnh chiÕn sÜ ®Æc c«ng, ho¹t ®éng ë vïng s©u Sµi Gßn. Sau 1975, «ng vÒ lµm trî lý tuyªn huÊn ë Qu©n khu 7.

Cuèi 1976, «ng vÒ lµm ë tr¹i s¸ng t¸c v¨n häc Tæng côc chÝnh trÞ vµ sau ®ã häc Tr−êng viÕt v¨n NguyÔn Du kho¸ I. Tèt nghiÖp, nhµ v¨n vÒ T¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n ®éi lµm biªn tËp vµ s¸ng t¸c.

Ngoµi viÕt v¨n xu«i, «ng cßn tham gia viÕt kÞch b¶n s©n khÊu, kÞch b¶n

phim vµ tham gia ®ãng phim.

TÝnh ®Õn n¨m 2006, Chu Lai cã h¬n mét chôc tiÓu thuyÕt, ®a sè viÕt vÒ chiÕn tranh. §iÒu nµy ®−îc «ng c¾t nghÜa: “Lµ ng−êi lÝnh cÇm sóng tr−íc khi cÇm bót, cho nªn trong mÊy chôc n¨m qua, d−êng nh− hÕt th¶y nh÷ng c¸i g× t«i ®· viÕt ra vµ s¾p viÕt ra, ®Òu kh«ng tr¸nh khái c¸i vßng c−¬ng táa l¹ kú cña c¶m xóc chiÕn trËn” (T¹p chÝ “Nhµ v¨n” sè 4/2003, NXB Héi nhµ v¨n).

C¸c t¸c phÈm v¨n xu«i: N¾ng ®ång b»ng (tiÓu thuyÕt, 1977), Ng−êi im lÆng (truyÖn ng¾n, 1976), §«i ng¶ thêi gian (truyÖn ng¾n, 1979), S«ng xa (tiÓu thuyÕt, 1982), Giã kh«ng thæi tõ biÓn (tiÓu thuyÕt, 1985), Vßng trßn béi b¹c (tiÓu thuyÕt, 1990), ¡n mµy dÜ v·ng (tiÓu thuyÕt, 1992), Phè (tiÓu thuyÕt, 1993), B·i bê hoang l¹nh (tiÓu thuyÕt, 1990), Phè nhµ binh (truyÖn ng¾n,

1992), Nhµ lao c©y dõa (ký sù, 1992), Vïng ®Êt xa x¨m (truyÖn, 1981), ót Ten (truyÖn thiÕu nhi, 1983), Khóc bi tr¸ng cuèi cïng (tiÓu thuyÕt 2007).

C¸c kÞch b¶n s©n khÊu vµ kÞch b¶n phim: Hµ Néi ®ªm trë giã, Ng−êi

Hµ Néi, Ng−êi mÑ tù ch¸y, ¡n mµy dÜ v·ng...

Trong s¸ng t¸c cña Chu Lai, ®Ò tµi chiÕn tranh lµ m¶ng ®Ò tµi kh¸ thµnh c«ng. Cã thÓ nãi, viÕt vÒ chiÕn tranh lµ së tr−êng cña «ng. C¸c nhµ phª b×nh cho r»ng: “tõng lµ ng−êi lÝnh ®Æc c«ng trong chiÕn tranh, Chu Lai ®· tr¶i qua nh÷ng ngµy th¸ng hµo hïng vµ khèc liÖt nhÊt cña lÞch sö d©n téc. ¤ng viÕt rÊt

nhiÒu vÒ chiÕn tranh víi nh÷ng trang v¨n d÷ déi vµ trµn ®Çy chÊt th¬. Chu Lai kh«ng thÝch nh÷ng gam mµu nhît nh¹t. HiÖn thùc trong t¸c phÈm cña «ng ®−îc ®Èy ®Õn tËn cïng cña sù trÇn trôi vµ tµn khèc. Bªn c¹nh nh÷ng trang viÕt vÒ mèi t×nh cña ng−êi lÝnh l·ng m¹n nh− nh÷ng bµi th¬. ChiÕn tranh trong t¸c phÈm cña Chu Lai kh«ng chØ cã c¸i chÕt vµ nh÷ng trËn ®¸nh kinh hoµng mµ bao giê còng ®−îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng cña t×nh yªu con ng−êi, t×nh yªu m¹nh h¬n ngµn lÇn c¸i chÕt. KÕt thóc t¸c phÈm th−êng lµ nh÷ng kÕt thóc bi th−¬ng nh−ng chÝnh søc m¹nh lan táa cña t×nh yªu con ng−êi ®· khiÕn cho nh÷ng m¶nh vì Êy cã søc m¹nh thanh läc diÖu kú” (V¨n ho¸ (sè ra ngµy 1/6/2005). 1.2. TiÓu thuyÕt N¾ng ®ång b»ng

N¾ng ®ång b»ng lµ tiÓu thuyÕt ®Çu tay cña Chu Lai, ®−îc hoµn thµnh sau khi «ng tõ tr¹i viÕt §µ L¹t trë vÒ. T¸c phÈm ra ®êi trong t©m tr¹ng cña mét ng−êi lÝnh trÎ võa ë chiÕn tr−êng ra. ¤ng t©m sù: “Ba m−¬i th¸ng t−! §øng gi÷a Sµi Gßn víi qu©n hµm chuÈn uý. NgÈn ng¬. Hai m−¬i t¸m tuæi. §Ó l¹i ®»ng sau m−êi n¨m trËn m¹c. PhÝa tr−íc lµ g× nhØ? HÕt giÆc råi! HÕt nh÷ng c¸nh rõng kh¸t väng, che chë vµ vui buån råi. Mµ ®êi cßn dµi qu¸. Lµm g× ®©y? ViÕt vËy. ViÕt l¹i, kÓ l¹i nh÷ng ngµy th¸ng qua vËy. C¸i lý do ra ®êi cÇm sóng h¸ ch¼ng ph¶i b¾t ®Çu tõ ý niÖm nµy sao!

Vµ viÕt. §óng h¬n lµ viÕt l¹i nh÷ng trang viÕt ®· viÕt gi÷a hai ®ît sóng tr−íc ®©y mµ kh«ng biÕt göi ®i ®©u, viÕt ®Ó lÊp ®Çy trèng v¾ng, viÕt råi mÊt ®i. ViÕt rÊt nhanh. ViÕt nh− tù thuËt” (NhiÒu t¸c gi¶ - TuyÓn chän truyÖn ng¾n ®Çu tay cña c¸c nhµ v¨n ViÖt Nam, NXB Thanh niªn, 2000).

¤ng lµ ng−êi trùc tiÕp tham gia cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu n−íc, nªn ng−êi ®äc dÔ dµng nhËn thÊy chÊt “lÝnh” in ®Ëm trong c¸c s¸ng t¸c cña Chu Lai. M−êi n¨m l¨n lén ë chiÕn tr−êng miÒn §«ng Nam Bé, sèng gi÷a kh«ng khÝ c¨ng th¼ng cña chiÕn tranh… chÝnh lµ ®éng lùc ®Ó nhµ v¨n cho ra ®êi ®øa con tinh thÇn nµy. “TÆng B.H vµ nh÷ng ®éng ®éi th©n yªu ®· ng· xuèng trªn ®Êt rõng §«ng Nam Bé”. Lêi ®Ò tõ cuèn tiÓu thuyÕt ®· kh¼ng ®Þnh sù g¾n bã s©u nÆng cña nhµ v¨n víi m¶nh ®Êt vµ nh÷ng con ng−êi ë ®©y. M−êi n¨m ®óng h¬n lµ m−êi n¨m cã lÎ, Chu Lai ®· cã dÞp sèng vµ b¸m trô ë vïng ®Êt khèc liÖt cña chiÕn tranh ®−îc xÕp vµo hµng ®Çu cña chiÕn tr−êng §«ng Nam Bé.

Kh«ng ngµy nµo lµ kh«ng cã chÕt chãc; kh«ng n¨m nµo lµ kh«ng chÞu ®ùng mét lÇn xãa phiªn hiÖu. Nh÷ng n¨m th¸ng mµ chÝnh nhµ v¨n còng tù nghÜ nÕu chØ m¶i ®¾m ch×m trong sù ghª rîn kinh hoµng hay nçi ch¸n n¶n tét cïng th× ch¾c ch¾n chØ cã ®Çu hµng, tù th−¬ng, tù s¸t. ViÕt lµ ®Ó tr¶ nî cho

nh÷ng ng−êi b¹n, nh÷ng ®ång ®éi cña m×nh ®· ng· xuèng vµ còng ®Ó “trang tr¶i cho c¸i nî nÇn trong t«i”. “Th«i vÜnh biÖt rõng th©n yªu ngµn ®êi nhÐ! Th¾ng xong trËn nµy, t«i sÏ thØnh tho¶ng ghÐ th¨m rõng. §õng buån rõng ¬i! Rõng hiÒn hoµ h·y «m Êp dïm nh÷ng nÊm må ®ång ®éi. Xong viÖc nhÊt ®Þnh chóng t«i sÏ trë l¹i... Gi¸ cßn th»ng Tïng, th»ng Toµn, th»ng H¶i... c¶ anh S¸u Ho¸ n÷a, th× chiÒu nay sÏ vui biÕt bao”. Mçi lÇn tr¶ nî ®−îc mét chót nµo ®ã «ng l¹i thÊy lßng thanh th¶n h¬n. ChiÕn tranh víi tÊt c¶ nh÷ng h×nh th¸i ®Æc thï cña nã, hoµn toµn cã thÓ ®Èy ng−êi lÝnh ®Õn tËn cïng sè phËn.

Ngoµi phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt thóc, tiÓu thuyÕt gåm m−êi hai ch−¬ng. Xuyªn suèt gÇn bèn tr¨m trang s¸ch lµ cuéc hµnh qu©n gian khæ tiÕn vÒ ®ång b»ng. TiÓu thuyÕt ®Ò cËp ®Õn sè phËn cña ng−êi lÝnh trong chiÕn tranh. Næi bËt lªn lµ h×nh t−îng nh©n vËt Linh. Chu Lai lu«n nãi “v¨n chÝnh lµ ng−êi” vµ «ng rÊt hµi lßng vÒ “®øa con nµy” v× nã ký häa h×nh ¶nh c¸i “t«i” cña «ng. B¹n ®äc thÊy thÊp tho¸ng sau nh©n vËt Linh cã h×nh ¶nh cña chÝnh nhµ v¨n.

N¾ng ®ång b»ng (1977) ®−îc viÕt ngay sau cuéc ®¹i th¾ng mïa xu©n 1975. T¸c phÈm ®−îc xÕp vµo lo¹i nh÷ng s¸ng t¸c viÕt vÒ chiÕn tranh sau chiÕn tranh. “Ta cã dÞp ®øng lïi xa sù kiÖn ®Ó tØnh t¸o nh×n l¹i, nh−ng lïi xa qu¸ anh sÏ r¬i vµo tr¹ng th¸i döng d−ng, t¸ch b¹ch ®Ó råi ph¶n ¸nh sù kiÖn rèi nh»ng theo gãc ®é hoµn toµn cña ngµy h«m nay, cña ng−êi ngoµi cuéc” (T¹p chÝ Nhµ v¨n sè 4/2003, NXB Héi nhµ v¨n). §é lïi cÇn thiÕt nµy ®· gióp Chu Lai viÕt N¾ng ®ång b»ng thËt ch©n thùc vµ s©u s¾c h¬n.

Sau kh«ng khÝ s«i ®éng cña n¨m b¶y l¨m lÞch sö, còng nh− nhiÒu nhµ viÕt tiÓu thuyÕt cïng thêi, Chu Lai muèn t×m trë l¹i nh÷ng m¶ng hiÖn thùc chiÕn tranh mµ m×nh ®· tõng tr¶i. Nh÷ng “vèn sèng” quý b¸u ®−îc tÝch luü vµ sµng läc qua ký øc cµng trë nªn râ rµng, c« ®äng. T¸c phÈm h−íng vÒ nh÷ng giai ®o¹n tr−íc cña cuéc chiÕn tranh chèng Mü, ®Æc biÖt lµ nh÷ng n¨m th¸ng cam go, quyÕt liÖt nhÊt. T¸c phÈm g©y ®−îc Ên t−îng s©u s¾c b»ng chÝnh sù hiÓu biÕt vµ sµng läc kinh nghiÖm ®ã cña nhµ v¨n.

TÝnh c¸ch vµ b¶n ng· con ng−êi ®· ®−îc béc lé râ. Ngoµi nh÷ng bi kÞch do xung ®ét gi÷a ta - ®Þch (m©u thuÉn ®èi kh¸ng gi÷a d©n téc ViÖt Nam víi ®Õ quèc Mü; m©u thuÉn gi÷a S¸u Hãa víi th»ng XÇm) ta cßn thÊy c¸c bi kÞch néi bé gi÷a ta víi ta (m©u thuÉn gi÷a Linh víi th»ng Kiªu, sù nghi ngê lÉn nhau...). ChÝnh nh÷ng chuyÖn nµy ®· lµm t¨ng thªm tÝnh ch©n thùc vµ sù hÊp dÉn cña t¸c phÈm.

Cuéc sèng vèn ®a d¹ng, phøc t¹p ®· kh«ng bÞ biÓu hiÖn mét c¸ch s¬ l−îc, mét chiÒu. Tr−íc ®©y, chóng ta d−êng nh− chØ viÕt vÒ nh÷ng chuyÖn vui vÎ, hïng tr¸ng, vµo chiÕn tranh nh− ®i trÈy héi... B©y giê cã ®iÒu kiÖn

nh×n l¹i, kh«ng thÓ kh«ng nãi vÒ c¸i mÆt tr¸i cña nã. Nãi ®óng, nãi thËt chØ lµm t¨ng gi¸ trÞ cña chiÕn th¾ng; thÊy ®−îc ý nghÜa cña sù mÊt m¸t, ®au th−¬ng. Nh−ng ng−êi cÇm bót viÕt vÒ nã nh− thÕ nµo ®Ó ng−êi ®äc kh«ng thÊy bi quan, nuèi tiÕc.

ViÕt vÒ sù tµn khèc cña chiÕn tranh lµ ®iÒu ph¶i lµm. Nh−ng viÕt lµm sao ®Ó kh«ng lµm mê ®i tÝnh chÊt cña cuéc chiÕn chÝnh nghÜa vµ ng−êi ®äc kh«ng c¶m thÊy chiÕn tranh chØ toµn chuyÖn chÕt chãc, ghª sî, muèn chèi bá, thËm chÝ lªn ¸n nã.

Chóng ta ®Òu hiÓu: Cuéc chiÕn mµ chóng ta võa tr¶i qua lµ cuéc chiÕn chÝnh nghÜa. Nã kh¸c h¼n víi c¸c cuéc chiÕn tranh t«n gi¸o, s¾c téc ®ang diÔn ra ®©y ®ã. Cuéc kh¸ng chiÕn chèng Mü cøu n−íc dï cã tµn khèc ®Õn ®©u ®i ch¨ng n÷a th× nã vÉn ®em l¹i niÒm l¹c quan, sù hµo s¶ng vµ niÒm tù hµo cho mai sau. V¨n häc bao giê còng ph¶i g¸nh v¸c sø mÖnh Êy.

N¾ng ®ång b»ng, cho chóng ta hiÓu r»ng chiÕn tranh lµ m«i tr−êng thö th¸ch vµ kh¸m ph¸ con ng−êi, nã kh«ng nh©n nh−îng víi bÊt k× ai. Trong nh÷ng t×nh huèng khèc liÖt, nhiÒu khi, ®Ó kh¼ng ®Þnh nh©n c¸ch, kh¼ng ®Þnh lÏ sèng vµ niÒm tin cña m×nh, con ng−êi ®· ph¶i hy sinh mäi thø quý b¸u, kÓ c¶ sù sèng. ë ®ã cã thÓ nhËn ra ng−êi nµy trong s¸ng (Linh, S¸u Ho¸, Tïng, N¨m Thuý...) kÎ kh¸c xÊu xa (Kiªu, T− H¹nh, XÇm...). NÕu kh«ng cã hoµn c¶nh cña chiÕn tranh ta kh«ng hiÓu ®−îc Linh lµ mét con ng−êi hoµn thiÖn c¶ vÒ thÓ chÊt lÉn tinh thÇn; kh«ng chØ dòng c¶m, gan gãc mµ cßn thËt sù cã lóc yÕu ®uèi: “n−íc m¾t thÊm vµo m«i Linh m»n mÆn. Anh n¾m chÆt m¶nh ¸o cßn l¹i cña Toµn trong tay”. Linh kh«ng thÓ nµo quªn ®−îc c¸i chÕt cña Tïng: “Tïng ¬i, lµm sao quªn ®−îc c¸i c¶nh nµy chõng nµo m×nh cßn sèng”. ChiÕn tranh lµ mét cuéc kiÓm nghiÖm nghiªm kh¾c vµ liªn tôc ®èi víi con ng−êi, vµ khi v−ît qua nh÷ng hoµn c¶nh t−ëng chõng kh«ng chÞu ®ùng næi, chiÕn th¾ng sù sî h·i, c¸i chÕt, nh÷ng con ng−êi ch©n chÝnh ®· tù kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña nh©n c¸ch, søc m¹nh cña lßng tin vµ lý t−ëng. ë ®ã cã sù ph©n biÖt r¹ch rßi ng−êi cao th−îng, kÎ ®ín hÌn.

Khi ®−îc giao nhiÖm vô tiªu diÖt T− H¹nh - con th¸m b¸o “®Ñp nh− hoa hËu”, mÆc dï lËp tr−êng c¸ch m¹ng trong con ng−êi Linh kh«ng hÒ thay ®æi nh−ng Linh l¹i kh«ng muèn thi hµnh mÖnh lÖnh giÕt T− H¹nh. Hµnh ®éng nµy cña Linh kh«ng chØ thÓ hiÖn vÎ ®Ñp cao th−îng cña mét ng−êi lÝnh mµ nã cßn mang ®Ëm tÝnh nh©n v¨n… Ng−îc l¹i víi Linh lµ Kiªu - ®¹i diÖn sù ®ín hÌn víi nh÷ng −íc m¬ tÇm th−êng, Ých kØ. “Kiªu nguyªn lµ ®¹i ®éi tr−ëng chñ c«ng ë tiÓu ®oµn b¹n. Trong mét trËn ®¸nh s©n bay ë biªn giíi, ®ang c¾t rµo bÞ lé, ®Þch ph¶n øng d÷ déi, Kiªu ®· n»m l× sau mét ô mèi, bá vÞ trÝ chØ huy.

TrËn ®¸nh thÊt b¹i trªn t¹m thêi ®−a Kiªu sang lµm trî lý t¸c chiÕn tiÓu ®oµn bªn nµy”. H¾n lµ mét kÎ “lu«n ®i sau” vµ chØ nhanh måm trong khi t¸n phÐt cßn lóc nµo cÇn lªn tiÕng th× “im re”. H¾n ®· b¸n rÎ ®ång ®éi, b¸n Tæ quèc. H¾n chÝnh lµ mét kÎ ph¶n béi… ViÕt N¾ng ®ång b»ng, Chu Lai t©m sù: “T«i tõng nghÜ, viÕt vÒ chiÕn tranh cã thÓ ®Èy ngßi bót ®Õn tËn cïng bi th¶m nh−ng kh«ng thÓ bá quªn ®»ng sau lµ c¸i nÒn bi tr¸ng, còng vËy, viÕt vÒ ®êi th−êng, ®õng ng¹i, h·y ®Èy sè phËn con ng−êi ®Õn tËn cïng ngang tr¸i, thËm chÝ bÊt c«ng, nh−ng nªn nhí phÝa sau cã c¸i nÒn dÞu ngät cña câi sèng, cña con ng−êi” (NhiÒu t¸c gi¶ - Nhµ v¨n hiÖn ®¹i, NXB Héi nhµ v¨n, 1997).

TiÓu thuyÕt N¾ng ®ång b»ng cña Chu Lai ®· thÓ hiÖn ®Çy ®ñ diÖn m¹o

cuéc sèng vµ con ng−êi víi tÊt c¶ nh÷ng mÆt vèn cã cña nã. 2. Nhµ v¨n b¶o ninh víi tiÓu thuyÕt nçi buån chiÕn tranh 2.1. TiÓu sö vµ sù nghiÖp s¸ng t¸c

B¶o Ninh tªn thËt lµ Hoµng Êu Ph−¬ng, sinh t¹i huyÖn DiÔn Ch©u, tØnh NghÖ An, quª ë x· B¶o Ninh, huyÖn Qu¶ng Ninh, tØnh Qu¶ng B×nh. ¤ng vµo bé ®éi n¨m 1969. Thêi chiÕn tranh, B¶o Ninh chiÕn ®Êu ë mÆt trËn B3 T©y Nguyªn, t¹i tiÓu ®oµn 5, trung ®oµn 24, s− ®oµn 10. N¨m 1975, «ng gi¶i ngò. Tõ 1976 ®Õn 1981 häc ®¹i häc ë Hµ Néi, sau ®ã lµm viÖc ë ViÖn Khoa häc ViÖt Nam. Tõ 1984 ®Õn 1986 häc kho¸ II Tr−êng viÕt v¨n NguyÔn Du. Lµm viÖc t¹i b¸o V¨n nghÖ TrÎ. Lµ héi viªn Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam tõ 1997.

B¶o Ninh thuéc thÕ hÖ nhµ v¨n tr−ëng thµnh sau 1975. Ngoµi hai t¸c phÈm chÝnh: Tr¹i b¶y chó lïn (1987); Th©n phËn t×nh yªu (1987) ng−êi ®äc cßn biÕt ®Õn B¶o Ninh qua c¸c t¸c phÈm: BÝ Èn cña lµn n−íc, Béi ph¶n, C¸i bóng, Giang, Hµ Néi lóc 0 giê, Kh¾c dÊu m¹n thuyÒn, M¾c c¹n, M©y tr¾ng cßn bay, Röa tay g¸c kiÕm, Th¸ch ®Êu, Thêi cña xe m¸y, TiÕng vÜ cÇm cña qu©n x©m l¨ng, V« cïng x−a cò... 2.2. TiÓu thuyÕt Nçi buån chiÕn tranh

TiÓu thuyÕt Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh xuÊt b¶n n¨m 1987, lÇn in ®Çu cã tªn lµ Th©n phËn cña t×nh yªu. T¸c phÈm ®−îc trao tÆng gi¶i th−ëng cña Héi nhµ v¨n n¨m 1991.

TiÓu thuyÕt Nçi buån chiÕn tranh víi nh÷ng ®ét ph¸ m¹nh mÏ c¶ vÒ néi dung vµ h×nh thøc. Nã ®· g©y nªn kh«ng Ýt nh÷ng cuéc tranh luËn s«i næi trªn diÔn ®µn v¨n häc. NhiÒu ng−êi cho r»ng Nçi buån chiÕn tranh ®· ®ãng gãp mét c¸i nh×n míi mÎ vÒ tiÓu thuyÕt nãi riªng vµ v¨n häc ViÖt Nam sau 1975 nãi chung bëi nh÷ng c¸ch t©n, ®æi míi vÒ néi dung vµ h×nh thøc nghÖ thuËt.

Nh−ng còng cã kh¸ nhiÒu ý kiÕn ph¶n øng víi nh÷ng th¸i ®é gay g¾t, tr¸i chiÒu. Cã ng−êi cho r»ng viÖc tæ chøc t¸c phÈm cña B¶o Ninh lén xén, láng lÎo, g©y khã hiÓu, khã n¾m b¾t cèt truyÖn; nhiÒu ®o¹n miªu t¶ chÊt s¾c dôc, t×nh yªu qu¸ lé liÔu, lµm mÊt tÝnh thÈm mÜ cña t¸c phÈm...

VËy, chóng ta cÇn ®¸nh gi¸ nh− thÕ nµo cho x¸c ®¸ng vÒ Nçi buån chiÕn tranh vµ vÞ trÝ cña nã trong dßng nh÷ng t¸c phÈm vÒ viÕt vÒ chiÕn tranh nãi riªng vµ trong v¨n häc sau 1975 nãi chung? 2.2.1. VÒ néi dung t− t−ëng

Nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ chiÕn tranh tr−íc n¨m 1975, th−êng miªu t¶ chiÕn tranh tõ gãc ®é céng ®ång víi ©m h−ëng hïng t©m, tr¸ng chÝ cña nh÷ng ng−êi lÝnh chiÕn ®Êu v× vËn mÖnh cña d©n téc, cña ®Êt n−íc. Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh l¹i miªu t¶ chiÕn tranh tõ mét gãc ®é kh¸c. ¤ng kh¸m ph¸ ®Ò tµi chiÕn tranh tõ gãc ®é con ng−êi, th©n phËn con ng−êi. T¸c phÈm ®i s©u vµo khai th¸c nçi niÒm cña con ng−êi (®Æc biÖt con ng−êi thêi hËu chiÕn).

Nçi buån chiÕn tranh ra ®êi lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng tr¶i nghiÖm vµ suy nghÜ s©u s¾c cña chÝnh nhµ v¨n - ng−êi lÝnh B¶o Ninh (®· tõng mét thêi trùc tiÕp cÇm sóng). Ký øc vÒ nh÷ng th¸ng ngµy gian khæ cïng ®ång ®éi chiÕn ®Êu ®· ¸m ¶nh vµ th«i thóc B¶o Ninh, kh¬i nguån c¶m høng cho nhµ v¨n viÕt nªn t¸c phÈm.

Th©n phËn t×nh yªu cña B¶o Ninh (in lÇn ®Çu) lµ c©u chuyÖn mét ng−êi lÝnh tªn Kiªn trë vÒ sau chiÕn tranh. Kiªn sèng trong t©m tr¹ng ®an xen gi÷a hiÖn t¹i (hËu chiÕn) víi hai luång ký øc vÒ chiÕn tranh vµ vÒ mèi t×nh ®Çu víi c« b¹n häc tªn Ph−¬ng.

ChiÕn tranh vèn lµ chÊt liÖu hiÖn thùc ®· qu¸ quen thuéc trong v¨n häc ViÖt Nam nãi chung vµ v¨n häc sau 1975 nãi riªng. §iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ B¶o Ninh ®· tiÕp cËn hiÖn thùc chiÕn tranh chñ yÕu th«ng qua nh÷ng suy nghÜ vµ c¶m nhËn cña nh©n vËt (Kiªn). LÞch sö ®· ®−îc nh×n nhËn qua t©m hån mét ng−êi lÝnh bÞ “chÊn th−¬ng” bëi chiÕn tranh. Qua t©m hån con ng−êi, dßng ch¶y lÞch sö ®−îc t¸i hiÖn.

