TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 24, Số 1 (2024)
111
CÔNG TRÌNH PHÁP THUỘC SỐ 26 LÊ LỢI:
THỰC TRẠNG KIẾN TRÚC VÀ GIẢI PHÁP BẢO TỒN
Nguyễn Ngọc Tùng1*, Lê Nghi Minh Hiếu2,
Nguyễn Phong Cảnh1, Trần Thị