Kiªn lµ mét ng−êi lÝnh trë vÒ sau chiÕn tranh. Anh viÕt mét cuèn tiÓu thuyÕt vÒ chiÕn tranh. Anh lu«n bÞ chi phèi, d»n vÆt vµ bÞ sù hèi thóc bëi ký øc chiÕn tranh. Kiªn tuy “sèng b»ng m¸u thÞt cña hiÖn t¹i nh−ng vÉn nhê ®Õn d−ìng khÝ tinh thÇn cña qu¸ khø” (Bïi ViÖt Th¾ng- Nh÷ng biÕn ®æi cÊu tróc

thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt sau 1975, 50 n¨m v¨n häc ViÖt nam sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, NXB §HQG H,1999). Nhµ v¨n cÊp ph−êng (Kiªn) - ng−êi lÝnh trinh s¸t n¨m x−a, ý thøc rÊt râ c¸i gi¸ ph¶i tr¶ cho chiÕn tranh. V× thÕ, Kiªn ®· v« cïng hôt hÉng, ®au ®ín, xãt xa tr−íc sù v« t©m, biÕn d¹ng nh©n tÝnh cña con ng−êi

h«m nay. Nh©n danh qu¸ khø, Kiªn ®èi tho¹i víi hiÖn t¹i cßn nhiÒu ®iÒu nhøc nhèi…

GS. Hoµng Ngäc HiÕn ®· nhËn xÐt, trong Nçi buån chiÕn tranh, nhµ v¨n ®· t¹o ra nh÷ng “nghÞch lý”, hoµn toµn tr¸i ng−îc víi nh÷ng “thuËn lý” mang tÝnh truyÒn thèng cña t− duy v¨n häc sö thi. Nhµ v¨n ®· nh×n vµ thÓ hiÖn vÒ chiÕn tranh th«ng qua sè phËn con ng−êi. Nhê ®ã mµ b¶o Ninh ®· th©m nhËp ®−îc ®Õn c¸i ®¸y tËn cïng, th¼m s©u cña hiÖn thùc chiÕn tranh vµ ®em l¹i cho ng−êi ®äc c¸i nh×n toµn diÖn, s©u s¾c h¬n vÒ chiÕn tranh. B¶o Ninh ®· “mang ®Õn cho v¨n häc “nçi buån” víi nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n s©u s¾c - mét trong nh÷ng ®iÒu “cÊm kþ” cña v¨n ch−¬ng tr−íc ®ã - vµ më ra mét rÏ ng¶ cho v¨n häc viÕt vÒ chiÕn tranh” (Mai H−¬ng - §æi míi t− duy v¨n häc vµ ®ãng gãp cña mét sè c©y bót v¨n xu«i, T¹p chÝ Nghiªn cøu v¨n häc sè 11/2006).

Sau Nçi buån chiÕn tranh, ng−êi ta buéc ph¶i xem xÐt l¹i c¸ch tiÕp cËn, c¸ch xö lý, c¸ch viÕt vÒ hiÖn thùc chiÕn tranh bÊy l©u nay, ®Ó råi nhËn ra r»ng “kh«ng thÓ viÕt vÒ chiÕn tranh nh− tr−íc ®−îc n÷a” (Mai H−¬ng - §æi míi t− duy v¨n häc vµ ®ãng gãp cña mét sè c©y bót v¨n xu«i, T¹p chÝ Nghiªn cøu v¨n häc sè 11/2006). 2.2.2. VÒ h×nh thøc nghÖ thuËt

®¸nh gi¸ vÒ Nçi buån chiÕn tranh, nhµ v¨n Nguyªn Ngäc kh¼ng ®Þnh: "VÒ mÆt nghÖ thuËt, ®ã lµ thµnh tùu cao nhÊt cña v¨n häc ®æi míi" (DÉn theo Lêi giíi thiÖu Nçi buån chiÕn tranh, NXB V¨n häc, 2006).

- Cèt truyÖn Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh lµ mét t¸c phÈm cã mét lèi cÊu tróc ®éc ®¸o, ®ã lµ cÊu tróc vßng trßn, hay cÊu tróc lång “tiÓu thuyÕt trong tiÓu thuyÕt”. Ký øc cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong cÊu tróc Êy. Cã ng−êi so s¸nh cÊu tróc cña Nçi buån chiÕn tranh gièng nh− trß ch¬i Ru - bich. “Ng−êi ta h×nh dung B¶o Ninh nh− mét triÖu phó tung ra c¶ n¾m ®ång tiÒn vµng thËt. Ng−êi ®äc ph¶i nhÆt tÊt c¶, kh«ng thÓ bá l¹i mét ®ång nµo vµ n©ng trªn hai bµn tay cña m×nh mµ th−ëng thøc mét c¸i g× ®ã nh− thÓ lµ rêi r¹c mµ kÕt dÝnh, thõa mµ thiÕu, chÆt chÏ mµ láng lÎo” (Bïi ViÖt Th¾ng - Nh÷ng biÕn ®æi cÊu tróc thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt sau 1975, 50 n¨m v¨n häc ViÖt Nam sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, NXB §HQG H,1999). Víi lèi cÊu tróc kh«ng tu©n thñ nguyªn t¾c truyÒn thèng nµy, B¶o Ninh ®· “dùng nªn mét m« h×nh cßn l¹ so víi tËp qu¸n cña ng−êi ®äc ViÖt Nam” (Bïi ViÖt Th¾ng- Nh÷ng biÕn ®æi cÊu tróc thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt sau 1975, 50 n¨m v¨n häc ViÖt Nam sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m,

NXB §HQG H,1999). Sù ®æi míi cÊu tróc t¸c phÈm thÓ hiÖn nh÷ng nç lùc rÊt lín cña B¶o Ninh trong viÖc kiÕm t×m h×nh thøc biÓu ®¹t míi cho tiÓu thuyÕt.

- Nh©n vËt Gi¸ trÞ cña Nçi buån chiÕn tranh kh«ng chØ n»m ë cÊu tróc. ViÕt t¸c phÈm nµy, B¶o Ninh ®· thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt ®óng ®¾n cña m×nh vÒ con ng−êi. th«ng qua viÖc miªu t¶ nh÷ng tr¨n trë cña nh©n vËt Kiªn khi viÕt cuèn tiÓu thuyÕt vÒ chiÕn tranh, nhµ v¨n muèn nhÊn m¹nh ®Õn vai trß cña ng−êi cÇm bót. Theo B¶o Ninh, nhµ v¨n tr−íc hÕt ph¶i cã nh©n c¸ch, tøc lµ ph¶i cã ý thøc suy nghÜ, nghiÒn ngÉm ®Ó ®¹t tíi mét ®é “s©u” nhÊt ®Þnh, chèng l¹i sù chõng mùc, nhµn nh¹t, gi¶ t¹o trong v¨n ch−¬ng. Nhµ v¨n cÇn cã b¶n lÜnh, d¸m ®éng ch¹m tíi nh÷ng gãc khuÊt s©u kÝn cña lßng ng−êi vµ cuéc ®êi, gièng nh− “tù lén tr¸i con ng−êi m×nh”. Së dÜ nhµ v¨n ph¶i cã nh©n c¸ch, b¶n lÜnh nh− vËy v× b¶n chÊt cña v¨n ch−¬ng ®Ých thùc, cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o nghÖ thuËt chÝnh lµ sù ph¶n ¸nh trung thùc hiÖn thùc cuéc sèng vµ con ng−êi, sèng ®Õn tËn cïng c¶m xóc vµ tr¶i nghiÖm.

ViÕt Nçi buån chiÕn tranh víi nh÷ng quan niÖm míi vÒ hiÖn thùc, vÒ con ng−êi, B¶o Ninh ®· x©y dùng trong t¸c phÈm cña m×nh mét thÕ giíi nh©n vËt míi mÎ. §Æc tr−ng trong thÕ giíi nh©n vËt Êy lµ kiÓu lo¹i nh©n vËt bÞ chÊn th−¬ng. Nh÷ng chÊn th−¬ng vÒ t©m lý ®©u ph¶i ngµy mét, ngµy hai cã thÓ ch÷a lµnh. Kiªn ®· sèng trong t©m tr¹ng: “ChiÕn tranh lµ câi kh«ng nhµ, kh«ng cöa, lang thang khèn khæ vµ phiªu b¹t vÜ ®¹i, lµ câi kh«ng ®µn «ng, kh«ng ®µn bµ, lµ thÕ giíi th¶m sÇu v« c¶m vµ tuyÖt tù khñng khiÕp nhÊt lµ cña dßng gièng con ng−êi!”; “ChiÕn tranh th× nã cã chõa bÊt cø mét c¸i g× mµ nã kh«ng ngÊu nghiÕn vµ kh«ng chµ ®¹p”; “Khæ së v× ®ãi, v× sèt rÐt triÒn miªn, thèi hÕt c¶ m¸u, v× ¸o quÇn bôc n¸t t¶ t¬i vµ v× nh÷ng lë loÐt cïng ng−êi nh−

phong hñi, c¶ trung ®éi ch¼ng cßn ai ra hån th»ng trinh s¸t n÷a... ñ dét. YÕm thÕ. §êi sèng môc ra”... ViÖc x©y dùng thµnh c«ng kiÓu lo¹i nh©n vËt nµy ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho nhµ v¨n ®i s©u kh¸m ph¸ vÒ sù phøc t¹p cña con ng−êi... Con ng−êi ®a chiÒu, ®a diÖn.

M−în nh©n vËt ®Ó béc lé quan ®iÓm, t− t−ëng cña m×nh, B¶o Ninh ®·

thÓ hiÖn mét lèi t− duy míi, c¸i nh×n míi vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh.

- Giäng ®iÖu Nãi ®Õn ®ãng gãp cña B¶o Ninh vÒ mÆt ®æi míi t− duy nghÖ thuËt thÓ

hiÖn qua t¸c phÈm nµy kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn giäng ®iÖu trÇn thuËt.

§äc Nçi buån chiÕn tranh, chóng ta cã thÓ nhËn ra giäng ®iÖu chua ch¸t, bi th−¬ng, ®au xãt … cña nhµ v¨n. Giäng ®iÖu Êy nhiÒu khi ®−îc thÓ hiÖn trong suy nghÜ, trong ký øc cña Kiªn vÒ nh÷ng trËn ®¸nh. §Ó råi “Nh÷ng

ngµy sau ®ã qu¹ bay rîp trêi”, “B·i chiÕn tr−êng biÕn thµnh ®Çm lÇy, mÆt n−íc mµu n©u thÉm næi v¸ng ®á lßm. Trªn mÆt n−íc lÒnh bÒnh x¸c ng−êi sÊp ngöa…”, “L¹ chã g× mµ l¹…nh÷ng th»ng lÝnh chiÕn ®Êu nh− «ng Êy mµ «ng Kiªn, ch¶ trë l¹i thµnh ng−êi b×nh th−êng ®−îc n÷a ®©u. Ngay c¶ giäng ng−êi, mÑ kiÕp, xin nãi lµ cßn ch¸n míi hßng cã l¹i ®Ó giao tiÕp víi ®êi…”.

Hoµ víi giäng ®iÖu chua ch¸t, bi th−¬ng, ®au xãt lµ giäng day døt, tiÕc nuèi, hèi hËn. Nh÷ng tõ ng÷ gîi sù tiÕc nuèi, hèi hËn xuÊt hiÖn víi møc ®é dµy ®Æc: gi¸ nh−…, nÕu…, ch¼ng h¹n…, cã lÏ…,dï…, song…, chØ dë lµ…, sau khi…, vËy mµ…

Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh thÓ hiÖn rÊt râ giäng ®iÖu tranh biÖn. Nã thÓ hiÖn nh÷ng b¨n kho¨n, tr¨n trë, nh÷ng nghÜ suy cña chÝnh b¶n th©n t¸c gi¶, nh©n vËt, ng−êi ®äc. “§Õn b©y giê, ®Õn lóc nµy ®©y, b¹n h·y xem thùc chÊt quanh ta cã g× kh¸c h¬n ngoµi cuéc sèng tÇm th−êng vµ th« b¹o cña thêi hËu chiÕn?”; “B©y giê th× ®· qua c¶ råi. TiÕng ån µo cña nh÷ng cuéc xung s¸t ®· im bÆt. Giã lÆng c©y dõng. Vµ v× chóng ta ®· th¾ng nªn ®−¬ng nhiªn cã nghÜa lµ chÝnh nghÜa ®· th¾ng, ®iÒu nµy cã mét ý nghÜa an ñi lín lao, thËt thÕ. Tuy nhiªn, cø nghÜ mµ xem, cø nh×n vµo sù sèng sãt cña b¶n th©n m×nh, cø nh×n kÜ vµo nÒn hoµ b×nh th¶n nhiªn kia vµ nh×n c¸i ®Êt n−íc ®· chiÕn th¾ng nµy mµ xem: ®au xãt, chua ch¸t vµ nhÊt lµ buån biÕt bao”; “Kh«ng ®−îc quªn, kh«ng ®−îc quªn tÊt c¶ nh÷ng g× ®· x¶y ra trong cuéc chiÕn tranh nµy, sè phËn chung cña chóng ta, c¶ ng−êi sèng lÉn ng−êi chÕt!”…

Nhê sù ®æi míi nghÖ thuËt trÇn thuËt (giäng ®iÖu) mµ nh÷ng th«ng ®iÖp

nghÖ thuËt cña nhµ v¨n ®−îc chuyÓn t¶i s©u s¾c h¬n, thuyÕt phôc h¬n.

Cã thÓ nãi, nh÷ng ®æi míi trong c¶m høng nh©n v¨n vµ t− duy thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ®· lµm nªn thµnh c«ng cho t¸c phÈm. T×m hiÓu Nçi buån chiÕn tranh, chóng ta thèng nhÊt víi phÇn ®«ng ý kiÕn vÒ t¸c phÈm nµy: “Mét cuèn s¸ch g©y xóc ®éng buéc ph¶i suy nghÜ, mét cuèn s¸ch hay”, “lµ mét b»ng chøng vÒ sù tr−ëng thµnh cña v¨n xu«i” (NguyÔn Kiªn - Th¶o luËn vÒ tiÓu thuyÕt Th©n phËn t×nh yªu, b¸o V¨n nghÖ sè 9/1991). T¸c phÈm ®· ®¸nh dÊu “sù ®ãng gãp cña B¶o Ninh vµo viÖc kh¼ng ®Þnh mét kiÓu t− duy v¨n häc míi víi tinh thÇn nh©n v¨n míi, víi ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt ®a thanh míi” vµ lµ “mét th¾ng lîi lín cña v¨n ch−¬ng” (Mai H−¬ng - §æi míi t− duy v¨n häc vµ ®ãng gãp cña mét sè c©y bót v¨n xu«i, T¹p chÝ NCVH sè 11/2006). 3. NguyÔn Huy ThiÖp víi T−íng vÒ h−u 3.1. Vµi nÐt vÒ t¸c gi¶

NguyÔn Huy ThiÖp sinh n¨m 1950 t¹i Kh−¬ng H¹, Thanh Tr×, Hµ Néi. ¤ng tèt nghiÖp khoa LÞch sö, Tr−êng §¹i häc S− Ph¹m Hµ Néi, lªn T©y B¾c d¹y häc kho¶ng 10 n¨m, sau ®ã «ng trë vÒ Hµ Néi võa c«ng t¸c võa viÕt v¨n.

NguyÔn Huy ThiÖp xuÊt hiÖn trong ®êi sèng v¨n häc nh− lµ mét sù kiÖn ®éc ®¸o míi l¹ vµ g©y x«n xao d− luËn. Trong lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i Ýt cã mét c©y bót l¹i cã søc thu hót giíi phª b×nh vµ b¹n ®äc ®Õn nh− thÕ. NhiÒu ý kiÕn ®¸nh gi¸ kh¸c nhau, nh−ng phÇn lín ®Òu nhÊt trÝ: ®©y lµ mét tµi n¨ng thùc sù ®· s¸ng t¹o cho m×nh mét thÕ giíi h×nh t−îng riªng. Tuy chØ gãi gän trong mÊy truyÖn ng¾n nh−ng thùc lµ bÒ bén, phøc t¹p ®Çy chÊt sèng trong ®ã mçi h×nh t−îng l¹i chøa ®ùng mét t− t−ëng s¾c s¶o, gai gãc buéc ng−êi ®äc ph¶i suy ngÉm. TruyÖn ng¾n cña NguyÔn Huy ThiÖp cã søc chøa ngang tiÓu thuyÕt.

NguyÔn Huy ThiÖp th−êng ®−a ng−êi ®äc cïng víi nh©n vËt cña m×nh vµo c¸c cuéc phiªu l−u lªn rõng, xuèng biÓn, vÒ n«ng th«n, ra thµnh phè ®Ó chøng kiÕn sù l¹ lïng, ®a d¹ng cña cuéc sèng. NhiÒu khi phiªu l−u c¶ vµo qu¸ khø: gi÷a h− vµ thùc, lÉn lén c¶ chÝnh sö, d· sö, truyÒn sö…

Nh©n vËt trong c¸c t¸c phÈm cña NguyÔn Huy ThiÖp th−êng gãc c¹nh, g©n guèc, m·nh liÖt: sèng hÕt m×nh ®Õn tËn cïng cña c¸ tÝnh: tèt th× thËt tèt, xÊu th× thËt xÊu, cao th−îng th× thËt cao th−îng cßn th« bØ th× thËt th« bØ… Cã lÏ tõ ®©y ng−êi ®äc cã thÓ nhËn ra t− t−ëng nghÖ thuËt cña NguyÔn Huy ThiÖp: “V« sù víi t¹o ho¸, trung thùc ®Õn ®¸y, dï chØ cã sèng víi bïn, ch¼ng sî kh«ng xøng lµ ng−êi”.

ThÕ giíi nh©n vËt cña NguyÔn Huy ThiÖp nh− muèn chøng minh cho mét quan niÖm: con ng−êi nÕu sèng hoµ hîp víi t¹o hãa víi thiªn nhiªn, gi÷ ®−îc b¶n chÊt t¹o hãa, b¶n chÊt thiªn nhiªn lµ ng−êi tèt ®Ñp, thiÖn c¨n ch¾c ch¾n, tÝnh nÕt v÷ng bÒn, cã thÓ tho¸t khái t×nh tr¹ng tha hãa. 3.2. TruyÖn T−íng vÒ h−u

Giíi phª b×nh tranh luËn gay g¾t vµ kÐo dµi vÒ NguyÔn Huy ThiÖp chñ yÕu xoay quanh vÊn ®Ò “c¸i t©m” cña nhµ v¨n: tèi hay s¸ng. Theo dâi kü c¸c t¸c phÈm cña «ng, «ng kh«ng hÒ che giÊu c¸i t©m cña m×nh. Nã n»m ngay

trong c¸i t«i cña ng−êi cÇm bót. ë NguyÔn Huy ThiÖp c¸i t©m chÝnh lµ c¸i t«i l−¬ng t©m. Mét c¸i t«i bìn cît, khinh bØ nh×n c¸i xÊu xa cña cuéc ®êi chØ thÊy bØ æi vµ thó vËt. Mét c¸i t«i khu«n mÉu, cao th−îng nh©n nghÜa, thËt thµ, nh×n c¸i ®Ñp cña cuéc ®êi ®©u còng thÊy nh©n ¸i («ng Bæng, c« Lµi).

Cã lÏ v× c¸i t«i l−ìng diÖn cña NguyÔn Huy ThiÖp mµ trong c¸c s¸ng t¸c cña «ng nãi chung vµ trong truyÖn T−íng vÒ h−u nãi riªng «ng th−êng x©y dùng hai lo¹i nh©n vËt. ThËm chÝ trong mét nh©n vËt còng cã hai con ng−êi.

ViÖc x©y dùng nh©n vËt cã hai con ng−êi kh«ng ph¶i lµ míi, nã ®· xuÊt hiÖn tõ l©u trong v¨n häc, gÇn nhÊt lµ v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i tr−íc 1975. Trong mçi nh©n vËt cã mét con ng−êi riªng, con ng−êi chung; con ng−êi c¸ thÓ, con ng−êi c«ng d©n; con ng−êi tèt, con ng−êi xÊu nh−: c« §µo (Mïa L¹c -

NguyÔn Kh¶i), c« ChÊm (C¸i s©n g¹ch - §µo Vò), chÞ ót TÞch (Ng−êi mÑ cÇm sóng - NguyÔn Thi) … Tuy nhiªn trong tõng thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh th× con ng−êi nµo chiÕm vÞ trÝ −u thÕ vµ cã søc chi phèi con ng−êi kia, kh«ng hoµn toµn gièng nhau. Ch¼ng h¹n nh− trong hoµn c¶nh ®Êt n−íc cã chiÕn tranh, c¸c nhµ v¨n ph¶i thÓ hiÖn ®−îc t− t−ëng chung cña c¶ d©n téc th× c¸c nh©n vËt cña hä lµ con ng−êi céng ®ång, con ng−êi chung ph¶i chiÕm −u thÕ vµ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh.

T−íng vÒ h−u cña NguyÔn Huy ThiÖp s¸ng t¸c n¨m 1987, mét n¨m sau §¹i héi §¶ng toµn quèc lÇn thø VI - §¹i héi ®æi míi. Khi mµ ng−êi ®äc vÉn cßn quen víi kh¸i niÖm con ng−êi c«ng d©n, con ng−êi céng ®ång vµ cho nã lµ mét biÓu t−îng thiªng liªng th× viÖc t¸c gi¶ kh¸m ph¸ vµ ph©n tÝch con ng−êi c¸ thÓ trong mét «ng t−íng lµ ®iÒu khã cã thÓ chÊp nhËn. Còng nh− viÖc c« Thuû nãi víi chång c«, (khi «ng ThuÊn cã ý muèn lµm viÖc cïng víi ng−êi ë lµ «ng C¬, c« Lµi): “Cha lµ t−íng; VÒ h−u cha vÉn lµ t−íng; Cha lµ chØ huy. Cha mµ lµm lÝnh th× dÔ lo¹n cê”.

C¸i thµnh c«ng cña t¸c phÈm; ý nghÜa cña t¸c phÈm chÝnh lµ ë chç NguyÔn Huy ThiÖp muèn nhÊn m¹nh ®Õn vai trß cña con ng−êi c¸ thÓ trong cuéc sèng hiÖn t¹i th«ng qua cuéc ®êi cña «ng ThuÊn - m«t «ng t−íng ®· vÒ h−u. NguyÔn Huy ThiÖp ®· tËp trung ý t−ëng cña m×nh vµo viÖc kh¾c ho¹ hai con ng−êi trong mét nh©n vËt ®Ó tõ ®ã ®Æt ra vÊn ®Ò: CÇn ph¶i cã sù hµi hoµ cña hai con ng−êi trong mçi con ng−êi vµ nªn nhÊn m¹nh con ng−êi nµo trong mçi hoµn c¶nh cô thÓ - ®ã míi lµ nh©n v¨n.

- Nh©n vËt «ng ThuÊn trong t− c¸ch con ng−êi c«ng d©n NguyÔn Huy ThiÖp ®· x©y dùng nh©n vËt «ng t−íng kh¸ hoµn thiÖn tõ ®Çu ®Õn cuèi. Mét qu·ng ®êi trong t− c¸ch mét ng−êi lÝnh, mét c«ng d©n kiÓu mÉu víi 48 n¨m/ 70 n¨m cña «ng ThuÊn ®−îc coi nh− sù thµnh ®¹t. ¤ng bá nhµ ra ®i, vµo bé ®éi phÊn ®Êu kh«ng mÖt mái. ¤ng “®i biÒn biÖt”, thØnh tho¶ng “còng ghÐ vÒ th¨m nhµ nh−ng nh÷ng lÇn vÒ ®Òu ng¾n”. Cho ®Õn n¨m 70 tuæi, «ng vÒ h−u víi hµm thiÕu t−íng. ¤ng “bao giê còng lµ h×nh ¶nh cña niÒm vinh dù tù hµo”. Tªn tuæi cña «ng ®−îc c¶ hä, c¶ lµng ng−ìng väng. Víi nöa thÕ kû sèng trong khu«n mÉu, «ng ThuÊn thÊm nhuÇn t− t−ëng ®ång cam, céng khæ. ¤ng theo chñ nghÜa b×nh qu©n. ¤ng “cho mçi ng−êi trong nhµ bèn mÐt v¶i lÝnh. ¤ng C¬ vµ c« Lµi còng thÕ”. ¤ng thÝch sèng gi¶n dÞ, “muèn ë

mét phßng d−íi d·y nhµ ngang”. ¤ng bÊt b×nh víi lèi lµm ¨n thùc dông. ¤ng c¶m thÊy rîn rîn khi c« con d©u lÊy nhau vµ thai nhi bá ®i ë bÖnh viÖn ®−a vÒ nÊu c¸m nu«i chã, b¸n lÊy tiÒn. ¤ng uÊt øc “cÇm phÝch ®¸ nÐm vµo ®Çu ®µn chã bÐc giª: Khèn n¹n! tao kh«ng cÇn sù giµu cã nµy”. ¤ng lu«n quan t©m tíi nh÷ng ng−êi bÊt h¹nh nh− «ng C¬, c« Lµi, Kim Chi… ¤ng ghÐt tÝnh nhu nh−îc cña con trai «ng. ¤ng v« thÇn nh− biÕt bao ng−êi kh¸c. Lµ mét ng−êi c«ng d©n mÉu mùc, «ng còng lu«n ®−îc sù quan t©m cña tËp thÓ, nhÊt lµ ®¬n vÞ cò. ¤ng ®· vÒ h−u nh−ng ®¬n vÞ vÉn nhí ®Õn «ng, vÉn cÇn «ng vµ mong «ng lªn ch¬i, gióp ®ì ®¬n vÞ. ¤ng lµ ng−êi cã tr¸ch nhiÖm ®Õn cïng víi céng ®ång (kÓ c¶ nh÷ng lóc vÒ h−u - cho ®Õn lóc «ng hy sinh ë chèt, ®ång ®éi vÉn ph¶i thèt lªn «ng “lµ ng−êi ®¸ng träng”). Vµ cuèi cïng ng−êi ta mai t¸ng «ng theo nghi lÔ nhµ binh - ch«n cÊt ng−êi c«ng d©n mÉu mùc.

Trong t− c¸ch ng−êi c«ng d©n «ng ThuÊn lµ mét con ng−êi hoµn thiÖn cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm ®Õn cïng. ¤ng lµ mÉu h×nh cho mäi ng−êi ng−ìng väng. Tuy «ng cã mét phÇn may m¾n.

- Nh©n vËt «ng ThuÊn trong t− c¸ch con ng−êi thÕ sù Cã thÓ nãi «ng lµ mét ng−êi bÊt h¹nh - mét chuçi dµi nh÷ng sù thÊt b¹i, nh÷ng ®au ®ín, nh÷ng mÊt m¸t (trong mäi t− c¸ch: lµm con, lµm chång, lµm cha, lµm «ng). ¤ng sinh ra Ýt ngµy th× mÑ mÊt, bè «ng lÊy vî lÏ, «ng ph¶i sèng víi d× ghÎ - ng−êi ®µn bµ cay nghiÖt v« cïng. Tuæi niªn thiÕu ®· ph¶i chÞu nhiÒu cay ®¾ng, «ng ph¶i bá nhµ ra ®i. ¤ng vÒ lµng lÊy vî nh−ng “ch¾c ch¾n cuéc h«n nh©n nµy kh«ng do t×nh yªu”. Do hoµn c¶nh chiÕn tranh, thêi gian hai vî chång sèng gÇn nhau qu¸ Ýt ái, sù ch¨m sãc hÇu nh− kh«ng cã («ng ®i biÒn biÖt, nh÷ng bøc th− göi vÒ còng ng¾n). Khi «ng trë vÒ th× vî «ng ®· lÉn. ¤ng chØ cã duy nhÊt mét th»ng con trai “®−îc häc hµnh ®−îc du ngo¹n” lµ cã mét chót t×nh c¶m víi «ng nh−ng khæ nçi nã l¹i ®am mª víi khoa häc vµ nhu nh−îc, sî vî nªn Ýt quan t©m tíi «ng. ¤ng hy väng ë c« con d©u nh−ng c« con d©u l¹i thùc dông vµ nã còng “Ýt biÕt vÒ «ng” v× khi nã vÒ lµm d©u trong gia ®×nh «ng, «ng vÉn bÆt tin tøc. Cuèi cïng «ng cßn c¸c ch¸u, nh−ng hai c« ch¸u g¸i “Ýt gÇn «ng néi”. Ng−êi ®äc cã c¶m gi¸c «ng ThuÊn chÕt tíi 4 lÇn chÕt… ¤ng ThuÊn kh«ng chØ bi kÞch trong quan hÖ víi gia ®×nh mµ cßn bi kÞch trong quan hÖ ®èi víi x· héi - nhÞp sèng cña thêi hËu chiÕn. ¤ng døt bá cuéc sèng tËp thÓ ®Ó vÒ víi cuéc sèng gia ®×nh, tõ n«ng th«n ra thµnh thÞ (mÆc dï vÉn ë ven néi). ¤ng trë nªn l¹c lâng víi lèi sèng thùc dông: ch¸u d©u «ng c−íi mÊy ngµy th× ®Î, mäi ng−êi th× t×m mäi c¸ch ®Ó “kiÕm tiÒn”. ¤ng trë nªn l¹c lâng víi tÊt c¶, ngay c¶ víi ®êi sèng v¨n häc «ng còng c¶m thÊy: “NghÖ thuËt b©y giê ®äc rÊt khã vµo…”

Víi t− c¸ch con ng−êi thÕ sù, «ng ThuÊn hoµn toµn lµ mét ng−êi c«

®¬n, l¹c lâng - «ng lµ con ng−êi cña bi kÞch.

NguyÔn Huy ThiÖp ®· t¹o ra mét nh©n vËt tiªu biÓu cho mét líp ng−êi tr¨n trë trong ranh giíi gi÷a con ng−êi c«ng d©n vµ con ng−êi thÕ sù lóc bÊy giê. Nã gièng nh− ng«i nhµ cña «ng ThuÊn: “®Êy lµ mét biÖt thù ®Ñp nh−ng kh¸ bÊt tiÖn”.

T−íng vÒ h−u cña NguyÔn Huy ThiÖp lµ mét t¸c phÈm ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò bøc xóc cña thêi ®¹i, g©y nhiÒu tranh c·i kh¸c nhau. Ng−êi khen còng nhiÒu, ng−êi chª còng l¾m. Nh−ng dï sao nã còng lµ mét ®ãng gãp míi cho néi dung vµ nghÖ thuËt cña v¨n häc thêi kú ®æi míi. Cßn nã tuyÖt t¸c hay kh«ng cÇn ph¶i cã thêi gian ®Ó thÈm ®Þnh. 4. Th¬ Thanh Th¶o 4.1. Vµi nÐt vÒ t¸c gi¶

Thanh Th¶o tªn thËt lµ Hå Thµnh C«ng sinh 1946; Quª x· T©n §øc, huyÖn Mé §øc, tØnh Qu¶ng Ng·i. Tèt nghiÖp Khoa V¨n, Tr−êng §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi, tham gia chiÕn ®Êu ë chiÕn tr−êng miÒn Nam. Sau 1975, «ng ho¹t ®éng trong lÜnh vùc v¨n nghÖ vµ b¸o chÝ. Gi÷ chøc vô Phã Chñ tÞch Héi ®ång th¬, Héi nhµ v¨n ViÖt Nam, Chñ tÞch Héi v¨n häc nghÖ thuËt Qu¶ng Ng·i.

T¸c phÈm chÝnh: Nh÷ng ng−êi ®i tíi biÓn (1977), TrÎ con ë S¬n Mü (1978), DÊu ch©n qua tr¶ng cá (1978), Nh÷ng nghÜa sÜ CÇn Giuéc (1980),

T¸c gi¶ ®−îc nhËn gi¶i th−ëng Héi nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1979 cho tËp

Bïng næ cña mïa xu©n (1982), §ªm trªn c¸t (1983), Khèi vu«ng ru-bÝch (1985), Tõ mét ®Õn mét tr¨m (1988), Trß chuyÖn víi nh©n vËt cña m×nh (2002), Cá vÉn mäc (2002). th¬ DÊu ch©n qua tr¶ng cá. 4.2. Thanh Th¶o - nhµ th¬ cña nh÷ng triÕt luËn, nhµ th¬ cña nh÷ng t×m tßi ®æi míi 4.2.1. Nhµ th¬ cña nh÷ng triÕt luËn - Con ng−êi nghÜa khÝ Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cã thÓ coi lµ mét nÐt ®Æc tr−ng trong s¸ng t¸c cña c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬. Bëi th«ng qua nã phÇn nµo ng−êi ta cã thÓ nhËn ra ®−îc mét nÐt phong c¸ch cña ng−êi nghÖ sÜ. Hä kh¸m ph¸ vµ thÓ hiÖn con ng−êi b»ng nghÖ thuËt. Vµ còng b»ng nghÖ thuËt, ng−êi nghÖ sÜ bµy tá quan niÖm vÒ nh©n sinh. Quan niÖm Êy lu«n lu«n ®i theo hµnh tr×nh s¸ng t¸c cña hä. NhiÒu khi nã trë thµnh nh÷ng triÕt luËn. Theo suèt hµnh tr×nh nghÖ thuËt cña nhµ th¬ Thanh Th¶o, cã thÓ nhËn thÊy c¸ch quan niÖm vÒ con ng−êi cña «ng cã nh÷ng nÐt kh«ng gièng víi c¸c

nhµ th¬ kh¸c cïng thêi. Nã kh«ng hoµn toµn lµ con ng−êi sö thi vµ nã còng kh«ng ph¶i lµ con ng−êi thÕ sù. Nã kh«ng ph¶i lµ con ng−êi c«ng d©n ®−îc tông ca còng kh«ng ph¶i con ng−êi thÕ sù ®¸ng phª ph¸n. Nã lµ con ng−êi ®óng nghÜa víi chÊt ng−êi. Mµ c¸i chÊt ng−êi theo Thanh Th¶o ®Êy lµ nghÜa khÝ. NghÜa khÝ lµ b¶n tÝnh, lµ phÈm gi¸, lµ søc m¹nh cña con ng−êi. NghÜa khÝ Êy vèn cã ë ng−êi nghÜa sÜ CÇn Giuéc (Nh÷ng nghÜa sÜ CÇn Giuéc), ng−êi chiÕn sÜ Ba T¬ (Bïng næ cña mïa xu©n), ë Tr−¬ng C«ng §Þnh, NguyÔn Trung Trùc (Cá vÉn mäc), ë NguyÔn §×nh ChiÓu (Trß chuyÖn víi nh©n vËt cña m×nh), ë Cao B¸ Qu¸t (§ªm trªn c¸t)...

Con ng−êi cÇn cã chÊt ng−êi; chÊt ng−êi thÓ hiÖn nghÜa khÝ. ®iÒu nµy ®· trë thµnh mét triÕt luËn trong th¬ Thanh Th¶o. Nã xuÊt hiÖn ngay tõ nh÷ng vÇn th¬ ®Çu tiªn cña «ng:

“h¹nh phóc nµo cho t«i h¹nh phóc nµo cho anh h¹nh phóc nµo cho chóng ta h¹nh phóc nµo cho ®Êt n−íc

nh÷ng c©u hái ch−a thÓ nµo ngu«i ®−îc m¶nh ®Êt h«m nay bÌ b¹n chóng ta n»m n¬i m¸u ®æ ph¶i sèng b»ng thùc chÊt n¬i cao nhÊt thö lßng ta yªu ®Êt n−íc thö lßng ta chung thuû v« t− n¬i vì vôn d−íi ch©n ta nh÷ng m¶ng ®ªm hÌn nh¸t nh÷ng g−¬ng mÆt ngÈng lªn lÊp l¸nh chÊt ng−êi”.

(Thö nãi vÒ h¹nh phóc) C¸i chÊt ng−êi Êy kh«ng hÒ chung chung. Nã lµ b¶n tÝnh lµ phÈm gi¸: “chóng t«i kh«ng muèn chÕt v× h− danh kh«ng thÓ chÕt v× tiÒn b¹c chóng t«i l¹ xa víi nh÷ng tin t−ëng ®iªn cuång nh÷ng liÒu th©n v« Ých

®Êt n−íc ®Ñp mªnh mang ®Êt n−íc thÊm tù nhiªn ®Õn tËn cïng m¸u thÞt chØ riªng cho Ng−êi, chóng t«i d¸m chÕt ! ®ªm nay ai cÇm tay nhau vµo tiÖc c−íi ai thøc tr¾ng léi s×nh

Khi trë vÒ víi cuéc sèng thêi hËu chiÕn, chÊt ng−êi vÉn lµ nçi niÒn tr¨n

“mong mét ngµy hiÖn râ chÊt thËt mçi con ng−êi”.

Thanh Th¶o viÕt vÒ nghÜa khÝ vµ viÕt b»ng nghÜa khÝ lµ mét m·nh lùc

“l¸ non ¬i l¸ non nhá mÒm ¸p vµo mÆt ta nãng rùc”

ai trÇm ng©m viÕt nh÷ng c©u th¬ th«ng minh ai tr¶ nghÜa ®êi m×nh b»ng m¸u mµu ®á thËt kh«ng ån µo m¸u lÆng lÏ −ít ®Çm ngùc ¸o”. (Thö nãi vÒ h¹nh phóc) trë, day døt trong th¬ Thanh Th¶o. “t«i yªu chÊt ng−êi ®Çu tiªn nh÷ng giät s−¬ng lÆn vµo l¸ cá qua n¾ng g¾t qua b·o tè vÉn gi÷ l¹i c¸i m¸t lµnh ®Çy søc m¹nh vÉn long lanh b×nh th¶n tr−íc vÇng d−¬ng”. (Bïng næ cña mïa xu©n) (§ªm trªn c¸t) cña ngßi bót triÕt lý ®Ëm tÝnh nh©n v¨n. - Mèi quan hÖ t−¬ng kh¾c - t−¬ng sinh H×nh t−îng nghÖ thuËt trong thi ca ®−îc t¹o dùng nhê c¸c biÓu t−îng. Ng−êi x−a th−êng lÊy c©y ng« ®ång, sen tµn, cóc në lµm biÓu t−îng cña mïa thu, Xu©n DiÖu lÊy cµnh non, l¸ t¬, chim yÕn, oanh biÓu t−îng cho mïa xu©n. Dïng c¸c biÓu t−îng mang tÝnh t−¬ng ®ång ®Ó t¹o nªn h×nh t−îng lµ ®iÒu th−êng thÊy. ë Thanh Th¶o h×nh nh− l¹i kh¸c, «ng hay sö dông c¸i t−¬ng kh¾c ®Ó nãi c¸i t−¬ng sinh. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn nhµ th¬ lÊy bót danh cña m×nh lµ Thanh Th¶o. Thanh Th¶o cã nghÜa lµ cá xanh. Cá xanh th−êng gîi c¸i mÒm m¹i, m¸t trong nh−ng th¬ Thanh Th¶o l¹i d÷ déi, nãng báng. M−în c¸i mÒm m¹i, m¸t trong ®Ó nãi vÒ c¸i d÷ déi, nãng báng còng lµ mét phÇn cña t−¬ng kh¾c - t−¬ng sinh. Bëi v×: “nh÷ng giät s−¬ng lÆn vµo l¸ cá qua n¾ng g¾t qua b·o tè vÉn gi÷ l¹i c¸i m¸t lµnh ®Çy søc m¹nh

BiÓu t−îng mµ Thanh Th¶o dïng nhiÒu nhÊt t¹o nªn h×nh t−îng th¬

+ Löa vµ N−íc cßn ho¸ th©n thµnh phÈm chÊt NhiÖt huyÕt vµ Nh©n

Trong c¸c trang th¬ Thanh Th¶o, anh vµ em lµ hiÖn th©n sèng ®éng vµ

“th©n h×nh em trong s¸ng tùa ®Êt ®ai n¬i thu hót mµu xanh vµ ngän löa”.

“T«i ch−a biÕt cã n¬i nµo trªn tr¸i ®Êt ¸nh mÆt ng−êi l¹i dÞu m¸t nh− n¬i ®©y... T«i ch−a biÕt cã n¬i nµo trªn tr¸i ®Êt ¸nh mÆt ng−êi l¹i m·nh liÖt nh− n¬i ®©y”.

vÉn long lanh b×nh th¶n tr−íc vÇng d−¬ng”. (Nh÷ng dÊu ch©n qua tr¶ng cá) chÝnh lµ Löa vµ N−íc. Löa vµ N−íc lµ hai yÕu tè t−¬ng kh¾c nh−ng víi th¬ Thanh Th¶o nã l¹i lµ yÕu tè t−¬ng sinh. Trong t− duy nghÖ thuËt cña Thanh Th¶o, Löa vµ N−íc lµ h×nh t−îng k× diÖu nhÊt cña vÎ ®Ñp ng−êi, thËm chÝ, sù t−¬ng sinh cña Löa vµ N−íc ®· lµm nªn mçi c¸ thÓ ng−êi. Theo Thanh Th¶o: + Löa vµ N−íc ho¸ sinh thµnh cÆp phÈm chÊt Can ®¶m vµ Trung thùc. §©y lµ nh÷ng phÈm chÊt cèt yÕu ®Ó mçi c¸ thÓ ngÈng cao ®Çu lµm ng−êi. Kh«ng trung thùc vµ can ®¶m lµm sao d¸m lµ m×nh, d¸m hÕt m×nh, d¸m tranh ®Êu víi ph−êng bÊt nghÜa, d¸m x¶ th©n cho lÏ ph¶i cuéc ®êi? Trong chiÕn tranh, can ®¶m vµ trung thùc lµ phÈm chÊt cao nhÊt cña mét c«ng d©n; trong ®êi th−êng, can ®¶m vµ trung thùc lµ phÈm chÊt quý nhÊt cña mét con ng−êi thÕ sù. Thanh Th¶o thÓ hiÖn ®iÒu ®ã qua c¸c nh©n vËt trong th¬. Hä d¸m x¶ th©n v× nghÜa lín. hËu, D÷ déi vµ ¢m thÇm, QuyÕt liÖt vµ T−¬i m¸t... diÖu k× cña Löa vµ N−íc Nãng vµ l¹nh, d−¬ng vµ ©m, d÷ déi vµ ©m thÇm, cuång né vµ lÆng lÏ, bÊt khuÊt vµ hiÒn hoµ, nång nµn vµ s¸ng trong, m·nh liÖt vµ dÞu m¸t v.v... ®Òu lµ nh÷ng ho¸ sinh kh¸c nhau cña Löa vµ N−íc. Chóng kÕt tô nªn nghÜa khÝ con ng−êi. 4.2.2. Thanh Th¶o, mét ngßi bót khao kh¸t ®æi míi Nãi ®Õn th¬ Thanh Th¶o lµ nãi ®Õn sù c¸ch t©n. C¸ch t©n lµ “ph¶i hóc ®Çu vµo ®¸” nh−ng “®Ó më cöa”, Thanh Th¶o chÊp nhËn “nÐm th¬ m×nh vµo th¸c xiÕt” lµm “mét tiÕng thÐt khi ®Çm lÇy ngËp cæ/ tr−íc mâm chã vã ngùa/ lÇn ®Çu th¬ biÕt ®Õn hiÓm nguy” (§ªm trªn c¸t). Thanh Th¶o kh«ng thÓ t¸ch

m×nh ra khái dßng ch¶y cña phong trµo hiÖn ®¹i ho¸ th¬ cuèi thÕ kû XX ®Çu thÕ kû XXI: thùc h¬n! tù nhiªn h¬n! giµu chÊt nghÜ h¬n! + Thùc h¬n: ®êi thùc h¬n vµ t×nh thùc h¬n. + Tù nhiªn h¬n: ng«n ng÷ th¬ gÇn víi lêi nãi hµng ngµy, khÈu ng÷ ho¸ nhiÒu h¬n. + Giµu chÊt nghÜ h¬n chÝnh lµ viÖc c¸i t«i nghiªng vÒ néi c¶m. §äc th¬ Thanh Th¶o dÔ dµng nhËn thÊy sù c¸ch t©n cña «ng thÓ hiÖn trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn tõ néi dung ®Õn h×nh thøc. §Ò tµi, chñ ®Ò trong th¬ Thanh Th¶o ®Ò cËp ®Õn ®êi thùc h¬n. Nh÷ng rung ®éng cña c¶m xóc còng lµ nh÷ng c¸i mµ ng−êi ta th−êng thÊy. Nã kh«ng bÞ gß Ðp, khiªn c−ìng bëi nh÷ng yÕu tè bªn ngoµi. Ng«n ng÷ th¬ Thanh Th¶o chÝnh lµ thø ng«n ng÷ tù nhiªn - khÈu ng÷ mµ ta b¾t gÆp trong ®êi sèng hµng ngµy. VËy c¸i g× ®· t¹o ra nÐt riªng trong sù ®æi míi cña th¬ Thanh Th¶o? §ã lµ cÊu tróc. CÊu tróc lµ tæ chøc bªn trong, lµ c¸c d¹ng liªn kÕt, c¸c kiÓu kÕt hîp cña ng«n tõ. ChÝnh cÊu tróc ®· lµm gia t¨ng tr−êng liªn t−ëng cho th¬ Thanh Th¶o. Nã lµm cho th¬ Thanh Th¶o giµu chÊt nghÜ h¬n. ý t−ëng nµy béc

lé rÊt râ trong Khèi vu«ng ru-bÝch. Ng−êi ta cã thÓ thÊy trß ch¬i ru-bich lµ mét trß ch¬i hÊp dÉn v× nã biÕn ®æi kú diÖu. Nã cã s¸u mÆt víi s¸u mµu nh−ng khi nã chuyÓn ®éng th× nã t¹o ra ®−îc mu«n vµn c¸c m¶ng liªn kÕt cña c¸c mµu s¾c. Nã kh«ng cßn lµ tr¹ng th¸i ban ®Çu. Sù hçn lo¹n cña c¸c « mµu trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi lµ v« cïng lín nh−ng ng−êi ch¬i khi ®· n¾m b¾t ®−îc quy luËt cña nã th× ®iÒu khiÓn mét c¸ch dÔ dµng. TÊt c¶ c¸c « mµu ®Òu g¾n liÒn víi mét c¸i trôc. Nã vËn hµnh theo mét quy luËt. §ã lµ trËt tù cña vò trô vµ còng lµ trËt tù cña sù sèng.

CÊu tróc cña ru-bÝch láng mµ chÆt, hçn lo¹n mµ trËt tù. Thanh Th¶o ®· t×m ra ®−îc cÊu tróc cña cña trß ch¬i ru-bÝch tõ ®ã h×nh thµnh cÊu tróc cña th¬. CÊu tróc (chÊt nghÜ) th¬ Thanh Th¶o cã vÎ ®−îc bu«ng th¶ hoµn toµn cho l«gic liªn t−ëng. Liªn t−ëng tù do lµ m¹ch liªn kÕt cña dßng sèng thùc diÔn ra trong tinh thÇn cña c¸ thÓ. Nã cã vÎ hçn lo¹n ë bÒ mÆt nh−ng l¹i nhÊt qu¸n ë bÒ s©u.

“t«i hay nghÜ ®iÒu ch−a thµnh nh÷ng mµu s¾c l¹ tho¸ng nhanh qua ®Çu t«i hay x©u chuçi vµo nhau nh÷ng ch÷ rêi r¹c nh− x©u h¹t c−êm cã khi dïng sîi chØ th−êng cã khi lµ mét chuçi c−êm kh«ng d©y”.

(Chuçi c−êm)

“Anh sÏ ®eo vµo tay em giÐ lóa vßng ngäc xanh tiÕng dÕ kªu l¸ cá ngän löa cña da thÞt ch×m trong nóm vó hång hång

anh sÏ ®eo vµo cæ em sîi d©y chuyÒn bÝ Èn cña bãng ®ªm nh÷ng chiÕc chu«ng mïa thu trong trÎo rung lªn khi thµnh phè bay vÒ trêi

anh sÏ ®eo vµo ngùc em c¬n b·o. Hay ë quª nhµ: Nh÷ng c©y cau træ hoa yªu th−¬ng xa l¹ n¬i kh«ng khÝ biÕn ta thµnh lÆng lÏ dÉu muèn ån µo biÕt ån µo víi ai... gÇn nh− mét bøc t−êng v« h×nh dùng lªn bao bäc quª nhµ mÊy m−¬i n¨m xa c¸ch thØnh tho¶ng ta vÒ nh×n ng¾m l¹i phÇn ®êi ®Çu tiªn con ®−êng loang nh÷ng vÕt bïn

n¬i mïi hoa cau th¬m ®Ëm h¬n lóa xanh h¬n dßng s«ng hiÒn h¬n tÊt c¶ hoµng h«n ®Õn nh− mét ng−êi g¸nh r¹ g¸nh s¾c vµng ®ang sÉm dÇn”.

(Trang søc)

“Lµ ng−êi khao kh¸t c¸ch t©n, Thanh Th¶o ®· mÇy mß t×m hiÓu nhiÒu lÜnh vùc, tõ th¬ sang v¨n xu«i, tõ ©m nh¹c ®Õn héi ho¹, tõ s©n khÊu ®Õn ®iÖn ¶nh, tõ kiÕn tróc ®Õn nh÷ng trß ch¬i ®Ëm tÝnh trÝ tuÖ... TÊt c¶ chØ nh»m môc tiªu cuèi cïng: lµm giµu cho th¬, gãp phÇn më réng thªm biªn giíi l·nh thæ th¬.” (Chu V¨n S¬n - Tr−êng hîp Thanh Th¶o, Nxb Gi¸o dôc, 2009). Tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh ®æi míi, kh«ng ph¶i bao giê còng thµnh c«ng vµ c¸i g× còng tèt ®Ñp. Nh÷ng ®iÒu h¹n chÕ x¶y ra víi th¬ Thanh Th¶o lµ ®iÒu hiÓn nhiªn vµ cã thÓ chÊp nhËn. 5. Vi Thïy Linh víi tËp th¬ Kh¸t 5.1. Vµi nÐt vÒ t¸c gi¶

Vi Thuú Linh sinh ngµy 4 th¸ng 4 n¨m 1980 t¹i Hµ Néi. ChÞ lín lªn trong mét gia ®×nh nghÖ thuËt. ¤ng néi vµ chó lµ häa sÜ, bè lµ ®¹o diÔn. Ngay tõ bÐ, Vi Thïy Linh ®· ®−îc nu«i d−ìng trong kh«ng khÝ nghÖ thuËt. ChÞ lµ mét ng−êi ®a c¶m. ChÝnh ®iÒu nµy cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn t− t−ëng nghÖ thuËt cña chÞ. Vi Thuú Linh tèt nghiÖp ®¹i häc th¸ng 6 n¨m 2001 t¹i Ph©n viÖn B¸o chÝ - Tuyªn truyÒn (kho¸ XVI). Sau 12 n¨m cÇm bót, cuèi cïng Vi Thïy Linh còng ®−îc kÕt n¹p vµo Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam, trë thµnh héi viªn trÎ nhÊt ë tuæi 27.

N¨m 1995, bµi th¬ ®Çu tay cña Vi Thuú Linh ®−îc ®¨ng trªn b¸o TiÒn phong. N¨m 1999, nhµ xuÊt b¶n Héi Nhµ v¨n in tËp th¬ Kh¸t cña chÞ. Khi viÕt lêi tùa cho tËp th¬ nµy, NguyÔn Träng T¹o cho r»ng Vi Thuú Linh lµ "n÷ thi sÜ trÎ tuæi trªn con ngùa ch÷ dËy th×, ®· ®éc m· phi th¼ng vµo rõng rËm thi ca vµ kh¸t". N¨m 2000, nhµ xuÊt b¶n Thanh Niªn Ên hµnh tËp Linh. Trong lóc tá ý t¸n th−ëng tËp th¬ Êy, NguyÔn Huy ThiÖp ®· cao høng cho r»ng: so víi c¸c nhµ th¬ n÷ trªn v¨n ®µn, Linh kh«ng chØ “®¸ng kÓ nhÊt”, mµ cßn “nguy hiÓm nhÊt”. Kho¶ng 5 n¨m sau, Vi Thuú Linh c«ng bè tËp th¬ §ång Tö, (nhµ xuÊt b¶n V¨n nghÖ). TËp th¬ nµy ®−îc nhµ th¬ Vò M·o −u ¸i viÕt lêi giíi thiÖu. N¨m 2008, tËp th¬ song ng÷ ®Çu tiªn cña chÞ ra ®êi. §îi ®Õn khi ViLi in love hiÖn diÖn tr−íc c«ng chóng, Vi Thuú Linh bÊt ngê tuyªn bè, chÞ sÏ t¹m dõng th¬, ®Ó chuyÓn sang viÕt tuú bót vµ v¨n xu«i...

Vi Thuú Linh lµ mét hiÖn t−îng kh¸ ®Æc biÖt, g©y nhiÒu tranh c·i trong giíi phª b×nh. Ng−êi khen còng nhiÒu vµ ng−êi chª còng kh«ng hÒ Ýt. Râ rµng th¬ Vi Thuú Linh ch¾c ch¾n cã nh÷ng ®iÒu ®¸ng ®Ó tranh luËn vµ hÊp dÉn th× míi cã ng−êi quan t©m. Mét c« g¸i ch−a ®Çy 30 tuæi ®· t¹o nªn mét c¬n ®Þa chÊn trong lµng v¨n h¼n ph¶i lµ ng−êi kh«ng b×nh th−êng. Vµ ë ®é tuæi Êy cã c¸i ®· chÝn vµ cã c¶ nh÷ng c¸i ch−a ®ñ ®é chÝn lµ ®iÒu cã thÓ dÔ hiÓu. 5.2. TËp th¬ Kh¸t 5.2.1. Kh¸t - mét tr¹ng th¸i c¶m xóc cÇn ®−îc gi¶i táa Kh¸t cã thÓ coi lµ tËp th¬ ®Çu tay cña Vi Thuú Linh. Nhµ xuÊt b¶n Héi nhµ v¨n in n¨m 1999. TËp th¬ gåm 56 bµi ®· ®Ó l¹i nhiÒu ®iÒu ®¸ng suy nghÜ ®èi víi ng−êi ®äc ngay tõ khi nã míi xuÊt hiÖn. §äc Kh¸t cña Vi Thuú Linh, nhiÒu ng−êi cã c¶m gi¸c “con bÐ giµ qu¸ so víi tuæi cña nã”. Linh sinh n¨m 1980, nh−ng ®· cã nhiÒu dÊu hiÖu kh¸c biÖt so víi kh¶ n¨ng t− duy vµ xóc c¶m ë tuæi nµy. §óng lµ chÞ sinh ra vµo thêi ®iÓm mµ thi ®iÖu cña c¸c bËc tiÒn bèi ®· qu¸ giµ cßn nh÷ng ng−êi trÎ trung ®Õn víi th¬ ca b»ng thi ®iÖu míi l¹i ch−a thËt nhiÒu. B¶n th©n Linh th×

®ang Kh¸t muèn “T«i lµ t«i” “kh«ng bao giê ho¸ trang ®Ó nhËp vai ng−êi kh¸c”. Linh “d¸m míi”, thËm chÝ sèt s¾ng c¶i t¹o tinh thÇn cña thi ca th× viÖc Linh trë thµnh “mÊt nÕt” “h− háng” “nguy hiÓm” hay “con ngùa ch÷ nghÜa dËy th×” còng kh«ng ph¶i lµ ®iÒu l¹.

Nãi ®Õn Kh¸t, ng−êi ta th−êng nãi ®Õn sù c« ®¬n. Linh viÕt nhiÒu vÒ sù c« ®¬n. C« ®¬n ph¶i ch¨ng lµ mét sù mong muèn kháa lÊp c¬n kh¸t cña chÞ. H¬n n¨m chôc bµi th¬ (56) ë mét tËp th¬ vËy mµ cã tíi h¬n bèn chôc bµi (44) nãi vÒ c« ®¬n. ë Kh¸t ng−êi ta cã thÓ c¶m nhËn ®−îc t©m tr¹ng cña mét con ng−êi r¬i vµo tr¹ng th¸i c« ®¬n. Nã ®«i khi lµ t©m tr¹ng cña mét ng−êi tù kû; mét tr¹ng th¸i bÞ bá r¬i, mét c¶m gi¸c lu«n lu«n thÊy gi¸ l¹nh ®¬n lÎ…

C« ®¬n trong tËp th¬ Kh¸t b¾t ®Çu tõ t©m tr¹ng cña mét ng−êi tù kû pha chót tù kiªu, muèn thu m×nh l¹i, muèn t¸ch m×nh ra ®Ó tù m×nh kh¼ng ®Þnh “c¸i t«i” cña m×nh. Ngay tõ ®Çu tËp th¬ Linh ®· thÓ hiÖn ®iÒu Êy: “Khi bÞ gäi nhÇm tªn./ T«i kh«ng nãi g×./ Khi ai ®ã nãi r»ng, t«i gièng ng−êi hä ®· gÆp/ - T«i bá ®i” (T«i). V× thÕ Linh míi r¬i vµo tr¹ng th¸i trèng rçng: “Bãng em rçng bÇu ®ªm/ Bãng ngåi im gi÷a kho¶ng trèng” (ý nghÜ); kh«ng th¨ng b»ng: “Bay ®i nçi buån ¬i!/ C¸nh ®ªm mÒm run rÈy/ BËp bªnh khãc - c−êi, bËp bªnh sè phËn/ BËp bªnh c« ®¬n …./ M−a xãt mÆn em ch¹y d¹t vµo ®ªm/ Ru mét tiÕng cho m¾t m×nh kh« l¹i/ Tù ru nh− ®éc tho¹i” (BËp bªnh). Linh sî sèng trong bãng tèi: “Sî nhÞp ®ång hå/ Ng−êi ®µn bµ rïng m×nh mçi khi ®ªm nhµo ®Õn/ §ªm khã nhËn ra m¾t n©u, tãc n©u vµ kh¨n mµu löa ch¸y/ (Trong bãng tèi ng−êi ta dÔ nhÇm lÉn!)/ §ªm nµo còng géi tãc nh− vít nh÷ng mïa ®«ng t×m nguån Êm/ TrÇn m×nh, vïi Èm −ít vµo kh¨n/ ¤i, ng−êi ®µn bµ trong ®ªm…” (Ng−êi ®µn bµ choµng kh¨n mµu löa ch¸y).

C« ®¬n trong tËp th¬ Kh¸t ®−îc thÓ hiÖn ë t©m tr¹ng cña mét c« g¸i bÞ bá r¬i. C¶m gi¸c bÞ bá r¬i h×nh nh− ®· ¸m ¶nh vµ ¨n s©u vµo trong ý nghÜ cña Linh. ChÞ sinh ra vµo thêi kú khñng ho¶ng trÇm träng (hËu qu¶ cña mét thêi bao cÊp). Con ng−êi khñng ho¶ng niÒm tin vµ vËt lén hµng ngµy víi chuyÖn ¸o c¬m. Tuæi th¬ cña Linh ch¾c ch¾n bÞ nhèt trong mét c¸i nhµ trÎ mÉu gi¸o nµo ®ã vµ chÞu sù huÊn luyÖn cña c¸c c« b¶o mÉu mµ mçi khi nh¾c ®Õn ®Òu c¶m thÊy h·i hïng. Sau ®ã, Linh lín lªn chøng kiÕn sù chuyÓn d¹ cña x· héi trong qu¸ tr×nh biÕn ®éng ë thêi kú ®æi míi. HÕt thêi kiÕm sèng l¹i sang thêi bon chen. Ng−êi lín m¶i mª víi c«ng viÖc, víi mäi toan lo, tÝnh to¸n mµ quªn ®i mét phÇn tr¸ch nhiÖm víi con c¸i ®Ó cho chóng tù lo hoÆc “nhê c¶ vµo sù gi¸o dôc cña nhµ tr−êng, x· héi”. Chóng c¶m thÊy bÞ ng−êi th©n bá r¬i. Mét ng−êi ®a c¶m nh− Linh kh«ng thÓ kh«ng cã c¶m gi¸c Êy: “Bè/ MÆt trêi nãng rùc vµ

ån · / Con muèn gÇn... l¹i sî... tan ra... / MÑ/ MÆt tr¨ng xa/ Con ngÇn ng¹i cËn kÒ/ Con/ V× sao l¹i gi÷a lín lªn vµ s¸ng b»ng n−íc m¾t...” (Linh - Nh÷ng ®èi lËp).

Lín lªn, b¾t ®Çu c¶m nhËn ®−îc t×nh yªu Linh l¹i gÆp ph¶i sù “quay l−ng” l¹i cña ng−êi b¹n t×nh: “Quay l−ng vÒ em, anh ®i/ §Ó l¹i mïa ®«ng trong lßng mïa h¹/ §Ó l¹i em - c¸nh ®ång h¹n/ Nøt nÎ vµ nhît nh¹t/ Nh÷ng - vÕt - chai” (Cßn l¹i). C« g¸i sèng trong mong mái: “Em «m em ngñ m¬ anh/ Em nhí anh nhiÒu l¾m/ Nh− chiÕc l¸ trong m−a em bÐ báng/ Anh ®i biÖt biÖt bao

ngµy…” (Nãi víi anh); chê ®îi: “Em ®îi anh/ ¸p mÆt vµo ®ªm vµo c« ®¬n mµ gäi/ Kh«ng thÊy anh kh«ng cã anh” (Gäi nguån); c¶m thÊy lÎ loi mçi khi tØnh giÊc: “§ªm më m¾t/ Bªn em lµ mïa ®«ng… / Th¶ng thèt giã thæi l¹c tiÕng chim vµo khung cöa/ C¨n phßng ngåi ®îi/ Em mong anh vÒ/ GiÊc m¬ ®ang ®i bªn trêi/ C¬n giã th¾t em vµo nçi nhí/ C¶ ®ªm c¶ em c¶ mïa cïng thøc/ Nh÷ng thanh ©m vÉn l¹c giäng gäi anh/” (TØnh giÊc). Vµ ®«i khi cã c¶ sù cay ®¾ng: “Con ®−êng r¸t báng em gäi anh/ Mét m×nh em víi m¶ng trêi bÇm tÝm… Em Ðp m×nh / trong tiÕng khãc kh«…/ Mét m×nh em th¸ng T−/ Em kh«ng −íc ®o¸n vÒ mét ngµy ngät ngµo vµ ®¾ng cay thµnh ký øc nh− bøc t−êng trãc lë/ Kh«ng chØ ®ªm, kh«ng chØ th¸ng T− mÊt ngñ” (Mét m×nh th¸ng T−).

T©m tr¹ng c« ®¬n trong Kh¸t ®−îc thÓ hiÖn ë c¶m gi¸c gi¸ l¹nh trong t©m hån: “Em h»ng thøc trong nh÷ng c©u th¬ buån/ Em h»ng ®au trong nhiÒu ®ªm kh«ng ngñ” (Nh÷ng c©u th¬ mang vÞ mÆn); “Trong giÊc m¬/ Ta m¶i kiÕm t×m/ Mét vÇng tr¨ng kh«ng bao giê khuyÕt/ Mét mïa tr¨ng lªnh thªnh…/…Cã mét con thuyÒn/ Tr«i gi÷a s«ng tr¨ng/ Lang thang nh÷ng c¸nh bÌo rÊt tÝm/ M¾t s«ng thao thøc/ Sãng gäi nhau vÒ/ Khóc giao h−ëng m¶i mª” (Kh«ng ®Ò I); trong sù tµn lôi: “Ta ®i b»ng nh÷ng b−íc ch©n thu/ Mïa thæi vµng ¸o phè/ GiÊc m¬ máng nh− heo may bay trong ý nghÜ/ LÎ loi buån/ l¾ng xuèng/ ®¸y tim/” (Lang thang); nã nh− hoang d·: “§ªm tÊu lªn/ TiÕng chã sña/ mÌo gµo/ mät nghiÕn ruçng nh÷ng gãc tèi/ tiÕng rªn rØ kho¸i l¹c/ tiªng ó í cña ng−êi mª ngñ/ c¶ tiÕng g× kh«ng râ s−ng tÊy ë n¬i cæ häng…/ Cã mét ng−êi ®i qua 18 tuæi/ ®øng trªn hoµ tÊu cña ®ªm./…./ C¸i l¹nh ngÊm dÇn… em tù «m em/ Em tù s¸t th−¬ng vÕt th−¬ng ®au ®ang rØ ra - n¬i c¾t rèn c« ®¬n - b»ng nh÷ng giät lßng” (TiÕng ®ªm); cã c¸i g× ®Êy mong manh: “Nh÷ng v× sao lªnh ®ªnh/ Táa bªn m×nh −íc väng/ TiÕng chu«ng nµo bËt khãc/ Phiªu - du - ¬i - vÒ - ®i!” (Giao c¶m) vµ ®ang chÕt dÇn:

“ChiÒu l¹nh r¬i

nghiªng ng¶

Em bÊt ®éng tr−íc nh÷ng bøc tranh ghÐp l¸, hoa kh« lµm mäi ng−êi

kinh ng¹c

Nh÷ng gam mµu chÕt lÆng TÊt c¶ bÊt lùc Tr−íc thêi gian…”.

(Anh ¬i! mïa ®«ng)

Sù c« ®¬n trong Kh¸t cßn ®−îc thÓ hiÖn trong thÕ giíi cña nh÷ng giät n−íc m¾t (khãc). Cã tíi h¬n mét phÇn ba (24) sè c¸c bµi th¬ trong tËp th¬ Kh¸t nãi ®Õn khãc. Ng−êi dÖt tÇm gai: “Ngµy nµo em còng khãc”. Linh ®· khãc: “T«i ®· nh×n m×nh qua g−¬ng khi khãc vµ khi c−êi, nh− ng−êi ®éc diÔn”; Linh sÏ: “L¹i khãc v× s¾p kh« n−íc m¾t!?” (T«i). “Sù nh¹y c¶m qu¸ møc lµm nÆng giät n−íc m¾t” (Kh«ng thanh th¶n). Cã nh÷ng giät n−íc m¾t trµo ra “Mçi b−íc ®i, nh÷ng giät c« ®¬n nhá xuèng/ L· ch· t×m ®−êng” (Liªn t−ëng); Cã nh÷ng giät n−íc m¾t cay ®¾ng ch¶y ng−îc vµo trong: “Ng−êi ®µn bµ c¾n chÆt kh¨n c¾n vµo tiÕng khãc” (Ng−êi ®µn bµ choµng kh¨n mµu löa ch¸y). Cã nh÷ng giät n−íc m¾t khãc thµnh tiÕng: “TiÕng chu«ng nµo bËt khãc” (Giao c¶m) vµ cã c¶ nh÷ng giät n−íc m¾t kh«ng khãc thµnh tiÕng; “Em Ðp m×nh/ trong tiÕng khãc kh«” (Mét m×nh th¸ng T−). Cã “Nh÷ng giät mÆn øa ®Çy” (Gäi nguån) vµ cã c¶ nh÷ng giät “N−íc m¾t kh«” (LÆng lÏ)… Cho dï “Kh«ng ph¶i bao giê khãc còng lµ ®au khæ…” (ë l¹i) nh−ng víi Kh¸t th× nã chÝnh lµ biÓu hiÖn cña sù c« ®¬n. Nã chÝnh lµ nçi ®au cña mét ng−êi tù kû; bÞ bá r¬; sèng trong gi¸ l¹nh.

“Tõ m¾t em nh÷ng giät c−êng toan SÊm chíp, m−a, con ®−êng ngËp n−íc §©u lµ n−íc m¾t, ®©u lµ tiÕng khãc? Em t×m trªn th¨m th¼m, mÆt trêi ®ªm”

(Ng−êi ®ªm khuyÕt)

ViÕt vÒ sù c« ®¬n trong tËp th¬ Kh¸t, nh©n vËt tr÷ t×nh (t¸c gi¶) muèn gi·i bµy t©m tr¹ng vµ mong −íc (nhu cÇu vÒ t×nh c¶m) muèn lÊp mét kho¶ng trèng trong t©m hån. Nã lµ mét nhu cÇu ®¸ng tr©n träng. NhiÒu khi nã còng ®Ñp: “Em ng¾t vµi cäng giã/ Th¶ lªn dÊu thêi gian/ “Võng ¬i” - em niÖm chó/ ¦íc m¬ vÒ xªnh xang…/ C¬n m−a chiÒu gâ mãng/ Rong ruæi vÒ bªn trêi/ L¬ th¬ mét v¹t n¾mg/ §ang dïng d»ng… vì ®«i…/ …Em vÒ bªn hoa cá/ B«ng cóc xanh ngËm lêi/ Chim chãc cÊt tiÕng c−êi/ Hoµng h«n ¬i tÝm thÕ!/ §i qua tr¨ng m−êi s¸u/ Vßng nguyÖt quÕ ë ®©u?/ M©y dÖt nhoµi rò tãc/ §Êt trêi ch×m trong

nhau…/ Nh÷ng v× sao lªnh ®ªnh/ Táa bªn m×nh −íc väng/ TiÕng chu«ng nµo bËt khãc/ Phiªu - du - ¬i - vÒ - ®i!” (Giao c¶m) 5.2.2. Kh¸t - mét sù ®ãng gãp trong viÖc ®æi míi thi ca

Nãi vÒ sù ®ãng gãp cña Vi Thuú Linh ®èi víi th¬ ca trong thêi kú ®æi

míi cã nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau.

- Cã nhiÒu ng−êi cho r»ng c¸i míi mµ Vi Thuú Linh ®em ®Õn cho th¬ chÝnh lµ sex. Vi Thuú Linh lµ biÓu t−îng cña sex. Nh−ng còng cã ng−êi cho r»ng ®ã kh«ng ph¶i lµ c¸i míi v× tr−íc Vi Thuú Linh th× yÕu tè t×nh dôc ®· cã mét chç ®øng nhÊt ®Þnh trong ®êi sèng trÇn tôc, ®êi sèng t©m linh vµ c¶ ë v¨n ch−¬ng. VËy c¸i g× lµ c¸i ®ãng gãp cña Linh? §ãng gãp cña Vi Thuú Linh cã lÏ lµ ë chç chÞ ®· t×m mét c¸ch diÔn ®¹t kh¸c vÒ nã. Tr−íc, ng−êi ta dïng nhiÒu tÝnh tõ ®Ó nãi vÒ t×nh yªu, t×nh dôc, nh−ng ®Õn Vi Thuú Linh chÞ l¹i th−êng dïng c¸c ®éng tõ ®Ó nãi vÒ t×nh yªu, t×nh dôc: “Quú trong ®ªm, em cëi m×nh/ Nh÷ng c¬n giã lao ®Õn bÕ thèc mïa thu ®i/ Nh÷ng c¸nh tay ch¹m vµo… em… run rÈy (Nãi víi anh); Nh− bót l«ng miÕt lªn tÊm toan c¨ng? Ch×m trong vò ®iÖu cña tãc/ §æ nhÞp ®Æc s¸nh lªn tÜnh vËt/ Hai th©n thÓ häa m×nh… (Anh) Nöa vßng tr¸i ®Êt anh xa em/ GiÊc m¬ ®¾p lªn em nh÷ng m¶nh ®ªm/ Em ghÐp ®ªm nh− ghÐp giÊc m¬ ®øt qu·ng/ Nh−ng em biÕt/ Dï cã ghÐp c¶ m×nh vµo ®ã/ còng kh«ng thÓ thµnh ch¨n kÝn nh− anh/ Anh h·y lËt tÊm ch¨n t−ëng t−îng n¬i em, lËt c¶ nöa bÇu trêi/ Em kh«ng muèn bÞ ®Ì bëi nh÷ng ®iÒu kh«ng t−ëng” (§ªm mét nöa)…

- Cã ý kiÕn cho r»ng th¬ cña Vi Thuú Linh míi v× nã chøa ®Çy ng«n ng÷ cña ®êi th−êng: “Em cè tho¸t khái t¹p ©m tiÕng ng−êi ho, tiÕng î khan cña c« g¸i ®ang th× nghÐn, tiÕng thë dµi cña ng−êi ®µn bµ mang thai ®Õn th¸ng/ Nh−ng kh«ng tho¸t khái em” (TiÕng ®ªm). Nh−ng ®©u ph¶i chØ cã m×nh Vi Thuú Linh. HÇu hÕt c¸c nhµ th¬ trÎ sau 1975 ®Òu ®−a ng«n ng÷ ®êi th−êng vµo th¬. Kh«ng ph¶i chØ riªng Vi Thuú Linh mµ tÊt c¶ c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬ thuéc thÕ hÖ nh− Linh ®Òu cã xu h−íng xãa nhßa ranh giíi ng«n ng÷ thÓ lo¹i. VËy c¸i kh¸c cña Linh lµ g×? Ph¶i ch¨ng lµ lèi t− duy b»ng lêi. §äc Kh¸t nÕu chØ dõng l¹i ë c¶m th«i th× ch−a ®ñ mµ ph¶i chÞu khã suy nghÜ, chÞu khã ®éng n·o ®Ó mµ liªn t−ëng, ®Ó mµ suy ngÉm: “Ta lo ©u mét ngµy/ Bµn tay nh¨n nheo nh÷ng sîi tãc b¹c ng· gôc/ Nh÷ng sîi tãc kh«ng thÓ mäc thªm kh«ng bao giê ®en ®−îc n÷a/ Mµu tr¾ng run lªn” (LÆng lÏ); Th¬ Vi Thuú Linh kh«ng gät ch÷ nh−ng rÊt chän ch÷.

- Sù ph¸ vì cÊu tróc cã thÓ ®−îc xem lµ sù ®æi míi cña th¬ Vi Thuú Linh? Tr−íc Vi Thuú Linh nhiÒu ng−êi ®· tõng lµm (NguyÔn §×nh Thi, Hoµng CÇm; Thanh Th¶o; D− ThÞ Hoµn…). Sù ph¸ vì cÊu tróc cña c¸c nhµ

th¬ th−êng thÓ hiÖn tr¹ng th¸i c¶m xóc. Cßn sù ph¸ vì cÊu tróc cña Vi Thuú Linh trong th¬ kh«ng ®¬n thuÇn chØ lµ c¶m xóc mµ nã thÓ hiÖn tr¹ng th¸i t− duy: “T«i ®· tõng/ §èi tho¹i/ Víi nhiÒu ng−êi ®µn bµ/ Chñ nh©n cña nh÷ng m¶nh ®êi/ Lµnh lÆn/ Ch¾p v¸/ Sung s−íng/ NghiÖt ng·.. (Mét nöa thÕ giíi); Em ®· mÆc niÖm nh÷ng nçi buån ®au b»ng n−íc m¾t thiÕu n÷/ Anh nghÑn lêi/ Anh vµ em ë hai phÝa mÆt trêi/ mäc/ lÆn” (ë l¹i). Nh÷ng lËp luËn, triÕt lý xuÊt hiÖn ngay trong cÊu tróc.

Tãm l¹i theo TrÇn ThiÖn Khanh th×: “Sù s¸ng t¹o cña Thuú Linh lu«n diÔn ra trong ån µo, víi biÕt bao hÖ lôy ngoµi ý muèn. NhiÒu khi chÞ c¶m thÊy m×nh bÞ tæn th−¬ng, bÞ ng¸ng trë bëi nh÷ng lêi ®µm tiÕu cña d− luËn. Song vÒ c¬ b¶n, Vi Thuú Linh lu«n m¹nh mÏ. ChÞ sèng b»ng mét kiÓu t− duy më, viÕt b»ng mét lèi nghÜ suy nhiÒu ham muèn, nhiÒu ®ßi hái. ChÞ thùc sù cã n¨ng lùc lµm míi vµ lu«n nghÜ m×nh sinh ra ®Ó lµm míi thi ca” (www.vietvan.index.php, 13/4/2009).

§¸nh gi¸ vÒ tËp th¬ Kh¸t cña Vi Thuú Linh thËt sù kh¸ch quan cho thÊy bªn c¹nh c¸i ®−îc, c¸i s¸ng t¹o cßn cã nh÷ng c¸i ch−a ®−îc. C¸i ®−îc hiÓn nhiªn ai còng nh×n thÊy ë chÊt liÖu, ng«n tõ, cÊu tróc. Linh lµ ng−êi ®· m¹nh d¹n v−ît qua ranh giíi cña nh÷ng khu«n mÉu, nh÷ng quy chuÈn x−a nay ®Ó ®−a vµo th¬ mét h¬i thë míi, mét kiÓu nãi míi… C¸i ch−a ®−îc kh«ng ph¶i tÝnh nhôc thÓ (sex) mµ chÝnh lµ tÝnh ®¹o ®øc, tÝnh v¨n ho¸, tÝnh x· héi cña th¬. C¸i mµ lµm cho ng−êi ®äc khã chÞu vÒ th¬ Vi Thuú Linh chÝnh lµ ë chç ng−êi ta thÊy Linh râ qu¸. Linh ®em tÊt c¶ mäi buån vui, h»n häc, toan tÝnh cña c¸ nh©n m×nh vµo th¬. Coi th¬ nh− mét sù x¶ trees hay mét c¸i bÓ ®Ó trót vµo ®ã tÊt c¶ thø d− thõa vÒ thÓ lùc vµ tinh thÇn. §iÒu ®¸ng tiÕc lµ Linh ch−a biÕt m×nh lµ ai? vµ ®ang ®øng ë chç nµo? NÕu kh¾c phôc ®−îc ®iÒu nµy hy väng th¬ cña Thuú Linh sÏ ®−îc nhiÒu ng−êi ®äc h¬n.

Tμi liÖu tham kh¶o

C©u hái th¶o luËn

1. Chu Lai, 1977, N¾ng ®ång b»ng, NXB Héi Nhµ v¨n. 2. B¶o Ninh, 2006, Nçi buån chiÕn tranh, NXB Héi Nhµ v¨n (t¸i b¶n). 3. NguyÔn Huy ThiÖp, 1995, TruyÖn ng¾n chän läc, NXB Héi Nhµ v¨n. 4. Thanh Th¶o, 1985, Khèi vu«ng Rubich, NXB T¸c phÈm míi. 5. Vi Thuú Linh, 1999, Kh¸t, NXB Héi Nhµ v¨n.

1. H·y ph¸t biÓu suy nghÜ cña m×nh vÒ tiÓu thuyÕt N¾ng ®ång b»ng cña Chu L¹i. 2. H·y ph¸t biÓu suy nghÜ cña m×nh vÒ tiÓu thuyÕt Nçi buån chiÕn tranh cña B¶o Ninh. 3. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong T−íng vÒ h−u cña NguyÔn Huy ThiÖp. 4. NÐt ®éc ®¸o cña th¬ Thanh Th¶o. 5. C¸i ®−îc vµ c¸i ch−a ®−îc trong tËp th¬ Kh¸t cña Vi Thuú Linh.

Ch−¬ng 3

C¸c t¸c phÈm v¨n häc sau n¨m 1975 trong ch−¬ng tr×nh THPt

T¸c gi¶ ®−îc nhËn gi¶i th−ëng Héi nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1979 cho tËp

1. §µn ghi ta cña Lor-ca - Thanh Th¶o 1.1. T×m hiÓu chung - T¸c gi¶ Thanh Th¶o tªn thËt lµ Hå Thµnh C«ng sinh 1946; Quª x· T©n §øc, huyÖn Mé §øc, tØnh Qu¶ng Ng·i. Tèt nghiÖp Khoa v¨n Tr−êng §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi, tham gia chiÕn ®Êu ë chiÕn tr−êng miÒn Nam. Sau 1975, «ng ho¹t ®éng trong lÜnh vùc v¨n nghÖ vµ b¸o chÝ. Gi÷ chøc vô Phã Chñ tÞch Héi ®ång th¬, Héi nhµ v¨n ViÖt Nam, Chñ tÞch Héi v¨n häc nghÖ thuËt Qu¶ng Ng·i. T¸c phÈm chÝnh: Nh÷ng ng−êi ®i tíi biÓn (1977), DÊu ch©n qua tr¶ng cá (1978), Khèi vu«ng Ru-bÝch (1985), Tõ mét ®Õn mét tr¨m (1988), Cá vÉn mäc (2002). th¬ DÊu ch©n qua tr¶ng cá.

Thanh Th¶o lu«n lu«n t×m tßi ®æi míi th¬. Th¬ «ng ®Ëm chÊt triÕt lý. - T¸c phÈm Bµi th¬ §µn ghi ta cña Lor-ca ®−îc lÊy c¶m høng trùc tiÕp tõ nh÷ng gi©y phót bi phÉn trong cuéc ®êi Gar-xi-a Lor-ca vµ nh÷ng ý th¬ giµu tÝnh nh¹c cña «ng. Lor-ca sinh n¨m 1898 ë tØnh Gra-na-®a miÒn Nam T©y Ban Nha, ®−îc xem lµ nhµ th¬ lín nhÊt T©y Ban Nha thÕ kû XX. Ngoµi th¬, «ng cßn lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu vë kÞch næi tiÕng. Th¬ cña Lor-ca g¾n bã m¸u thÞt víi nguån m¹ch v¨n ho¸ d©n gian, hån nhiªn, phãng kho¸ng. Nh©n c¸ch ng−êi nghÖ sÜ cña «ng thÓ hiÖn qua c©u th¬ næi tiÕng “Khi t«i chÕt h·y ch«n t«i víi c©y ®µn” (Ghi nhí). Lor-ca bÞ phe ph¸t xÝt phran-c« giÕt trong thêi gian ®Çu cuéc néi chiÕn ë T©y Ban Nha. X¸c «ng bÞ chóng qu¨ng xuèng giÕng. Thanh Th¶o thùc sù xóc ®éng vÒ con ng−êi vµ c¸i chÕt cña Lor-ca. Nã chÝnh lµ nguån c¶m høng ®Ó nhµ th¬ viÕt bµi th¬ §µn ghi ta cña Lor-ca.

Bµi th¬ §µn ghi ta cña Lor-ca ®−îc trÝch tõ tËp th¬ Khèi vu«ng Ru-

bÝch, NXB T¸c phÈm míi, Hµ Néi, 1985).

- Bè côc Bµi th¬ ®−îc chia lµm 3 phÇn + Khæ th¬ ®Çu: Lor-ca mét nghÖ sÜ tù do vµ c« ®¬n, mét nghÖ sÜ c¸ch

t©n trong khung c¶nh chÝnh trÞ vµ nghÖ thuËt T©y Ban Nha lóc bÊy giê.

+ Ba khæ tiÕp theo (®Õn c©u 22, Long lanh trong ®¸y giÕng): Mét c¸i

chÕt oan khuÊt cña Lor-ca do thÕ lùc tµn ¸c g©y ra.

+ PhÇn cßn l¹i: NiÒm xãt th−¬ng Lor-ca; nh÷ng suy t− vÒ cuéc gi¶i

tho¸t vµ gi· tõ cña Lor-ca. 1.2. §äc hiÓu v¨n b¶n 1.2.1. Lor-ca, Ng−êi nghÖ sÜ tù do

- Lor-ca ®−îc miªu t¶ trªn c¸i nÒn cña v¨n ho¸ T©y Ban Nha: + ¸o choµng ®á g¾t - ®Êu sÜ (®Êu tr−êng ®Êu bß) + VÇng tr¨ng chÕnh cho¸ng - nghÖ sÜ (l·ng du) + Yªn ngùa mái mßn - hiÖp sÜ (kþ sÜ lang thang) + Nèt nh¹c li-la li-la li-la - ©m thanh (tiÕng ®µn ghi ta) Trªn c¸i nÒn v¨n ho¸ Êy, Lor-ca gièng nh− mét nghÖ sÜ máng manh nh− “tiÕng ®µn bät n−íc”, “lang thang“, “®¬n ®éc”, “chÕnh cho¸ng”, “mái mßn”…

- Lor-ca gièng nh− mét ®Êu sÜ vµo ®Êu tr−êng nh−ng kh«ng ph¶i ®Êu víi bß tãt mµ ®Êu víi nÒn chÝnh trÞ ®éc tµi, ®Êu víi nÒn nghÖ thuËt giµ nua cña ®Êt n−íc T©y Ban Nha bÊy giê.

- Ta b¾t gÆp sù ®ång c¶m s©u s¾c gi÷a nhµ th¬ Thanh Th¶o víi ng−êi

nghÖ sÜ Lor-ca. + T¸c gi¶ t¹o dùng kh«ng khÝ chÝnh trÞ qua “T©y Ban Nha ¸o choµng ®á g¾t” + C¸i ph«ng cña nÒn v¨n ho¸ T©y Ban Nha + Bµi th¬ giµu tÝnh nh¹c qua c¸c biÖn ph¸p ®iÖp tõ, l¸y tõ + M« pháng ©m thanh qua c¸c nèt nh¹c: li-la TÊt c¶ lµm næi bËt h×nh t−îng Lor-ca, ng−êi nghÖ sÜ h¸t rong, ng−êi ®· dïng tiÕng ®µn ®Ó gi·i bµy nçi buån vµ kh¸t väng yªu th−¬ng cña nh©n d©n T©y Ban Nha. 1.2.2. C¸i chÕt oan uæng cña Lor-ca

®ã chÝnh lµ lóc Lor-ca bÞ bän ph¸t xÝt s¸t h¹i, nÐm x¸c xuèng giÕng ®Ó

§Ó miªu t¶ sù viÖc bi phÉn nµy, nhµ th¬ Thanh Th¶o ®· sö dông hµng

phi tang. lo¹t c¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt: + §èi lËp: “h¸t nghªu ngao” >< “ bçng kinh hoµng” (yªu ®êi) (phò phµng) “¸o choµng bª bÕt ®á” >< “tiÕng ghi ta l¸ xanh biÕt mÊy (c¸i chÕt) (sù sèng)

+ Èn dô: “TiÕng ghi ta rßng rßng m¸u ch¶y” + Ho¸n dô: TiÕng h¸t (chØ Lor-ca, sù sèng); ¸o choµng bª bÕt ®á (chØ c¸i chÕt)

+ So s¸nh: TiÕng ®µn nh− cá mäc hoang + T−îng tr−ng: tiÕng ghi ta n©u (Êm ¸p); tiÕng ghi ta xanh (h¹nh phóc); tiÕng ghi ta trßn (®Çy ®Æn) Th«ng qua c¸c thñ ph¸p nghÖ thuËt nµy, Thanh Th¶o ®· lµm næi bËt t×nh yªu, c¸i ®Ñp, c¸i chÕt, nçi ®au trong t− t−ëng, kh¸t väng cña Lor-ca. C¸i chÕt cña ng−êi nghÖ sÜ ®· ®Ó l¹i nhiÒu suy ngÉm: chñ nghÜa ph¸t xÝt kh«ng thÓ nµo giÕt chÕt ®−îc kh¸t väng d©n chñ, tù do vµ nghÖ thuËt : “kh«ng ai ch«n cÊt tiÕng ®µn, tiÕng ®µn nh− cá mäc hoang” - sù bÊt diÖt. Nã lµ niÒm tin bÊt tö. 1.2.3. Nçi xãt th−¬ng vµ sù suy ngÉm vÒ c¸i chÕt cña Lor-ca

- Sù sèng cña Lor-ca kh«ng cßn: “®−êng chØ tay ®· ®øt”, ng−êi ®äc c¶m nhËn ®−îc sù xãt xa, ®au ®ín cña nhµ th¬ Thanh Th¶o tr−íc c¸i chÕt cña mét thiªn tµi, nuèi tiÕc cho mét hµnh tr×nh nghÖ thuËt dang dë.

- Nh−ng ng−êi ®äc còng nhËn biÕt ®−îc suy ngÉm cña nhµ th¬ vÒ nh÷ng

gi¸ trÞ tinh thÇn, nh÷ng vÎ ®Ñp nghÖ thuËt mµ Lor-ca ®Ó l¹i:

“dßng s«ng réng v« cïng Lor-ca b¬i sang s«ng trªn chiÕc ®µn ghi ta mµu b¹c

chµng nÐm l¸ bïa c« g¸i Di gan vµo xo¸y n−íc chµng nÐm tr¸i tim m×nh vµo lÆng yªn bÊt chît

li-la li-la li-la…”.

Dßng ®êi dÉu réng (dßng s«ng réng v« cïng), nh−ng Lor-ca vÉn v−ît

qua (b¬i sang s«ng) b»ng nghÖ thuËt (trªn chiÕc ®µn ghi ta mµu b¹c). mÆc sè phËn (nÐm l¸ bïa), mÆc hiÓm nguy (mÆc xo¸y s©u), Lor-ca ®· “nÐm tr¸i tim m×nh, vµo “lÆng yªn bÊt chît”, Lor-ca nÐm t©m hån m×nh vµo mét kho¶ng lÆng bÊt chît (nã nh− mét dÊu lÆng). Vµ tõ sù lÆng yªn bÊt chît Êy l¹i b¾t ®Çu cña mét chuçi ©m thanh: li-la li-la li-la…

Sù sèng cã thÓ mÊt nh−ng kh¸t väng tù do, d©n chñ vµ nghÖ thuËt ®Ých

thùc th× m·i m·i vÉn cßn. 2. Mét ng−êi Hµ néi - NguyÔn Kh¶i 2.1. T×m hiÓu chung - T¸c gi¶ NguyÔn Kh¶i (1930 - 2008) tªn thËt lµ NguyÔn M¹nh Kh¶i, sinh t¹i Hµ Néi. Quª gèc ë Nam §Þnh, thña nhá sèng chñ yÕu ë quª ngo¹i (Tiªn L÷ -

H−ng Yªn). N¨m 1947, tham gia tù vÖ thÞ x· H−ng Yªn. N¨m 1950, vµo bé ®éi vµ b¾t ®Çu sù nghiÖp v¨n ch−¬ng. N¨m 1951, lµm b¸o chiÕn sÜ Qu©n khu Ba. N¨m 1956, vÒ lµm viÖc ë T¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi. Sau n¨m 1975,

chuyÓn vµo thµnh phè Hå ChÝ Minh. NhiÒu n¨m lµm ñy viªn Ban chÊp hµnh Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam.

C¸c t¸c phÈm tiªu biÓu: Mïa l¹c (1960); TÇm nh×n xa (1963), §−êng trong m©y (1970), Chñ tÞch huyÖn (1972), ChiÕn sÜ (1973), Cha vµ con ...vµ (1979), GÆp gì cuèi n¨m (1982), Thêi gian cña ng−êi (1985), Mét thêi giã bôi (1993), Hµ Néi trong m¾t t«i (1995), Sèng ë ®êi (2002), Th−îng ®Õ th× c−êi (2004).

Hµnh tr×nh s¸ng t¸c cña NguyÔn Kh¶i tiªu biÓu cho qu¸ tr×nh vËn ®éng cña v¨n häc d©n téc h¬n nöa thÕ kû qua. ¤ng lµ nhµ v¨n x«ng x¸o, lu«n b¸m s¸t nh÷ng vÊn ®Ò thêi sù, ph©n tÝch t©m lý s¾c s¶o. Tr−íc n¨m 1978, ngßi bót cña «ng cã khuynh h−íng chÝnh luËn. Sau n¨m 1978, ngßi bót cña «ng cã khuynh h−íng thÕ sù.

NguyÔn Kh¶i ®−îc trao gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ V¨n häc NghÖ

thuËt vµ Gi¶i th−ëng ASEAN n¨m 2000.

- T¸c phÈm TruyÖn ng¾n Mét ng−êi Hµ Néi (in trong Hµ Néi trong m¾t t«i - 1995)

lµ t¸c phÈm tiªu biÓu cña NguyÔn Kh¶i ë giai ®o¹n ®æi míi. 2.2. §äc hiÓu v¨n b¶n 2.2.1. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cña nhµ v¨n trong t¸c phÈm Mét

ng−êi Hµ néi

- Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cã thÓ hiÓu nã chÝnh lµ c¸i nh×n, c¸ch

kh¸m ph¸ vµ thÓ hiÖn con ng−êi cña nhµ v¨n trong c¸c t¸c phÈm nghÖ thuËt.

+ C¸i nh×n (lËp t−êng t− t−ëng nµo) + C¸ch kh¸m ph¸ (con ng−êi chung hay riªng) + Sù thÓ hiÖn (mét chiÒu hay ®a chiÒu) - Qu¹n niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong t¸c phÈm Mét ng−êi Hµ Néi lµ mét quan niÖm nghÖ thuËt hoµn toµn kh¸c so víi quan niÖm cña nhµ v¨n ë giai ®o¹n s¸ng t¸c tr−íc n¨m 1978. Tr−íc n¨m 1978, trong hoµn c¶nh chung cña x· héi víi yªu cÇu v¨n häc phôc vô c¸ch m¹ng, cæ vò chiÕn ®Êu, NguyÔn Kh¶i còng gièng nh− tÊt c¶ c¸c nhµ v¨n cïng thêi nh×n con ng−êi trong t− c¸ch con ng−êi c«ng d©n, con ng−êi cña ®ång bµo, ®ång chÝ. Víi c¸i nh×n Êy nhµ v¨n kh«ng thÓ kh«ng kh¸m ph¸ c¸i ®Ñp cña con ng−êi sèng cã lý t−ëng (lý t−ëng céng s¶n), s½n sµng hy sinh cho céng ®ång d©n téc. Vµ khi thÓ hiÖn,

nhµ v¨n ®· cè g¾ng lµm cho ng−êi ®äc nhËn ra con ng−êi Êy lµ s¶n phÈm cña céng ®ång, mang vÎ ®Ñp cña céng ®ång... VÝ dô nh− nh©n vËt Hu©n, ®µo trong Mïa l¹c. Sau n¨m 1978 (nhÊt lµ sau thêi kú ®æi míi), trong xu thÕ héi nhËp, v¨n häc chØ cßn cã mét nhiÖm vô lµ phôc vô con ng−êi, "V¨n häc vµ ®êi sèng lµ nh÷ng vßng trßn ®ång t©m mµ t©m ®iÓm lµ con ng−êi" (NguyÔn Minh Ch©u). Nhµ v¨n nh×n con ng−êi ë gãc ®é ®êi t−, kh¸m ph¸ con ng−êi tõ nhiÒu gãc ®é (®a chiÒu, ®a diÖn). Vµ thÓ hiÖn nã mét c¸ch trung thùc nh− c¸i vèn cã cña nã (con ng−êi ®−îc nh×n nhËn c¶ mÆt tèt lÉn mÆt xÊu, c¶ c¸i cao c¶ lÉn c¸i thÊp hÌn). Nh©n vËt bµ HiÒn (Mét ng−êi Hµ Néi) lµ mét trong nh÷ng mÉu ng−êi biÓu hiÖn cho quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cña nhµ v¨n NguyÔn Kh¶i. 2.2.2. Nh©n vËt bµ HiÒn - mét quan niÖm vÒ c¸i ®Ñp cña con ng−êi “®Êt kinh kú”. NguyÔn Kh¶i ®· thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi th«ng qua bøc ch©n dung cña mét ng−êi Hµ Néi. Mét con ng−êi cña Hµ Néi ®êi th−êng hiÓn hiÖn trong sinh ho¹t, trong suy nghÜ, trong lèi sèng... c¸i ®Ñp Êy kh«ng ph¶i lµ c¸i g× qu¸ lín lao, vÜ ®¹i. Nã lµ c¸i ®Ñp cña ®êi th−êng nh−ng l¹i tån t¹i vÜnh h»ng v× nã mang tÝnh nh©n b¶n.

- C¸i ®Ñp cña bµ HiÒn - c¸i ®Ñp cña ng−êi Hµ Néi tr−íc hÕt lµ c¸i ®Ñp

cña viÖc thu xÕp viÖc nhµ vµ nu«i d¹y con c¸i - c¸i ®Ñp cña ®êi th−êng. + ViÖc h«n nh©n: Lµ mét phô n÷ cã nhan s¾c, yªu v¨n ch−¬ng, thêi con g¸i thÝch giao du víi v¨n nh©n, nghÖ sÜ nh−ng kh«ng ch¹y theo nh÷ng t×nh c¶m l·ng m¹n, viÓn v«ng. GÇn ba chôc tuæi, bµ HiÒn “chän b¹n tr¨m n¨m lµ mét «ng gi¸o cÊp TiÓu häc hiÒn lµnh, ch¨m chØ, khiÕn c¶ Hµ Néi ph¶i kinh ng¹c”. Ng−êi ta kinh ng¹c v× ng−êi ta nghÜ theo thãi th−êng, cßn bµ HiÒn l¹i v−ît qua c¸i thãi th−êng Êy. Bµ kh«ng ham danh, kh«ng c¬ héi, sù lùa chän tÝnh to¸n cña bµ cho thÊy bµ lµ ng−êi cã th¸i ®é nghiªm tóc ®èi víi h«n nh©n, ®Æt nghÜa vô lµm vî lªn trªn hÕt. ¤ng gi¸o tiÓu häc lµ mÉu ng−êi m« ph¹m, khiªm nh−êng, hiÒn lµnh, ch¨m chØ; lµ ng−êi thÝch hîp víi quan niÖm cña bµ vÒ tæ Êm gia ®×nh. + ViÖc qu¶n lý gia ®×nh: Bµ HiÒn lu«n lµ ng−êi chñ ®éng, tù tin vµ hiÓu râ vai trß quan träng cña ng−êi vî. Khi phª b×nh ch¸u vÒ thãi “b¾t n¹t vî”, bµ b¶o: “Ng−êi ®µn bµ kh«ng lµ néi t−íng th× c¸i gia ®×nh Êy còng ch¼ng ra sao”. Quan niÖm b×nh ®¼ng cña bµ xuÊt ph¸t tõ thiªn chøc cña ng−êi phô n÷ trong gia ®×nh - ®Êy lµ mét ch©n lý tù nhiªn, gi¶n dÞ.

+ ViÖc sinh con: ë vµo c¸i thêi ®iÓm mµ ng−êi ViÖt Nam ai còng thÝch “con ®µn ch¸u ®èng”, bµ HiÒn l¹i quyÕt ®Þnh “Sau khi sinh ®øa con g¸i ót, ng−êi con thø n¨m, c« nãi víi chång: Tõ nay chÊm døt chuyÖn sinh ®Î, bèn m−¬i tuæi råi, nÕu «ng vµ t«i sèng ®Õn s¸u chôc th× con ót ®· hai m−¬i, cã thÓ

C¸i ®Ñp cña bµ HiÒn lµ ®Ñp cña bæn phËn lµm vî, lµm mÑ. Mét c¸i ®Ñp

tù lËp ®−îc, khái ph¶i sèng b¸m vµo c¸c anh chÞ”. §iÒu nµy ®· thÓ hiÖn tr¸ch nhiÖm lµm mÑ cña bµ HiÒn. Lµ mét ng−êi mÑ thùc sù, bµ HiÒn kh«ng chØ nghÜ ®Õn chuyÖn sinh con mµ cßn nghÜ ®Õn viÖc chuÈn bÞ cho con mét t−¬ng lai, mét cuéc sèng tù lËp. + ViÖc d¹y con: Bµ HiÒn quan t©m ®Õn viÖc d¹y con mét c¸ch chu ®¸o tõ lóc cßn nhá ®Õn lóc tr−ëng thµnh. Bµ kh«ng coi chuyÖn ngåi ¨n, cÇm b¸t, cÇm ®òa, móc canh... lµ chuyÖn sinh ho¹t vÆt v·nh mµ coi ®ã lµ v¨n ho¸ sèng, v¨n ho¸ lµm ng−êi, h¬n thÕ n÷a lµ v¨n ho¸ cña ng−êi Hµ Néi: “Chóng mµy lµ ng−êi Hµ Néi th× c¸ch ®i ®øng nãi n¨ng ph¶i cã chuÈn, kh«ng ®−îc sèng tuú tiÖn, bu«ng tuång”. Bµ d¹y con kh«ng ®−îc sèng hÌn nh¸t, Ých kû. Bµ b»ng lßng cho con (Dòng) ®i chiÕn ®Êu v× “kh«ng muèn nã b¸m vµo sù hy sinh cña b¹n bÌ” . Bµ còng l¹i chÊp nhËn khi ®øa em Dòng muèn tiÕp b−íc ch©n anh nã v× “b¶o nã t×m ®−êng sèng ®Ó c¸c b¹n nã ph¶i chÕt, còng lµ mét c¸ch giÕt nã”. ThËt xóc ®éng khi nghe bµ tr¶ lêi ng−êi ch¸u lý do t¹i sao bµ l¹i ®ång ý ®Ó cho con ra chiÕn tr−êng. “Tao ®au ®ín mµ b»ng lßng, v× tao kh«ng muèn nã sèng b¸m vµo sù hy sinh cña b¹n bÌ. Nã d¸m ®i còng lµ biÕt tù träng”. C©u tr¶ lêi cña bµ HiÒn ®· diÔn t¶ ®Çy ®ñ mµ ng¾n gän nh÷ng gi»ng xÐ ©m thÇm gi÷a t×nh yªu con víi t×nh yªu ®Êt n−íc, gi÷a nçi lo ©u víi ý thøc danh dù. Kh«ng bµ mÑ nµo muèn con ph¶i ®Õn chç hiÓm nguy, gian khæ, nh−ng còng kh«ng bµ mÑ nµo l¹i muèn con sèng trong ®ín hÌn, nhôc nh·. Bµ HiÒn t«n träng danh dù cña con, hiÓu con, chÊp nhËn ®Ó con ®i chiÕn ®Êu, nh−ng bµ HiÒn còng kh«ng giÊu sù “®au ®ín mµ b»ng lßng”. Víi bµ, ®©y lµ quyÕt ®Þnh khã kh¨n nh−ng hîp lý nhÊt. Qua chi tiÕt nµy, t¸c gi¶ muèn kh¼ng ®Þnh c¸ tÝnh vµ b¶n lÜnh cña bµ HiÒn: kh«ng t¹o uy tÝn, danh dù b»ng lêi nãi kh«ng thµnh thùc, lu«n d¸m lµ m×nh (con ng−êi thÕ sù). giµu chÊt thÕ sù.

- C¸i ®Ñp cña bµ HiÒn - c¸i ®Ñp cña lèi sèng ë mét ng−êi Hµ Néi. Nãi ®Õn lèi sèng lµ nãi ®Õn quan niÖm, nguyªn t¾c lµm c¬ së cho nh÷ng øng xö cã ý thøc cña con ng−êi. Qua viÖc lµm vµ suy nghÜ cña bµ HiÒn, cã thÓ thÊy næi lªn b¶n lÜnh cña mét con ng−êi lu«n lu«n d¸m lµ m×nh: lµ m×nh khi ®Ò cao lßng tù träng, lµ m×nh trong quan hÖ víi céng ®ång, ®Êt n−íc, lµ m×nh trong nh÷ng chiªm nghiÖm lÏ ®êi. §Æt tªn truyÖn lµ Mét ng−êi Hµ Néi, cã lÏ t¸c gi¶ muèn kh¾c ®Ëm b¶n lÜnh, cèt c¸ch cña ng−êi Hµ Néi. Hä lu«n lu«n “lµ m×nh” víi ý thøc “lµ ng−êi Trµng An”, lµ sù ®¹i diÖn cho c¶ n−íc, lµ tinh hoa d©n téc.

“Ch¼ng th¬m còng thÓ hoa nhµi

DÉu kh«ng thanh lÞch còng ng−êi Trµng An”. (Ca dao) + ChÊt Hµ Néi ë bµ HiÒn biÓu lé qua nÐt v¨n hãa lÞch l·m, sang träng: “N¬i tiÕp kh¸ch cña c« t«i sau tÊm b×nh phong cao h¬n ®Çu ng−ßi b»ng gç ch¹m suèt mÊy chôc n¨m kh«ng hÒ thay ®æi. Mét bé sa l«ng gô c¸i kh¸nh, c¸i sËp gô ch©n quú ch¹m rÊt ®Ñp nh−ng kh«ng kh¶m, c¸i tñ chïa mét c¸nh bªn trong bµy mét c¸i lä men Thuý hång, mét c¸i l− h−¬ng ®êi H¸n, mét c¸i liÔn hÊp s©m Giang T©y vµ mÊy thø b×nh lä mµu men th× th−êng nh−ng cã d¸ng l¹, ch¶ râ tõ ®êi nµo”.

+ Bµ HiÒn Ýt chÞu sù t¸c ®éng cña c¸c biÕn cè x· héi “ch−a tõng bÞ ai c¸m dç, kÓ c¶ chÕ ®é” (kÓ c¶ khi C¸ch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng lÉn sù chao ®¶o cña c¬ chÕ thÞ tr−êng sau nµy).

+ bµ kh«n ngoan, s©u s¾c, trÝ tuÖ khi nãi vÒ tù nhiªn, vÒ niÒm tin Hµ

Néi “thêi nµo còng ®Ñp, mét vÎ ®Ñp riªng cho mäi løa tuæi”.

+ Bµ “khiªm tèn vµ réng l−îng”, bµ hoµ m×nh vµo c¶nh s¾c Hµ Néi “trêi rÐt, m−a r©y l¶ l−ít chØ ®ñ lµm Èm ¸o chø kh«ng lµm −ít”, bµ ®ang lau chïi c¸i b¸t ®Ó c¾m hoa thuû tiªn... Sù hµi hoµ ®ã lµ c¸i duyªn riªng Hµ Néi, nÐt quyÕn rò cña Hµ Néi, khiÕn cho ng−êi xa Hµ Néi ph¶i kªu thÇm: “thÊy TÕt qu¸, Hµ Néi qu¸, muèn ë thªm Ýt ngµy ¨n l¹i mét c¸i TÕt Hµ Néi” Lêi b×nh cña ng−êi kÓ chuyÖn “Mét ng−êi nh− c« ph¶i chÕt ®i thËt lµ tiÕc, l¹i mét h¹t bôi vµng cña Hµ Néi r¬i xuèng ch×m s©u vµo líp ®Êt cæ. Nh÷ng h¹t bôi vµng lÊp l¸nh ®©u ®ã ë mçi gãc phè Hµ Néi h·y m−în giã mµ bay lªn cho ®Êt kinh kú chãi s¸ng nh÷ng ¸nh vµng!” thÓ hiÖn mét t×nh yªu s©u nÆng ®èi víi bµ HiÒn nãi riªng nh−ng còng lµ t×nh yªu s©u nÆng, mét niÒm ng−ìng mé thiÕt tha ®èi víi v¨n ho¸ kinh kú - Hµ Néi nãi chung. Mét c¸i ®Ñp mµ bao líp ng−êi Hµ Néi ®· kiÕn t¹o, l−u truyÒn. Ng−êi kÓ chuyÖn lo ©u, mong muèn c¸i ®Ñp Êy ®−îc l−u gi÷, ®−îc b¶o vÖ... Víi c¸i nh×n ®a chiÒu, ®a diÖn nhµ v¨n ®· lµm næi bËt c¸i ®Ñp cña bµ HiÒn. Mét c¸i ®Ñp võa cã c¸i chung (cña ng−êi Hµ thµnh) võa cã c¸i riªng (cña chÝnh bµ HiÒn). C¸i ®Ñp cña con ng−êi thÕ sù. 2.2.3. NghÖ thuËt trÇn thuËt Nãi ®Õn truyÖn ng¾n Mét ng−êi Hµ Néi kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn nghÖ thuËt. Nhµ v¨n th−êng ®Æt mét sù viÖc, mét hiÖn t−îng tr−íc nhiÒu c¸ch kÓ; kÓ b»ng ®èi tho¹i, b»ng ph©n tÝch, b×nh luËn nhiÒu h¬n lµ miªu t¶ vµ trÇn thuËt kh¸ch quan. Ng−êi kÓ chuyÖn nh− ®ang suy nghÜ vÒ c©u chuyÖn. ChÝnh sù suy nghÜ cña ng−êi kÓ chuyÖn t¹o nªn sù hÊp dÉn ®èi víi ng−êi ®äc. ®èi lËp trong c¸ch ¨n, c¸i ë (®o¹n 2); trong c¸i vui, c¸i buån (®o¹n 3); trong c¸i kh«n, c¸i

d¹i (®o¹n 4); trong c¸i cao c¶, c¸i thÊp hÌn (®o¹n 5 ,6); gi÷a c¸i cßn c¸i mÊt (®o¹n 7). TÊt c¶ mäi sù ®èi lËp Êy ®Òu ®−îc hiÖn h×nh qua c¸c cuéc ®èi tho¹i. Vµ h×nh nh− nã kh«ng ph¶i chØ lµ cuéc ®èi tho¹i gi÷a c¸c nh©n vËt trong chuyÖn mµ nã cßn lµ cuéc ®èi tho¹i víi chÝnh ®éc gi¶. Cuéc tho¹i gi÷a bµ HiÒn víi ng−êi ch¸u ë cuèi truyÖn lµ mét vÝ dô. NghÖ thuËt trÇn thuËt trong truyÖn Mét ng−êi Hµ néi ®· thÓ hiÖn tÝnh d©n chñ trong s¸ng t¸c cña nhµ v¨n NguyÔn Kh¶i nãi riªng vµ V¨n häc ViÖt nam thêi kú ®æi míi nãi chung. Mét ng−êi Hµ Néi lµ mét t¸c phÈm thÓ hiÖn sù kh¸m ph¸ riªng cña nhµ v¨n vÒ m¶nh ®Êt vµ con ng−êi “kinh kú” vµ cuéc sèng míi con ng−êi míi trong thêi kú ®æi míi. Nã thÓ hiÖn mét c¸i nh×n, mét c¸ch kh¸m ph¸, mét c¸ch thÓ hiÖn vÒ con ng−êi cña nhµ v¨n NguyÔn Kh¶i. 3. ChiÕc thuyÒn ngoµi xa - NguyÔn Minh Ch©u 3.1. T×m hiÓu chung - T¸c gi¶ NguyÔn Minh Ch©u (1930 - 1989) lµ nhµ v¨n qu©n ®éi. B¾t ®Çu viÕt v¨n tõ n¨m 1960. Tµi n¨ng v¨n häc cña «ng thùc sù ®−îc kh¼ng ®Þnh trong nh÷ng n¨m chèng Mü cøu n−íc. C¸c t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh cña NguyÔn Minh Ch©u th−êng ®Ó l¹i Ên t−îng ®éc ®¸o trong lßng ng−êi ®äc v× nã lµ nh÷ng trang viÕt trµn ®Çy søc sèng vµ trµn ®Çy vÎ ®Ñp.

Sau nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû XX, c¸c t¸c phÈm cña NguyÔn Minh Ch©u cµng kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng cña mét c©y bót chÞu khã t×m tßi, kh¸m ph¸ nh÷ng ®iÒu s©u kÝn cña cuéc sèng vµ më ra mét h−íng ®i míi cho nghÖ thuËt. ¤ng xøng ®¸ng lµ mét trong nh÷ng ng−êi tiªn phong trong phong trµo ®æi míi v¨n häc.

C¸c t¸c phÈm tiªu biÓu: Cöa s«ng (1967), Nh÷ng vïng trêi kh¸c nhau (1970), DÊu ch©n ng−êi lÝnh (1972), MiÒn ch¸y (1977), Nh÷ng ng−êi ®i tõ trong rõng ra (1982), Ng−êi ®µn bµ trªn chuyÕn tµu tèc hµnh (1983), BÕn quª (1985), Cá lau (1989)…

NguyÔn Minh Ch©u ®−îc Nhµ n−íc tÆng Gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ

V¨n häc NghÖ thuËt n¨m 2000.

- T¸c phÈm ChiÕc thuyÒn ngoµi xa lµ mét truyÖn ng¾n, lÇn ®Çu in trong tËp BÕn quª

(1985) sau ®−îc ®−a vµo tuyÓn tËp truyÖn ng¾n cïng tªn (1987). ®©y lµ mét t¸c phÈm cã c¸ch tiÕp cËn hiÖn thùc ®êi sèng tõ gãc ®é thÕ sù víi c¸i nh×n ®a chiÒu, ®a diÖn. - Bè côc: TrÝch ®o¹n ®−îc chia lµm 2 phÇn

+ Tõ ®Çu ®Õn “chiÕc thuyÒn l−íi vã ®· biÕn mÊt” - C¶nh b×nh minh

trªn biÓn

+ PhÇn cßn l¹i: C©u chuyÖn ë toµ ¸n

3.2. §äc hiÓu v¨n b¶n 3.2.1. C¶nh b×nh minh trªn biÓn 3.2.1.1. Mét bøc tranh thiªn nhiªn hoµn mü - “mét c¶nh ®¾t trêi cho”

- Mét vÎ ®Ñp hiÕm cã mµ nghÖ sÜ Phïng b¾t gÆp: “Cã lÏ suèt mét ®êi cÇm m¸y ¶nh ch−a bao giê t«i ®−îc thÊy mét c¶nh “®¾t” trêi cho nh− vËy: tr−íc mÆt t«i lµ mét bøc tranh mùc tµu cña mét danh häa ®êi cæ”. Mét bøc tranh kinh ®iÓn ®¹t ®Õn ®é chuÈn mùc.

- Mét bøc tranh víi nh÷ng ®−êng nÐt ®éc ®¸o, mµu s¾c tinh tÕ: “Mòi thuyÒn in mét nÐt m¬ hå loÌ nhoÌ vµo bÇu s−¬ng mï tr¾ng nh− s÷a cã pha ®«i chót mµu hång hång do ¸nh mÆt trêi chiÕu vµo. Vµi bãng ng−êi lín lÉn trÎ con ngåi im ph¨ng ph¾c nh− t−îng trªn chiÕc mòi khum khum, ®ang h−íng mÆt vµo bê”.

- Mét bøc tranh víi gãc nh×n hoµn thiÖn: “TÊt c¶ khung c¶nh Êy nh×n qua nh÷ng c¸i m¾t l−íi vµ tÊm l−íi n»m gi÷a hai chiÕc gäng vã hiÖn ra d−íi mét h×nh thï y hÖt c¸nh mét con r¬i, toµn bé khung c¶nh tõ ®−êng nÐt ®Õn ¸nh s¸ng ®Òu hµi hoµ vµ ®Ñp”.

- Mét bøc tranh cã søc cuèn hót m¹nh mÏ: “mét vÎ ®Ñp thùc ®¬n gi¶n vµ toµn bÝch khiÕn ®øng tr−íc nã t«i trë nªn bèi rèi, trong tr¸i tim nh− cã c¸i g× bãp th¾t vµo”. Bøc tranh nghÖ sÜ Phïng b¾t gÆp vµo lóc binh minh trªn biÓn kh«ng cßn cã thÓ t×m thªm mét tõ ng÷ Ên t−îng nµo h¬n n÷a ®Ó ca ngîi vÎ ®Ñp cæ ®iÓn mµ l·ng m¹n cña nã. Mét bøc tranh mang ®Çy ®ñ tr¹ng th¸i c¶m xóc cña ng−êi nghÖ sÜ tõ ng©y ngÊt, bay bæng ®Õn kinh ng¹c. 3.2.1.2. Mét bøc tranh cuéc sèng ®Çy bÊt ngê vµ còng ®Çy nghÞch lý

Mét sù thËt ®Õn møc trÇn trôi, phò phµng: - Ng−êi ®µn «ng “TÊm l−ng réng vµ cong nh− l−ng mét chiÕc thuyÒn. M¸i tãc tæ qu¹. L·o ®i ch©n ch÷ b¸t, b−íc tõng b−íc ch¾c ch¾n, hµng l«ng mµy ch¸y n¾ng rñ xuèng hai con m¾t ®Çy vÎ ®éc d÷”; “L·o ®µn «ng lËp tøc trë nªn hïng hæ, mÆt ®á gay, l·o rót trong ng−êi ra mét chiÐc th¾t l−ng cña lÝnh nguþ ngµy x−a…, ch¼ng nãi ch¼ng r»ng l·o trót c¬n giËn nh− löa ch¸y b»ng c¸ch dïng chiÕc th¾t l−ng quËt tíi tÊp vµo ng−êi ®µn bµ, l·o võa ®¸nh võa thë hång héc, hai hµm r¨ng nghiÕn ken kÐt, cø mçi nh¸t quËt xuèng l·o l¹i nguyÒn rña b»ng c¸i giäng rªn rØ ®au ®ín: Mµy chÕt ®i cho «ng nhê. Chóng mµy chÕt hÕt ®i cho «ng nhê”.

- “Ng−êi ®µn bµ ngoµi bèn m−¬i, mét th©n h×nh quen thuéc cña ®µn bµ vïng biÓn, cao lín víi nh÷ng nÐt th« kÖch. Mô rç mÆt. Khu«n mÆt mÖt mái sau mét ®ªm thøc tr¾ng kÐo l−íi, t¸i ng¾t vµ d−êng nh− ®ang buån ngñ”; “Ng−êi ®µn bµ víi mét vÎ cam chÞu ®Çy nhÉn nhôc, kh«ng hÒ kªu mét tiÕng, kh«ng chèng tr¶, còng kh«ng t×m c¸ch trèn ch¹y”.

- Th»ng Ph¸c “nh− mét viªn ®¹n trªn ®−êng lao tíi ®Ých ®· nh¾m”; “lËp tøc nh¶y xæ vµo c¸i l·o ®µn «ng”; “nã gi»ng ®−îc chiÕc th¾t l−ng, liÒn d−ín th¼ng ng−êi vung chiÕc kho¸ s¾t vµo gi÷a khu«n ngùc v¹m vì ch¸y n¾ng” cña l·o. Nã “nh− mét viªn ®¹n b¾n vµo ng−êi ®µn «ng vµ b©y giê ®ang xuyªn qua t©m hån ng−êi ®µn bµ”. Tr−íc bãng d¸ng, hµnh ®éng, ng«n ng÷ cña l·o ®µn «ng, ng−êi ®µn bµ vµ th»ng Ph¸c, Phïng chøng kiÕn mét bøc tranh ®êi sèng ®Çy nghÞch c¶nh. Phïng r¬i vµo t©m tr¹ng cho¸ng v¸ng:

+ Võa th¨ng hoa bëi c¸i ®Ñp l¹i l¹i bÞ hôt hÉng bëi sù thËt trÇn trôi cña

cuéc sèng vî chång, con c¸i hµng chµi.

+ ChiÕc thuyÒn th× ®Ñp nh− m¬ ; vî chång hµng chµi th× th« kÖch, xÊu

xÝ…

+ Ng−êi cha th× vò phu, ng−êi mÑ th× cam chÞu, th»ng con th× võa hiÕu

th¶o víi mÑ l¹i võa thï hËn víi cha. Bøc tranh Êy chÝnh lµ mét bi kÞch cña ng−êi nghÖ sÜ. PhÇn ®Çu cña c©u chuyÖn lµ mét th«ng ®iÖp vÒ mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt vµ cuéc sèng: NghÖ thuËt vèn n¶y sinh tõ cuéc sèng nh−ng kh«ng ph¶i bao giê cuéc sèng còng lµ nghÖ thuËt. ChiÕc thuyÒn ngoµi xa ®em ®Õn cho ng−êi nghÖ sÜ bøc ¶nh ®Ñp toµn bÝch nh−ng khi chiÕc thuyÒn ë gÇn nã l¹i ph¬i bµy mét hiÖn thùc nghiÖt ng· vÒ th©n phËn con ng−êi. §»ng sau c¸i ®Ñp kh«ng ph¶i bao giê còng lµ ch©n lý cña sù hoµn thiÖn, lµ ®¹o ®øc. TÊt c¶ c¸c chi tiÕt trªn ®· lµm cho c©u chuyÖn cã mét t×nh huèng nghÖ thuËt ®éc ®¸o, ®Çy sù hÊp dÉn.

* Thêi gian: buæi b×nh minh * Kh«ng gian: mét vïng biÓn * Sù viÖc: chiÕc thuyÒn ë xa; vî chång hµng chµi

Mét cuéc trao ®æi gi÷a ch¸nh ¸n vµ ng−êi bÞ h¹i (gi÷a §Èu vµ ng−êi ®µn

3.2.2. C©u chuyÖn ë toµ ¸n bµ hµng chµi); sù chøng kiÕn cña nghÖ sÜ Phïng. Ch¸nh ¸n §Èu: - “Ba ngµy mét trËn nhÑ, n¨m Ng−êi ®µn bµ hµng chµi: - “Con l¹y quý toµ…”

… - “Quý toµ b¾t téi con còng ®−îc, ph¹t tï con còng ®−îc, ®õng b¾t con bá nã…” - “ChÞ c¶m ¬n c¸c chó… - §©y lµ chÞ nãi thµnh thùc… Lßng c¸c chó tèt nh−ng c¸c chó ®©u cã ph¶i lµ ng−êi lµm ¨n.. cho nªn c¸c chó ®©u cã hiÓu ®−îc c¸i viÖc cña ng−êi lµm ¨n lam lò, khã nhäc” ngµy mét trËn nÆng. T«i ch−a hái téi cña h¾n mµ t«i muèn b¶o ngay chÞ: ChÞ kh«ng sèng næi víi ng−êi ®µn «ng vò phu Êy ®©u!” - “Tuú bµ! … - chñ tr−¬ng nguyªn t¾c cña chóng t«i lµ kªu gäi hoµ thuËn…”

C¸c nh©n vËt ®· thÓ hiÖn râ quan hÖ vµ vÞ thÕ giao tiÕp. Th¸i ®é vµ c¸ch x−ng h« cña c¸c nh©n vËt giao tiÕp ®· hoµn toµn thay ®æi theo diÔn biÕn cña sù viÖc. Ban ®Çu, §Èu cã th¸i ®é c¶m th«ng, b×nh tÜnh, tù tin vµo c¸ch gi¶i quyÕt cña m×nh nh−ng sau tá ra bùc tøc. Ng−êi ®µn bµ hµng chµi, ban ®Çu sî sÖt, van xin sau tá ra b×nh tÜnh, tù tin. C¸ch x−ng h« cña c¸c nh©n vËt còng thay ®æi. §Èu, ban ®Çu gäi ng−êi ®µn bµ hµng chµi b»ng chÞ sau gäi b»ng bµ. Ng−êi ®µn bµ hµng chµi ban ®Çu gäi §Èu b»ng «ng sau ®ã gäi b»ng chó. C©u chuyÖn ë toµ ¸n ®· gióp chóng ta nhËn ra ®−îc mét bµi häc nh©n sinh: kh«ng ph¶i ng−êi ta kh«ng biÕt c¸i khæ, nh−ng ®iÒu quan träng ng−êi ta biÕt v× sao ng−êi ta khæ vµ ng−êi ta d¸m hy sinh g¸nh chÞu v× ai? NhËn ra ®iÒu ®ã kh«ng hoµn toµn dÔ dµng. §Èu ®· ph¶i thèt lªn: “Ph¶i, ph¶i, b©y giê t«i míi hiÓu” vµ “Mét c¸i g× ®ã võa vì ra trong ®Çu vÞ Bao C«ng cña c¸i phè huyÖn vïng biÓn…”.

Ng−êi ®µn bµ thÊt häc rÊt hiÓu cuéc sèng, con ng−êi; hiÓu thiªn chøc

lµm vî, lµm mÑ; hiÓu nçi khæ vµ sù bÕ t¾c cña cuéc sèng, cña ng−êi chång.

- Tr−íc hÕt lµ sù ng¹c nhiªn: “Sau c©u nãi cña ng−êi ®µn bµ, t«i thÊy gian phßng ngñ lång léng giã biÓn cña §Èu tù nhiªn bÞ hót hÕt kh«ng khÝ, trë nªn ngét ng¹t qu¸”. Mét c¶m gi¸c nh− ng¹t thë.

- Hµnh tr×nh ®i t×m h¹nh phóc cña ng−êi ®µn bµ hµng chµi kia ®Çy ch«ng gai vµ kh«ng ph¶i dÔ chÊp nhËn. Nã còng gièng nh−: “lêi ng−êi ®µn bµ khèn khæ kh«ng ph¶i dÔ nghe ®èi víi chóng t«i”. Kh«ng ph¶i ai còng thÊu hiÓu ®−îc ®»ng sau vÎ ngoµi xÊu xÝ, th« kÖch cña cña ng−êi ®µn bµ l¹c hËu l¹i lÊp l¸nh t×nh th−¬ng, lßng vÞ tha, ®øc hy sinh cña ng−êi mÑ.

- C©u chuyÖn Èn chøa nh÷ng triÕt lý s©u s¾c vÒ cuéc sèng vµ con ng−ßi: + Quan niÖm vÒ h¹nh phóc cña con ng−êi nhiÒu khi thËt ®¬n gi¶n, kh¸t väng thËt nhá bÐ vËy mµ sao vÉn khã cã thÓ cã ®−îc. Ng−êi ®µn bµ hµng chµi ®· t©m sù: “®¸m ®µn bµ hµng chµi ë thuyÒn chóng t«i cÇn ph¶i cã ng−êi ®µn «ng ®Ó chÌo chèng khi phong ba, ®Ó cïng lµm ¨n nu«i nÊng ®Æng mét s¾p con nhµ nµo còng trªn d−íi chôc ®øa”, ”ë trªn thuyÒn còng cã lóc vî chång con

c¸i chóng t«i sèng hoµ thuËn, vui vÎ”, “Vui nhÊt lµ lóc ngåi nh×n ®µn con t«i chóng ®−îc ¨n no…”

+ §øc hy sinh cña ng−êi mÑ “§µn bµ chóng t«i ph¶i sèng cho con chø

kh«ng thÓ sèng cho m×nh nh− ë trªn bê ®−îc!”

+ Sù tµn b¹o nhiÒu khi sinh ra tõ nghÌo ®ãi vÊt v¶. L·o ®µn «ng hµng chµi tr−íc ®©y lµ “mét anh con trai côc tÝnh nh−ng hiÒn lµnh” nh−ng khi r¬i vµo sù tóng quÉn th×: “BÊt kÓ lóc nµo thÊy khæ qu¸” th× l·o l¹i x¸ch vî ra ®¸nh. C©u chuyÖn ë toµ ¸n Èn hiÖn trong ®ã lµ nçi −u t− cña mét tr¸i tim nh©n hËu; sù tr©n träng h¹t ngäc Èn s©u bªn trong t©m hån con ng−êi lao ®éng lam lò, vÊt v¶. 3.2.3. Vµi nÐt ®Æc s¾c vÒ nghÖ thuËt

- Cèt truyÖn gi¶n dÞ mµ ®éc ®¸o + T×nh huèng mang ý nghÜa kh¸m ph¸ vÒ ®êi sèng + T×nh huèng truyÖn ®· ®−îc ®Èy lªn cao trµo vµ xo¸y s©u h¬n ®Ó ph¸t

Nhµ v¨n t¹o ra nhiÒu sù viÖc ®−a vµo t×nh huèng t©m tr¹ng vµ t×nh

hiÖn tÝnh c¸ch con ng−êi, ph¸t hiÖn sù thËt cuéc ®êi. huèng nhËn thøc.

- Ng«n ng÷ trÇn thuËt T¹o ®iÓm nh×n trÇn thuËt s¾c s¶o, t¨ng c−êng kh¶ n¨ng kh¸m ph¸ ®êi

sèng; Lêi kÓ trë nªn kh¸ch quan ch©n thùc, giµu søc thuyÕt phôc.

- Ng«n ng÷ nh©n vËt Phï hîp víi ®Æc ®iÓm tÝnh c¸ch cña tõng nh©n vËt. 4. Ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng? - Hoµng Phñ Ngäc T−êng 4.1. T×m hiÓu chung - T¸c gi¶ Hoµng Phñ Ngäc T−êng sinh n¨m 1937 t¹i thµnh phè HuÕ; quª ë lµng BÝch Khª, x· TriÖu Long, huyÖn TriÖu Phong, tØnh Qu¶ng TrÞ. «ng tèt nghiÖp

®¹i häc S− ph¹m Sµi Gßn vµ nhËn b»ng Cö nh©n V¨n khoa §¹i häc HuÕ. D¹y häc ë Tr−êng Quèc häc tõ 1960 ®Õn 1966. N¨m 1963, «ng tham gia c¸ch m¹ng ë néi thµnh; n¨m 1968 tho¸t ly lªn chiÕn khu cho ®Õn ngµy ®Êt n−íc thèng nhÊt 1975. ¤ng gi÷ nhiÒu chøc vô trong lÜnh vùc chÝnh trÞ vµ v¨n häc nghÖ thuËt: Tæng th− ký liªn minh c¸c lùc l−îng d©n téc, d©n chñ vµ hoµ b×nh ë thµnh phè HuÕ, Tæng th− ký Héi V¨n häc NghÖ thuËt TrÞ-Thiªn-HuÕ, ñy

viªn ñy ban Nh©n d©n C¸ch m¹ng tØnh Qu¶ng TrÞ, Chñ tÞch Héi V¨n häc NghÖ thuËt B×nh TrÞ Thiªn, Tæng biªn tËp T¹p chÝ S«ng H−¬ng, Cöa ViÖt.

Hoµng Phñ Ngäc T−êng lµ nhµ v¨n cã së tr−êng vÒ tuú bót, bót ký. C¸c t¸c phÈm ký cña «ng võa giµu chÊt trÝ tuÖ l¹i võa giµu chÊt tr÷ t×nh. §Ò tµi «ng lùa chän kh¸ réng. «ng ®Ò cËp ®Õn c¶nh s¾c vµ con ng−êi ë mäi miÒn ®Êt n−íc tõ L¹ng S¬n ®Õn tËn Cµ Mau. Néi dung c¸c t¸c phÈm chøa ®Çy th«ng tin vÒ lÞch sö vµ v¨n ho¸….

«ng ®−îc nhËn Gi¶i th−ëng Nhµ n−íc vÒ V¨n häc nghÖ thuËt n¨m

2007.

C¸c t¸c phÈm v¨n xu«i tiªu biÓu: Ng«i sao trªn ®Ønh Phu V¨n L©u (1971), RÊt nhiÒu ¸nh löa (1979), Ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng (1986), Hoa tr¸i quanh t«i (1995) B¶n di chóc cña “Cá lau” (1997) MiÒn g¸i ®Ñp (2001)… C¸c t¸c phÈm th¬: Nh÷ng dÊu ch©n qua thµnh phè (1976), Ng−êi h¸i

phï dung (1992). - T¸c phÈm + Ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng? ®−îc viÕt t¹i HuÕ ngµy 04 th¸ng 1 n¨m

1981, sau ®−a vµo tËp ký cïng tªn (1986). + Bµi Ai ®· ®Æt tªn cho dßng s«ng? ®−îc trÝch tõ phÇn nöa ®Çu cña t¸c phÈm, nãi vÒ vÎ ®Ñp cña s«ng H−¬ng qua c¶nh s¾c thiªn nhiªn, vÎ ®Ñp Êy ®−îc kh¸m ph¸ d−íi gãc ®é v¨n ho¸ vµ g¾n víi nh÷ng sù kiÖn lÞch sö. 4.2. §äc hiÓu v¨n b¶n 4.2.1. VÎ ®Ñp cña s«ng H−¬ng qua c¶nh s¾c thiªn nhiªn

Víi c¶m xóc m·nh liÖt, t×nh yªu v« h¹n; víi kiÕn thøc v¨n ho¸ s©u s¾c; víi kh¶ n¨ng sö dông ng«n tõ ®iªu luyÖn, nhµ v¨n ®· diÔn t¶ vÎ ®Ñp cña s«ng H−¬ng - vÎ ®Ñp cña xø HuÕ.

Kh¸c víi nhiÒu con s«ng kh¸c “h×nh nh− chØ s«ng H−¬ng thuéc vÒ mét thµnh phè duy nhÊt”. Nãi ®Õn s«ng H−¬ng lµ nãi ®Õn xø HuÕ, nãi ®Õn xø HuÕ kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn s«ng H−¬ng. VËy vÎ ®Ñp cña s«ng H−¬ng chÝnh lµ vÎ ®Ñp cña mét phÇn xø HuÕ.

- S«ng H−¬ng ë ®Çu nguån (th−îng nguån) Hoµng Phñ Ngäc T−êng miªu t¶ s«ng H−¬ng: + M·nh liÖt: “Nã ®· lµ mét b¶n tr−êng ca cña rõng giµ, rÇm ré gi÷a bãng c©y ®¹i ngµn, m·nh liÖt qua nh÷ng ghÒnh th¸c”(cæ kÝnh, m¹nh mÏ, d÷ déi).

+ Phãng kho¸ng “Gi÷a lßng Tr−êng S¬n, s«ng H−¬ng ®· sèng mét nöa cuéc ®êi cña m×nh nh− mét c« g¸i Di-gan phãng kho¸ng vµ man d¹i”: T¹o cho s«ng H−¬ng “mét b¶n lÜnh gan d¹ vµ mét t©m hån tù do, trong s¸ng”.

+ Duyªn d¸ng: “Còng cã lóc nã trë nªn dÞu dµng vµ say ®¾m gi÷a

nh÷ng dÆm dµi chãi läi mµu ®á cña hoa ®ç quyªn rõng”.

Ng−êi ®äc cßn b¾t gÆp vÎ ®Ñp huyÒn ¶o cña nã: “sím xanh, tr−a vµng, chiÒu tÝm”; vÎ ®Ñp trÇm mÆc cña nã khi ch¶y quanh “®¸m quÇn s¬n l« x«”, “nh÷ng rõng th«ng u tÞch”, “nh÷ng l¨ng tÈm ®å sé”. S«ng H−¬ng “nh− triÕt lý, nh− cæ thi, kÐo dµi m·i ®Õn lóc mÆt n−íc ph¼ng lÆng cña nã gÆp tiÕng chu«ng chïa Thiªn Mô ng©n nga tËn bªn bê kia, gi÷a nh÷ng xãm lµng trung du b¸t ng¸t tiÕng gµ”.

tuÖ, trë thµnh ng−êi mÑ phï sa cña mét vïng v¨n ho¸ xø së”.

+ HÊp dÉn: “Ph¶i nhiÒu thÕ kû ®i qua, ng−êi t×nh mong ®îi míi ®Õn ®¸nh thøc ng−êi g¸i ®Ñp n»m ngñ m¬ mµng gi÷a c¸nh ®ång Ch©u Ho¸ ®Çy hoa d¹i”. “Ngay tõ ®Çu võa ra khái vïng nói, s«ng H−¬ng ®· chuyÓn dßng mét c¸ch liªn tôc, vßng gi÷a khóc quanh ®ét ngét, uèn m×nh theo nh÷ng ®−êng cong thËt mÒm”, ”ng−êi ta lu«n lu«n nh×n thÊy dßng s«ng mÒm nh− tÊm lôa”

+ Nªn th¬: Khi vÒ ®Õn thµnh phè: “Tõ ®©y, nh− ®· t×m ®óng ®−êng vÒ, s«ng H−¬ng vui t−¬i h¼n lªn gi÷a nh÷ng biÒn b·i xanh biÕc cña vïng ngo¹i « Kim Long, kÐo mét nÐt th¼ng thùc yªn t©m theo h−íng t©y nam - ®«ng b¾c, phÝa ®ã n¬i cuèi ®−êng, nã ®· nh×n thÊy chiÕc cÇu tr¾ng cña thµnh phè in ngÇn trªn nÒn trêi, nhá nh¾n nh− vµnh tr¨ng non. Gi¸p mÆt thµnh phè ë Cån Gi· Viªn, s«ng H−¬ng uèn mét c¸nh cung rÊt nhÑ sang ®Õn Cån HÕn; ®−êng cong Êy lµm cho dßng s«ng mÒm h¼n ®i, nh− mét tiÕng “v©ng” kh«ng nãi ra cña t×nh yªu”.

“®Çu vµ cuèi ngâ thµnh phè, nh÷ng nh¸nh s«ng ®µo mang n−íc s«ng H−¬ng to¶ ®i kh¾p phè thÞ, víi nh÷ng c©y ®a, c©y cõa cæ thô táa vÇng l¸ u sÇm xuèng nh÷ng xãm thuyÒn xóm xÝt; tõ nh÷ng n¬i Êy, vÉn lËp loÌ trong ®ªm s−¬ng nh÷ng ¸nh löa thuyÒn chµi cña mét linh hån m« tª x−a cò mµ kh«ng mét thµnh phè hiÖn ®¹i nµo cßn nh×n thÊy ®−îc”. - S«ng H−¬ng khi rêi khái kinh thµnh + BÞn rÞn: “S«ng H−¬ng chÕch vÒ chÝnh h−íng b¾c, «m lÊy ®¶o Cån HÕn quanh n¨m m¬ mµng trong s−¬ng khãi, ®ang xa dÇn thµnh phè ®Ó l−u luyÕn ra ®i gi÷a mµu xanh biÕc cña tre tróc vµ cña nh÷ng v−ên cau vïng ngo¹i « VÜ D¹”.

+ Chung t×nh: “Vµ råi, nh− sùc nhí ra mét ®iÒu g× ch−a kÞp nãi, nã ®ét ngét ®æi dßng, rÏ ngoÆt sang h−íng ®«ng t©y ®Ó gÆp l¹i thµnh phè lÇn cuèi ë gãc thÞ trÊn Bao Vinh x−a cæ”, “®Ó nãi lêi thÒ tr−íc khi vÒ víi biÓn c¶”.

Tãm l¹i: Víi thñ ph¸p nghÖ thuËt ®iªu luyÖn, nhµ v¨n ®· thæi linh hån con ng−êi vµo cho dßng H−¬ng. H−¬ng Giang trë thµnh mét nh©n vËt cã c¸ tÝnh mang vÎ ®Ñp quyÕn rò l¹ th−êng. H×nh nh− tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®Ñp cña con ng−êi xø HuÕ ®Òu cã ë dßng H−¬ng hay chÝnh dßng H−¬ng ®· t¹o nªn c¸i ®Ñp tinh tÕ cña con ng−êi Xø HuÕ. 4.2.2. VÎ ®Ñp cña s«ng H−¬ng nh×n tõ gãc ®é v¨n ho¸

- S«ng H−¬ng - dßng s«ng cña thi ca Mét dßng thi ca tu«n ch¶y qua bao nhiªu qu·ng thêi gian: “Dßng s«ng

Êy kh«ng bao giê lÆp l¹i m×nh trong c¶m høng cña ng−êi nghÖ sÜ”.

M¶nh tr¨ng thiªn cæ, bãng tïng V¹n Niªn”. (Ca dao)

+ Hån th¬ NguyÔn Du: “Trong nh− tiÕng h¹c bay qua

§ôc nh− tiÕng suèi míi sa nöa vêi”. (KiÒu) + Hån th¬ Cao B¸ Qu¸t: “Nh− kiÕm dùng trêi xanh” + Hån th¬ Bµ HuyÖn Thanh Quan: “hoµi v¹n cæ víi bãng chiÒu b¶ng

l¶ng”.

(Th¨m HuÕ)

+ Hån th¬ Tè H÷u: TËp th¬ Tõ Êy + Hån th¬ Thu Bån: “Con s«ng dïng d»ng, con s«ng kh«ng ch¶y

- S«ng H−¬ng - dßng s«ng cña ©m nh¹c + Nh¹c cæ ®iÓn sinh thµnh trªn s«ng n−íc: “H×nh nh− trong kho¶nh kh¾c chïng l¹i cña s«ng n−íc Êy, s«ng H−¬ng ®· trë thµnh mét ng−êi n÷ tµi tö

®¸nh ®µn lóc ®ªm khuya. ®· nhiÒu lÇn t«i thÊt väng khi nghe nh¹c HuÕ gi÷a ban ngµy, hoÆc trªn s©n khÊu nhµ h¸t. Qu¶ ®óng nh− vËy, toµn bé nÒn ©m nh¹c cæ ®iÓn HuÕ ®· ®−îc sinh thµnh trªn mÆt n−íc cña dßng s«ng nµy, trong mét khoang thuyÒn nµo ®ã, gi÷a tiÕng n−íc r¬i b¸n ©m cña nh÷ng m¸i chÌo khuya”.

+ Nã lu«n lu«n ®−îc mäi ng−êi t×m kiÕm, kh¸m ph¸: “ NguyÔn Du ®· bao n¨m lªnh ®ªnh trªn qu·ng s«ng nµy, víi mét phiÕn tr¨ng sÇu”; “Mét ng−êi nghÖ nh©n giµ ch¬i ®µn suèt nöa thÕ kû” chît ph¸t hiÖn ra trong c©u KiÒu ®äc trªn s«ng n−íc : “§ã chÝnh lµ Tø ®¹i c¶nh!” 4.2.3. VÎ ®Ñp cña s«ng H−¬ng g¾n liÒn víi nh÷ng sù kiÖn lÞch sö

- Tªn s«ng H−¬ng ®−îc ghi trong D− ®Þa chÝ cña NguyÔn Tr·i: “Nã

®−îc ghi lµ Linh Giang”.

- S«ng H−¬ng ®· chøng kiÕn biÕt bao biÕn cè lÞch sö. + Dßng s«ng Êy lµ ®iÓm tùa, b¶o vÖ biªn c−¬ng thêi kú §¹i ViÖt + ThÕ kû thø XVIII, nã vÎ vang soi bãng kinh thµnh Phó Xu©n. Nã g¾n

liÒn víi tªn tuæi cña ng−êi anh hïng NguyÔn HuÖ.

+ Nã ®äng l¹i ®Õn bÇm da, tÝm m¸u, “nã sèng hÕt lÞch sö bi tr¸ng cña

thÕ kû XIX”.

+ Nã ®i vµo thêi ®¹i C¸ch m¹ng th¸ng T¸m b»ng nh÷ng chiÕn c«ng

rung chuyÓn.

+ Nã chøng kiÕn cuéc Tæng tiÕn c«ng tÕt MËu Th©n (1968) S«ng h−¬ng g¾n víi lÞch sö cña HuÕ, cña d©n téc: “LÞch sö §¶ng ®· ghi b»ng nÐt son tªn cña thµnh phè HuÕ, thµnh phè tuy nhá nh÷ng ®· cèng hiÕn rÊt xøng ®¸ng cho Tæ Quèc” (§¹i t−íng Vâ Nguyªn Gi¸p). 4.2.4. Tµi n¨ng nghÖ thuËt trÇn thuËt cña nhµ v¨n

kÓ chuyÖn.

C¸c t¸c phÈm tiªu biÓu: Sèng m·i tuæi 17; Nµng Xi-ta; NÕu anh kh«ng

L−u Quang Vò ®−îc trao tÆng Gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ V¨n häc

h×nh ¶nh, nhÞp ®iÖu, ng©n vang. 5. Hån Tr−¬ng Ba, da hµng thÞt - L−u Quang Vò 5.1. T×m hiÓu chung - T¸c gi¶ L−u Quang Vò sinh n¨m 1948 t¹i H¹ Hoµ - Phó Thä, quª gèc §µ N½ng. Thêi th¬ Êu, L−u Quang Vò sèng ë Phó Thä; n¨m 1954, vÒ sèng vµ ®i häc t¹i Hµ Néi, tõng tham gia qu©n ®éi trong nh÷ng n¨m chèng Mü cøu n−íc. L−u Quang Vò b¾t ®Çu s¸ng t¸c th¬ kho¶ng nh÷ng n¨m s¸u m−¬i cña thÕ kû XX, ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m t¸m m−¬i th× chuyÓn h¼n sang s¸ng t¸c kÞch b¶n s©n khÊu. Trong kho¶ng b¶y, t¸m n¨m ®· cã 50 t¸c phÈm cña «ng ®−îc dµn dùng. ®èt löa; Lêi thÒ thø chÝn; Kho¶nh kh¾c v« tËn; T«i vµ chóng ta… nghÖ thuËt n¨m 2000. - T¸c phÈm Hån Tr−¬ng Ba, da hµng thÞt (®−îc viÕt n¨m 1981 nh−ng ®Õn n¨m 1984 míi ra m¾t c«ng chóng) lµ mét trong nh÷ng vë kÞch g©y tiÕng vang nhÊt cña L−u Quang Vò.

ViÕt vë kÞch nµy, L−u Quang Vò dùa vµo mét c©u chuyÖn d©n gian nh−ng ®· cã nh÷ng thay ®æi kh¸ c¬ b¶n. Trong truyÖn d©n gian th× Tr−¬ng Ba tiÕp tôc sèng b×nh th−êng, h¹nh phóc khi hån nhËp vµo x¸c anh hµng thÞt. ë t¸c phÈm cña L−u Quang Vò th× l¹i sinh ra c¶nh trí trªu, nçi ®au khæ, dµy vß cña Tr−¬ng Ba khi “bªn trong mét ®»ng, bªn ngoµi mét nÎo”. §o¹n trÝch lµ mét phÇn cña c¶nh 7 - c¶nh cuèi cïng cña vë kÞch. §©y lµ cuéc ®èi ®Çu gi÷a Hån vµ X¸c trong nh©n vËt Hån Tr−¬ng Ba. Nã lªn ®Õn cao trµo vµ hån cã nguy c¬ bÞ lÊn ¸t. Hån Tr−¬ng Ba cµng bÞ ng−êi th©n trong gia ®×nh nghi ngê, xa l¸nh. Nçi ®au khæ, d»n vÆt ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh ®iÓm, Hån Tr−¬ng Ba ®i ®Õn quyÕt ®Þnh cuèi cïng. 5.2. §äc hiÓu v¨n b¶n 5.2.1. Cuéc ®èi tho¹i gi÷a Hån vµ X¸c

- Hån Tr−¬ng Ba ®−a x¸c anh hµng thÞt vÒ nhµ m×nh. Mäi ng−êi phª ph¸n Tr−¬ng Ba ®æi tÝnh, ®æi nÕt. Lý tr−ëng s¸ch nhiÔu; Con trai Tr−¬ng Ba tá ra h− háng; ch¸u g¸i kh«ng nhËn «ng; con d©u than phiÒn…Hån Tr−¬ng Ba rÊt ®au khæ.

- DiÔn biÕn cuéc tho¹i gi÷a Hån vµ X¸c (®äc hoÆc l−îc thuËt theo SGK) + Gióp ta nhËn ra sù ®au ®ín, d»n vÆt cña Hån Tr−¬ng Ba. Nh−ng dï ®au ®ín ®Õn ®©u còng kh«ng tho¸t ra khái x¸c anh hµng thÞt. Cuéc ®èi tho¹i kÕt thóc b»ng sù lóng tóng, c¬ hå nh− thÊt b¹i cña Hån Tr−¬ng Ba.

+ Linh hån vµ thÓ x¸c kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau. Nã lµ mét thÓ thèng nhÊt. Linh hån ph¶i ë trong ®óng thÓ x¸c cña m×nh. Kh«ng thÓ vay m−în, tró ngô ë n¬i kh¸c. Sèng nh− thÕ chØ lµ bi kÞch.

+ Lªn ¸n hiÖn t−îng ®Ò cao ®êi sèng tinh thÇn, coi nhÑ ®êi sèng vËt chÊt. §Êy lµ biÓu hiÖn cña chñ nghÜa duy t©m chñ quan chø kh«ng ph¶i duy vËt biÖn chøng. 5.2.2. T×nh thÕ vµ sù quyÕt ®Þnh cuèi cïng cña Tr−¬ng Ba 5.2.2.1. T×nh thÕ

Hån Tr−¬ng Ba ®øng tr−íc nh÷ng ¸p lùc c¨ng th¼ng: - Sù ch¸n ch−êng cña vî Tr−¬ng Ba (®äc hoÆc l−îc thuËt cuéc tho¹i

gi÷a vî Tr−¬ng Ba vµ Hån Tr−¬ng Ba). Vî Tr−¬ng Ba ®Þnh bá nhµ ra ®i.

+ “¤ng b©y giê cßn biÕt ®Õn ai n÷a!” + “Ch¶ biÕt! §i cÊy thuª lµm m−ín ë ®©u còng ®−îc… ®i biÖt… §Ó «ng ®−îc th¶nh th¬i víi vî ng−êi hµng thÞt… cßn h¬n lµ thÕ nµy “¤ng ®©u cßn lµ… «ng Tr−¬ng Ba lµm v−ên ngµy x−a, «ng biÕt kh«ng…”

- Sù ®o¹n tuyÖt cña ®øa ch¸u + “T«i kh«ng ph¶i lµ ch¸u «ng.”

+ “¤ng néi t«i chÕt råi… tõ nay «ng kh«ng ®−îc ®éng vµo c©y cèi cña «ng t«i n÷a… bµn tay giÕt lîn cña «ng lµm g·y c¸i chåi non, ch©n «ng to bÌ nh− c¸i xÎng, giÉm lªn n¸t c¶ c©y… «ng néi ®êi nµo th« lç phò phµng nh− vËy.”

+ “¤ng xÊu l¾m, ¸c l¾m, cót ®i. L·o ®å tÓ cót ®i.” - Sù nghi ngê, ch¸n ng¸n cña con d©u “Con c¶m thÊy thÇy mçi ngµy ®æi kh¸c dÇn, mÊt m¸t dÇn, mê nh¹t dÇn,

nhÌo ®i… con cµng th−¬ng thÇy! Nh−ng lµm thÕ nµo thÇy ¬i!” TÊt c¶ nh÷ng ng−êi th©n yªu ®Òu r¬i vµo t×nh tr¹ng ®au khæ, ch¸n ng¸n, muèn tõ bá… sù thËt khi mµ Hån Tr−¬ng Ba sèng trong thÓ x¸c anh hµng thÞt. §iÒu nµy cµng ®Èy Hån Tr−¬ng Ba vµo t×nh thÕ c¨ng th¼ng. M©u thuÉn kÞch ®· ®Õn ®o¹n cao trµo. 5.2.2.2. QuyÕt ®Þnh cña Hån Tr−¬ng Ba B¶n th©n bÞ gi»ng xÐ, ng−êi th©n th× ®au ®ín, d»n vÆt, buéc Hån Tr−¬ng Ba ph¶i ®i ®Õn sù quyÕt ®Þnh mét lèi gi¶i tho¸t (®äc hoÆc l−îc thuËt cuéc tho¹i gi÷a §Õ ThÝch víi Hån Tr−¬ng Ba). - Cø ë yªn nh− vËy “Cã g× kh«ng æn ®©u!” -> “T«i kh«ng thÓ tiÕp tôc… t«i kh«ng thÓ lµ t«i toµn vÑn” - “Hay lµ nhËp «ng vµo x¸c cu TÞ” -> “Kh«ng! t«i… ¤ng h·y cøu lÊy nã…” - “¤ng muèn nhËp vµo ai?” - > “T«i ch¼ng muèn nhËp vµo ai c¶” ; “Cã nh÷ng c¸i sai kh«ng thÓ söa ®−îc. Ch¾p v¸ g−îng Ðp chØ cµng lµm sai thªm. ChØ cã c¸ch lµ ®õng bao giê sai n÷a, hoÆc ph¶i bï l¹i b»ng mét viÖc lµm ®óng kh¸c.”

x¸c cho anh hµng thÞt. ®i ch¨ng n÷a vÉn h¬n. 5.2.3. PhÇn kÕt cña trÝch ®o¹n

- Sù thËt sÏ ®em l¹i niÒm vui, h¹nh phóc cho tÊt c¶ mäi ng−êi: vî

Tr−¬ng Ba, chÞ Lôa, cu TÞ, c¸i G¸i… - NiÒm tin vµo t−¬ng lai

5.2.4. Cñng cè

ë kh¾p mäi n¬i (trªn trêi , d−íi ®Êt). §iÒu ®ã chØ lµ bi kÞch.

- Phª ph¸n sù v« tr¸ch nhiÖm dÉn ®Õn nçi khæ cho ng−êi kh¸c. - Phª ph¸n lèi sèng gi¶ dèi. - H·y sèng víi cuéc sèng ®Ých thùc lµ chÝnh m×nh th× míi cã ý nghÜa.

6. Nh×n vÒ vèn v¨n hãa d©n téc - TrÇn §×nh H−îu 6.1. T×m hiÓu chung - T¸c gi¶ TrÇn §×nh H−îu (1926 -1995) quª ë huyÖn Thanh Ch−¬ng, tØnh NghÖ An. Tham gia C¸ch m¹ng tõ n¨m 1945. Sau khi tèt nghiÖp hÖ dù bÞ kh¸ng chiÕn, «ng d¹y häc ë Tr−êng Huúnh Thóc Kh¸ng (NghÖ An). Tõ 1959 ®Õn 1963, «ng häc t¹i Tr−êng §¹i häc L«-m«-n«-xèp. Tõ 1963 ®Õn 1993 d¹y t¹i Khoa v¨n Tr−êng §¹i häc Tæng hîp Hµ Néi. PGS TrÇn §×nh H−îu ®−îc phong tÆng danh hiÖu Nhµ gi¸o Nh©n d©n n¨m 1985; ®−îc tÆng Gi¶i th−ëng Nhµ n−íc vÒ khoa häc vµ c«ng nghÖ n¨m 2000.

TrÇn ®×nh H−îu lµ chuyªn gia nghiªn cøu triÕt häc, lÞch sö t− t−ëng vµ v¨n ho¸ ViÖt Nam trung cËn ®¹i. T¸c phÈm tiªu biÓu cña «ng gåm: V¨n häc ViÖt Nam giao thêi 1900- 1930 (chñ biªn 1988); Nho gi¸o vµ v¨n häc ViÖt Nam trung ®¹i (1985); §Õn hiÖn ®¹i tõ truyÒn thèng (1996)…

- T¸c phÈm Nh×n vÒ vèn v¨n ho¸ d©n téc ®−îc trÝch tõ phÇn II tiÓu luËn VÒ vÊn ®Ò t×m ®Æc s¾c v¨n ho¸ d©n téc viÕt vµo kho¶ng n¨m 1986 (in trong §Õn hiÖn ®¹i tõ truyÒn thèng). TrÇn §×nh H−îu kh«ng sa vµo ®−êng ray tông ca quen thuéc mµ thÓ hiÖn mét c¸i nh×n khoa häc ®¸ng kÝnh träng.

§o¹n trÝch ®−îc chia lµm 3 phÇn. PhÇn ®Çu mang tÝnh chÊt ®Æt vÊn ®Ò; hai phÇn cßn l¹i tËp trung nªu lªn vµ nhËn xÐt vÒ mét sè ®iÓm cã liªn quan gÇn gòi víi c¸i gäi lµ b¶n s¾c v¨n hãa. 6.2. §äc hiÓu v¨n b¶n 6.2.1. PhÇn thø nhÊt §Æt vÊn ®Ò: “Trong lóc chê ®îi kÕt luËn khoa häc cña c¸c ngµnh chuyªn m«n, chóng t«i xin ®−a ra mét sè nhËn xÐt vÒ vµi ba mÆt cña c¸i vèn v¨n hãa häc; kh«ng ph¶i c¸i h×nh thµnh vµo thêi kú ®Þnh h×nh mµ lµ c¸i æn ®Þnh dÇn, tån t¹i cho ®Õn thêi cËn - hiÖn ®¹i. Chóng t«i kh«ng nghÜ ®ã lµ ®Æc s¾c v¨n hãa d©n téc nh−ng ch¾c ch¾n cã liªn quan gÇn gòi víi nã”. Mét c¸ch ®Æt vÊn ®Ò chõng mùc, khiªm tèn: “Trong lóc chê ®îi… Chóng

®Æt vÊn ®Ò hÕt søc thËn träng cña ng−êi lµm khoa häc. TrÇn ®×nh H−îu “ kh«ng nghÜ ®ã lµ ®Æc s¾c v¨n hãa d©n téc (b¶n s¾c v¨n hãa) nh−ng ch¾c ch¾n cã liªn quan gÇn gòi víi nã (b¶n s¾c v¨n hãa)”. T¸c gi¶ kh«ng trùc tiÕp bµn vÒ b¶n s¾c v¨n hãa nh−ng l¹i m¹nh d¹n bµn vÒ nh÷ng c¸i gÇn gòi víi b¶n s¾c v¨n hãa. TrÇn ®×nh H−îu dõng l¹i ë viÖc kh¼ng ®Þnh ta cã nÒn v¨n hãa d©n téc.

6.2.2. PhÇn thø hai

- LuËn ®iÓm 1: Chóng ta kh«ng thÓ tù hµo lµ nÒn v¨n hãa cña ta ®å sé, cã nh÷ng cèng hiÕn lín lao cho nh©n lo¹i, hay cã nh÷ng ®Æc s¾c næi bËt (x¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh).

+ VÞ trÝ: Kh«ng qu¸ ®Ò cao. V×: “Gi÷a c¸c d©n téc, chóng ta kh«ng thÓ tù hµo lµ nÒn v¨n hãa cña ta ®å sé, cã nh÷ng cèng hiÕn lín lao cho nh©n lo¹i, hay cã nh÷ng ®Æc s¾c næi bËt.” + Qu¸ tr×nh h×nh thµnh: Th«ng th−êng: “ë mét sè d©n téc hoÆc lµ mét t«n gi¸o, hoÆc lµ mét tr−êng ph¸i triÕt häc, mét nÒn ©m nh¹c, héi ho¹,… ph¸t triÓn rÊt cao, ¶nh h−ëng phæ biÕn vµ l©u dµi ®Õn toµn bé v¨n hãa, thµnh ®Æc s¾c v¨n hãa cña d©n téc ®ã, thµnh thiªn h−íng v¨n hãa cña d©n téc ®ã”.

Víi d©n téc ta: “ë ta, thÇn tho¹i kh«ng phong phó - hay lµ cã nh−ng mét thêi gian nµo ®ã ®· mÊt høng thó l−u truyÒn? T«n gi¸o hay triÕt häc còng kh«ng ph¸t triÓn… Kh«ng cã ngµnh khoa häc, kü thuËt, gi¶ khoa häc nµo ph¸t triÓn ®Õn thµnh truyÒn thèng. ¢m nh¹c, héi ho¹, kiÕn tróc ®Òu kh«ng ph¸t triÓn ®Õn tuyÖt kü.” Riªng cã th¬ ca th× kh¸ ph¸t triÓn nh−ng mäi ng−êi l¹i quan niÖm “lËp th©n tèi h¹ thÞ v¨n ch−¬ng”.

d©n téc kh¸c.

Nguyªn nh©n nµo cã t×nh tr¹ng trªn? Theo TrÇn ®×nh H−îu: “Thùc tÕ cho biÕt khuynh h−íng, høng thó, sù −a thÝch, nh−ng h¬n thÕ n÷a cßn cho ta

biÕt sù h¹n chÕ cña tr×nh ®é s¶n xuÊt, cña ®êi sèng x· héi. ®ã lµ v¨n hãa cña d©n n«ng nghiÖp ®Þnh c−, kh«ng cã nhu cÇu l−u chuyÓn, trao ®æi, kh«ng cã sù kÝch thÝch cña ®« thÞ”. §©y lµ c¸i nh×n rÊt m¹nh d¹n, kh«ng ph¶i chØ tông ca (ca ngîi) mét chiÒu nh− tr−íc ®©y mét sè ng−êi vÉn lµm. §©y lµ mét quan ®iÓm mang tÝnh khoa häc, ®¸ng kÝnh träng.

- LuËn ®iÓm 2: TÊt c¶ ®Òu h−íng vµo c¸i ®Ñp dÞu dµng, thanh lÞch, duyªn d¸ng vµ cã quy m« võa ph¶i (x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm cña v¨n hãa ViÖt Nam).

LuËn cø x¸c ®Þnh: T«n gi¸o: Ng−êi ViÖt kh«ng qu¸ ®Ò cao t«n gi¸o “Ýt tinh thÇn t«n gi¸o”. + Coi hiÖn t¹i h¬n thÕ giíi bªn kia. + Tin cã ma quû, thÇn phËt nh−ng vÒ t−¬ng lai lo cho con ch¸u h¬n lo

cho linh hån cña m×nh.

+ Coi träng hiÖn thÕ nh−ng kh«ng b¸m lÊy hiÖn thÕ, kh«ng qu¸ sî c¸i chÕt. TriÕt häc: Kh«ng qu¸ ®Ò cao ý thøc c¸ nh©n vµ së h÷u + Cña c¶i lµ cña chung + Giµu, hÌn chØ nhÊt thêi + Coi träng ThÕ h¬n Lùc T©m lý: Träng t×nh h¬n träng lý + Mong −íc th¸i b×nh, an c−, l¹c nghiÖp, no ®ñ, thanh nhµn, ®«ng con

nhiÒu ch¸u, yªn phËn thñ th−êng.

+ Con ng−êi −a chuéng lµ con ng−êi hiÒn lµnh. Kh«ng chuéng trÝ còng

kh«ng chuéng dòng… biÕt thñ thÕ, gi÷ m×nh.

+ §èi víi c¸i kh¸c m×nh kh«ng dÔ hßa hîp, còng kh«ng dÔ cù tuyÖt ®Õn

cïng, chÊp nhËn c¸i võa ph¶i, hîp víi m×nh.

+ Qóy sù kÝn ®¸o h¬n sù ph« tr−¬ng VÝ dô: Liªn hÖ víi thùc tÕ: + VÒ kiÕn tróc: Chïa mét cét

+ Trang phôc: ¸o dµi + V¨n ho¸: Tôc ng÷, Ca dao Tõ c¸c luËn cø trªn t¸c gi¶ ®i ®Õn luËn ®iÓm: “C¸i ®Ñp võa ý lµ xinh, lµ khÐo. Ta kh«ng h¸o høc c¸i tr¸ng lÖ, huy hoµng, kh«ng say mª c¸i huyÒn ¶o, kú vÜ. Mµu s¾c chuéng c¸i dÞu dµng, thanh nh·, ghÐt sÆc sì. Quy m« chuéng sù võa khÐo, võa xinh, ph¶i kho¶ng. Giao tiÕp øng xö chuéng hîp t×nh, hîp lý, quÇn ¸o, trang søc, mãn ¨n ®Òu kh«ng chuéng sù cÇu kú. TÊt c¶ ®Òu h−íng vµo c¸i ®Ñp dÞu dµng, thanh lÞch, duyªn d¸ng vµ cã quy m« võa ph¶i”. yÕu, vÒ thùc tÕ nhiÒu khã kh¨n, nhiÒu bÊt tr¾c?” NhËn xÐt: LuËn cø chÝnh x¸c, luËn ®iÓm ch¾c ch¾n. Nã cã ý nghÜa quan träng cho viÖc nhËn thøc vÒ sù t¸c ®éng vµ ¶nh h−ëng v¨n hãa n−íc ngoµi trong ®iÒu kiÖn héi nhËp toµn cÇu cña chóng ta hiÖn nay. Ta kh«ng b¶o thñ, kh«ng qu¸ tù ti, tù phô, biÕt tiÕp thu c¸i hay, c¸i phï hîp… (tiÕp thu cã chän läc).

- LuËn ®iÓm 3: Tinh thÇn chung cña v¨n hãa ViÖt Nam lµ “thiÕt thùc,

linh ho¹t, dung hßa”

+ Nh×n vµo lèi sèng: “Kh«ng cã kh¸t väng ®Ó h−íng ®Õn nh÷ng s¸ng t¹o lín mµ nh¹y c¶m tinh nhanh kh«n khÐo, gì c¸c khã kh¨n, t×m ®−îc sù b×nh æn”...

+ Quan niÖm sèng: “… c¸i l¾ng ®äng, ®· æn ®Þnh, ch¾c ch¾n lµ kÕt qu¶ cña sù dung hîp cña c¸i vèn cã, cña v¨n hãa PhËt gi¸o, v¨n hãa Nho gi¸o, c¸i ®−îc d©n téc ta sµng läc, tinh luyÖn ®Ó thµnh b¶n s¾c cña m×nh”…

Lèi sèng, quan niÖm vµ thùc tiÔn ®· chøng minh: Tinh thÇn chung cña

+ Thùc tiÔn: “Con ®−êng h×nh thµnh b¶n s¾c d©n téc cña v¨n hãa kh«ng chØ tr«ng cËy vµo sù t¹o t¸c cña chÝnh d©n téc ®ã mµ cßn tr«ng cËy vµo kh¶ n¨ng chiÕm lÜnh, kh¶ n¨ng ®ång hãa nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa bªn ngoµi.” v¨n hãa ViÖt Nam lµ “thiÕt thùc, linh ho¹t, dung hoµ”.

“Cã thÓ nãi ng−êi ViÖt Nam sèng cã v¨n hãa, ng−êi ViÖt Nam cã nÒn

v¨n ho¸ cña m×nh”.

Bµi häc rót ra: Trong bèi c¶nh hiÖn nay, t×m hiÓu b¶n s¾c d©n téc cã nhiÒu ý nghÜa. - Nã trë thµnh nhu cÇu tù nhiªn. §©y lµ dÞp ®Ó ta ®èi chiÕu, so s¸nh nÒn

- T×m hiÓu v¨n hãa d©n téc cßn cã ý nghÜa x©y dùng mét chiÕn l−îc ph¸t triÓn trong thêi héi nhËp. Ph¸t huy mÆt m¹nh; kh¾c phôc c¸i yÕu; tiÕp thu c¸i hay.

thÕ giíi. 7. T− duy hÖ thèng, nguån søc sèng míi cña ®æi míi t− duy - Phan §×nh DiÖu

7.1. T×m hiÓu chung - T¸c gi¶: Phan §×nh DiÖu sinh n¨m 1936, quª ë Can Léc, Hµ TÜnh. N¨m 1967, b¶o vÖ luËn ¸n tiÕn sÜ To¸n- Lý t¹i Tr−êng §¹i häc Tæng hîp L«-m«-n«-xèp. VÒ n−íc, «ng c«ng t¸c t¹i ViÖn Khoa häc ViÖt Nam vµ tham gia gi¶ng d¹y t¹i nhiÒu Tr−êng §¹i häc ë Hµ Néi. GS-TS khoa häc Phan §×nh DiÖu tõng gi÷ chøc vô Phã viÖn tr−ëng ViÖn Khoa häc ViÖt nam; ®¹i biÓu Quèc héi kho¸ V, VI; ñy viªn §oµn Chñ

tÞch ñy ban MÆt trËn Tæ quèc ViÖt Nam; Phã Chñ tÞch Héi ®ång Quèc tÕ vÒ

Bªn c¹nh viÖc nghiªn cøu to¸n häc, Phan §×nh DiÖu ®· viÕt nhiÒu bµi b¸o

to¸n häc trong c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn; ñy viªn Héi ®ång biªn tËp mét sè T¹p chÝ khoa häc trong vµ ngoµi n−íc… ®¸ng chó ý bµn vÒ nhiÒu vÊn ®Ò thuéc c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, x· héi, v¨n ho¸.

- T¸c phÈm: T− duy hÖ thèng - nguån søc sèng míi cña ®æi míi t− duy thùc chÊt lµ mét b¶n rót gän (do chÝnh t¸c gi¶ thùc hiÖn) cña tiÓu luËn T− duy hÖ thèng vµ ®æi míi t− duy in trong cuèn Mét gãc nh×n cña trÝ thøc (Nxb TrÎ tp Hå ChÝ Minh, 2002).

+ Hoµn c¶nh ra ®êi:

§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam khëi x−íng phong trµo ®æi míi. Ng−êi ta

th−êng hay nãi ®Õn kh¸i niÖm “®æi míi t− duy”.

ThÕ kû XX, víi nh÷ng thµnh tùu khoa häc ®· vµ ®ang lµm ®¶o lén nh÷ng quan niÖm vèn dÜ kh«ng cßn phï hîp. T− duy c¬ giíi kh«ng cßn ®¸p øng ®−îc víi nhu cÇu ph¸t triÓn cña thêi ®¹i.

NiÒm say mª víi khoa häc vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm cña G.S. Phan §×nh

DiÖu.

+ Môc ®Ých: Kh¼ng ®Þnh t− duy hÖ thèng nguån søc sèng míi cña ®æi míi t− duy. ThÊy ®−îc sù cÇn thiÕt ph¶i ®æi míi t− duy trong nhiÒu lÜnh vùc tù

nhiªn vµ x· héi, nhÊt lµ trong thêi kú héi nhËp.

+ Chñ ®Ò: Bµi viÕt kh¼ng ®Þnh −u thÕ cña t− duy hÖ thèng trong viÖc t¹o ra ®éng

lùc míi cho viÖc ®æi míi t− duy hiÖn nay. 7. 2. §äc hiÓu v¨n b¶n 7.2.1. Kh¸i niÖm

- T− duy hÖ thèng lµ vËn dông nh÷ng t− t−ëng vµ thµnh tùu cña khoa häc hÖ thèng, ®ång thêi còng tiÕp thu nh÷ng tinh hoa cña c¸c dßng t− duy truyÒn thèng, nh»m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn mét c¸ch nh×n míi, tõ ®ã cã c¸ch xö sù míi tr−íc nh÷ng phøc t¹p cña thiªn nhiªn vµ cuéc sèng x· héi.

Tinh hoa t− duy truyÒn thèng

Thµnh tùu khoa häc hÖ thèng

T− duy hÖ thèng

C¸ch xö sù míi

C¸ch nh×n míi

- Quan s¸t s¬ ®å:

7.2.2. ý t−ëng chñ ®¹o cña t− duy hÖ thèng

ý t−ëng chñ ®¹o cña t− duy hÖ thèng lµ: + Nh×n vò trô nh− mét thÓ thèng nhÊt kh«ng t¸ch rêi. C¸c bé phËn cÊu thµnh vò trô vµ vò trô sinh ra chóng (còng nh− c¸c ®¬n vÞ trong ®êi sèng tù nhiªn vµ x· héi c¸c hiÖn t−îng c¬ b¶n sinh ra tõ ®¬n vÞ ®ã) ®Òu t¸c ®éng qua l¹i víi nhau. Chóng kh«ng thÓ ®−îc hiÓu nh− nh÷ng ®¬n vÞ ®éc lËp mµ kh«ng liªn hÖ víi nhau, phô thuéc vµo nhau. VÝ dô: Thêi ®¹i nµo v¨n häc Êy

M−êi thÕ kû ngù trÞ cña x· héi phong kiÕn tÊt n¶y sinh nÒn v¨n häc

trung ®¹i t−¬ng øng.

+ Trong tù nhiªn còng nh− trong x· héi, kh«ng ph¶i nh÷ng tÝnh chÊt ho¹t ®éng cña c¸c thµnh phÇn riªng lÎ quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt cña c¸i toµn thÓ mµ ng−îc l¹i chÝnh c¸i toµn thÓ x¸c ®Þnh tÝnh chÊt ho¹t ®éng cña nh÷ng c¸i riªng lÎ. cña tõng con ng−êi riªng lÎ trong x· héi Êy.

- Toµn thÓ kh«ng ph¶i lµ sù tæng gép c¸c thµnh phÇn riªng lÎ, rêi r¹c mµ lµ chØnh thÓ thèng nhÊt gåm c¸c thµnh phÇn t−¬ng t¸c víi nhau. Qua sù t−¬ng t¸c Êy mµ toµn thÓ cã thuéc tÝnh hîp tréi. VÝ dô: Mang nçi buån c« ®¬n, bÕ t¾c cña th©n phËn ng−êi d©n mÊt n−íc, ®ång thêi cã sù ®ãng gãp vÒ nguån m¹ch, c¸ch c¶m, ng«n ng÷ cho thi ca d©n téc lµ thuéc tÝnh hîp tréi cña th¬ Míi (l·ng m¹n) 1930 – 1945. Nã kh«ng ph¶i lµ thuéc tÝnh cña tõng nhµ th¬ trong giai ®o¹n Êy.

- C¸i toµn thÓ bao giê còng lín h¬n sù tæng gép cña c¸c thµnh phÇn. Còng qua sù t−¬ng t¸c mµ c¸c thµnh phÇn t¹o nªn tÝnh hîp tréi cña hÖ thèng. MÆt kh¸c b¶n th©n tÝnh hîp tréi cña hÖ thèng còng lµm t¨ng thªm phÈm chÊt cña nh÷ng thµnh phÇn. 7.2.3. T− duy hÖ thèng cã g¹t bá t− duy c¬ giíi kh«ng?

NhiÒu thÕ kû tr−íc khi ch−a cã t− duy hÖ thèng xuÊt hiÖn th× t− duy c¬

giíi chiÕm vÞ trÝ gÇn nh− tuyÖt ®èi trong khoa häc.

+ T− duy c¬ giíi b¾t nguån tõ nÒn v¨n minh Hy L¹p cæ ®¹i vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ tõ thÕ kû XVII sau nh÷ng ph¸t minh vÜ ®¹i cña c¸c nhµ b¸c häc lín nh− Ga-li-lª (1564-1642); Niu-t¬n (1642-1727)…

T− duy c¬ giíi ®· gióp khoa häc vµ c«ng nghÖ ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh

+ T− duy c¬ giíi cho r»ng ®Ó hiÓu toµn thÓ th× ph¶i hiÓu chi tiÕt tõng thµnh phÇn, ®· h−íng khoa häc ®i s©u vµo thµnh phÇn chi tiÕt cña hÖ thèng vËt chÊt, x· héi. Theo h−íng nµy ®· sö dông réng r·i l«gÝc h×nh thøc vµ tÊt ®Þnh luËn (tÊt ®Þnh luËn lµ häc thuyÕt cho r»ng mäi sù kiÖn trong vò trô ®Òu lµ hÖ qu¶ tõ mét nguyªn nh©n nµo ®ã theo nh÷ng luËt nhÊt ®Þnh). tùu to lín.

nh−: CÊu tróc vËt chÊt ë d¹ng nguyªn tö? Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña vò trô?

Sù tråi, sôt thÊt th−êng cña thÞ tr−êng tµi chÝnh?

Vµ hµng lo¹t c©u hái ®Æt ra: Vò trô tõ ®©u ra? Sù sèng tõ ®©u ®Õn? TrÝ tuÖ vµ t©m linh con ng−êi xuÊt ph¸t tõ ®©u? Khoa häc víi t− duy c¬ giíi tá ra bÊt lùc. Vµi ba thËp kû gÇn ®©y, ng−êi ta b¾t ®Çu nãi ®Õn sù c¸o chung cña t− duy c¬ giíi, ®ßi tõ bá t− duy c¬ giíi víi tÊt ®Þnh luËn vµ xu h−íng quy gi¶n (quy c¸c quan hÖ trong thùc tÕ vÒ d¹ng ®¬n gi¶n). “Mét cuéc th¸m hiÓm thËt sù… kh«ng ë chç t×m kiÕm vïng ®Êt míi mµ ë chç cÇn cã nh÷ng ®«i m¾t míi” (Pruxt - nhµ v¨n Ph¸p), nghÜa lµ vÉn vïng ®Êt Êy, vÉn thiªn nhiªn Êy vµ cuéc sèng con ng−êi, nh−ng cÇn ®−îc th¸m hiÓm míi b»ng nh÷ng ®«i m¾t míi cña t− duy vµ trÝ tuÖ con ng−êi.

+ T− duy míi (t− duy hÖ thèng) ®ßi hái tõ bá lµ tõ bá ®Þa vÞ ®éc t«n duy nhÊt cña t− duy c¬ giíi chø kh«ng ph¶i g¹t bá hoµn toµn kh¶ n¨ng sö dông c¸ch t− duy ®ã trong nh÷ng ph¹m vi mµ nã cßn thÝch hîp vµ cÇn thiÕt.

+ §ång thêi ta còng kh«ng ®ång nhÊt bÊt kú mét thø lý thuyÕt “khoa häc” nµo víi ch©n lý. V×, bÊt kú mét lý thuyÕt nµo còng cã thÓ bÞ b¸c bá hoÆc söa ®æi mçi khi m©u thuÉn víi thùc tÕ. 7.2.4. §èi t−îng chÝnh cña khoa häc hÖ thèng

§èi t−îng chÝnh cña khoa häc hÖ thèng lµ c¸c hÖ thèng gåm nhiÒu

thµnh phÇn t−¬ng t¸c víi nhau.

+ Mét trong nh÷ng thuéc tÝnh c¬ b¶n cña c¸c hÖ thèng lµ tÝnh trËt tù vµ

tæ chøc cña chóng.

+ C¬ chÕ ®Ó t¹o nªn trËt tù míi lµ kh¶ n¨ng thÝch nghi cña c¸c thµnh phÇn tham gia hÖ thèng. ThÝch nghi kh«ng nhÊt thiÕt ®i kÌm víi c¹nh tranh sinh tån vµ chän läc tù nhiªn mµ cßn chøa c¶ kh¶ n¨ng hîp t¸c ®Ó cïng tån t¹i vµ tiÕn ho¸. ThÕ kû XXI sÏ lµ thÕ kû cña khoa häc phøc t¹p ®ã. 7.2.5. MÊy vÊn ®Ò gi÷a khoa häc vµ nghÖ thuËt

- MÊy thÕ kû tr−íc, thµnh tùu cña khoa häc ®· ®−îc con ng−êi c¶m nhËn qua trùc gi¸c vµ thÓ hiÖn b»ng ng«n ng÷ th¬ ca, ©m nh¹c, héi häa cña nghÖ thuËt.

- Giê ®©y, khoa häc còng rÊt cÇn sù hç trî cña nghÖ thuËt. V× thÕ, ®æi míi t− duy víi t− duy hÖ thèng ph¶i lµ trªn c¬ së khoa häc hiÖn ®¹i mµ tiÕp thu, kÕt hîp c¸c tri thøc khoa häc kh¸c, kÕt hîp kh¶ n¨ng lËp luËn khoa häc vµ c¶m thô nghÖ thuËt… §ã lµ c¸i nh×n s©u, nh×n xa b»ng t−ëng t−îng cña trùc c¶m trÝ tuÖ vµ t©m thøc… Kh«ng chØ kÕt hîp mµ cßn bæ sung cho nhau, n©ng cao n¨ng lùc cho nhau. Cµng nhiÒu tri thøc th× cµng thªm trÝ t−ëng t−îng vµ

ng−îc l¹i cµng giµu trÝ t−ëng t−îng th× sÏ n¶y sinh nhiÒu ý t−ëng bÊt ngê cho s¸ng t¹o khoa häc. Nh− vËy khoa häc vµ nghÖ thuËt kh«ng hÒ m©u thuÉn. 7.3. Cñng cè

Chóng ta b−íc vµo giai ®o¹n ®æi míi t− duy nh»m ®¸p øng ®ßi hái cña cuéc sèng hiÖn ®¹i, sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc. T− duy hÖ thèng ®ßi hái quan niÖm:

- Vò trô lµ mét thÓ thèng nhÊt kh«ng thÓ t¸ch rêi. - CÇn cã c¸i nh×n míi, hµnh ®éng míi. T− duy hÖ thèng trë thµnh chÊt men thóc ®Èy c«ng cuéc ®æi míi t− duy

vµ nã sÏ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ mong muèn.

Tμi liÖu tham kh¶o

1. NhiÒu t¸c gi¶, 2008, Ng÷ V¨n 12, TËp I (Ch−¬ng tr×nh chuÈn), NXB GD 2. NhiÒu t¸c gi¶, 2008, Ng÷ V¨n 12, TËp II (Ch−¬ng tr×nh chuÈn), NXB GD 3. NhiÒu t¸c gi¶, 2008, Ng÷ V¨n 12, TËp I (N©ng cao), NXB GD 4. NhiÒu t¸c gi¶, 2008, Ng÷ V¨n 12, TËp II (N©ng cao), NXB§G

H·y nªu nh÷ng ®Þnh h−íng khai th¸c c¸c t¸c phÈm ®−îc giíi thiÖu

trong ch−¬ng tr×nh THPT.

Môc lôc

Trang Ch−¬ng1 V¨n häc viÖt nam sau 1975 - nh÷ng vÊn ®Ò

01 nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y

Ch−¬ng 2 Mét sè hiÖn t−îng v¨n häc - nh÷ng t¸c gi¶,

t¸c phÈm tiªu biÓu 24

Ch−¬ng 3 C¸c t¸c phÈm v¨n häc sau n¨m 1975 trong

ch−¬ng tr×nh THPT 49

Môc lôc 76

Chuyên đề văn học Việt Nam hiện đại II: Văn học Việt Nam sau 1975 và các tác phẩm mới được đưa vào chương trình phổ thông

Chuyªn ®Ò v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i II V¨n häc ViÖt Nam sau 1975 vμ c¸c t¸c phÈm Míi ®−îc ®−a vμo ch−¬ng tr×nh phæ th«ng

V¨n häc viÖt nam sau 1975 - nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu vμ gi¶ng d¹y

Tμi liÖu tham kh¶o

Mét sè hiÖn t−îng v¨n häc- nh÷ng t¸c gi¶, t¸c phÈm tiªu biÓu

Tμi liÖu tham kh¶o

C¸c t¸c phÈm v¨n häc sau n¨m 1975 trong ch−¬ng tr×nh THPt

Tμi liÖu tham kh¶o

Môc lôc

Có thể bạn quan tâm

Tính chất điện ảnh trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

Chấn thương tinh thần trong xã hội Việt Nam, Nhật Bản đương đại nhìn từ nhân vật vô hình qua tập truyện ngắn Đảo (Nguyễn Ngọc Tư) và Lễ sinh mệnh (Murata Sayaka)

Một nhầm lẫn văn học sử: Người phát hiện tác phẩm Thầy Lazaro Phiền của Nguyễn Trọng Quản

Tri thức Ngữ Văn - Chủ đề 1: Giai điệu tự hào - Văn học và tình yêu quê hương, đất nước

Tri thức Ngữ Văn - Chủ đề 2: Tuyển tập Văn Học - Xây dựng ước mơ từ những viên gạch đầu tiên

Tri thức Ngữ Văn - Chủ đề 3: Vòng tay yêu thương - Gắn kết tình thân qua từng trang viết

Tri thức Ngữ Văn - Chủ đề 4: Bài học từ cuộc sống - Mỗi trang sách là một thông điệp ý nghĩa

Luận án Tiến sĩ: Tiểu thuyết nữ hải Ngoại Việt Nam đương đại nhìn từ lý thuyết liên văn hoá

Luận văn Thạc sĩ: Sự nghiệp nghiên cứu phê bình văn học của Hoài Thanh

Luận văn Thạc sĩ: Tiểu thuyết của Đỗ Phấn từ góc nhìn sinh thái

Luận văn Thạc sĩ: Diễn ngôn về giới nữ trong văn xuôi nữ Việt Nam đương đại (khảo sát sáng tác của Dạ Ngân, Y Ban, Lý Lan, Nguyễn Thị Thu Huệ)

Luận văn Thạc sĩ: Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Lê Minh Khuê sau năm 1975

Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh từ góc nhìn cổ mẫu

“Nỗi buồn chiến tranh” của Bảo Ninh từ góc nhìn cổ mẫu

Luận án Tiến sĩ: Tiểu thuyết nữ hải ngoại Việt Nam đương đại nhìn từ lý thuyết liên văn hóa

Không gian và thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết “Giông tố” của Vũ Trọng Phụng

Luận văn tốt nghiệp: Đặc điểm tiểu thuyết Lá ngọc cành vàng của nhà văn Nguyễn Công Hoan

Kế hoạch bài dạy Ngữ văn 9 - Bài 10: Văn học – Lịch sử tâm hồn (Sách Kết nối tri thức)

Tản văn trong văn học Việt Nam – từ diễn trình thể loại

Nghiên cứu đề xuất các biện pháp phát triển năng lực dạy học cho sinh viên năm thứ 4 ngành Giáo dục thể chất trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đáp ứng chương trình phổ thông 2018

Tài liêu mới

Yêu người ngóng núi (Nguyễn Ngọc Tư) và Đến độ hoa vàng (Đỗ Bích Thúy) từ góc nhìn cổ mẫu

Cấu trúc tiểu thuyết và trò chơi của sự đọc nhìn từ kí hiệu con số trong tiểu thuyết Palomar của Italo Calvino

Vô thức trong văn xuôi viết về tính dục của các nhà văn nữ Việt Nam sau 1986

An analysis of persuasive strategies utilized in Taylor Swift’s commencement speech

An analysis of thematic roles in news articles and short stories

Tình hình nghiên cứu từ nguyên tiếng Việt: Nghiên cứu trường hợp từ nguyên các từ đồng nghĩa: “đong đưa”, “gạt”, “lường”, “lừa”, “lừa gạt”, “gạt lừa”, “lường gạt”, “gạt lường”

Nghiên cứu cách biểu thị động lượng nhỏ, thời lượng ngắn của các động lượng từ 一下 và 一会儿 trong tiếng Hán hiện đại

Nghiên cứu phương pháp dạy phát âm tiếng Hàn đối với người học Việt Nam - tập trung chủ yếu vào phụ âm cuối ㄴ,ㄹ

Đối chiếu về từ xưng hô trong công sở giữa tiếng Nhật và tiếng Việt (khảo sát trên cứ liệu phim “From Five To Nine” và phim “Những nhân viên gương mẫu”)

Sức khỏe qua lăng kính tục ngữ: So sánh Việt Nam và Nhật Bản

Ứng đụng lý thuyết ngôn ngữ học vào việc dạy phát âm Tiếng Việt cho người nước ngoài: các phụ âm /M/, /N/, /R/, /Y/, /P/, /T/, /K/, /C/

Đối chiếu hình thức biểu đạt so sánh ngang bằng giữa Tiếng Hán và Tiếng Việt

Bài giảng Dẫn luận ngôn ngữ học - GV. Đặng Diễm Đông

Một cách đọc thơ Lưu Quang Vũ: từ phê bình cảnh quan

Các hướng nghiên cứu loại hình sự tình chuyển động trong ngôn ngữ

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok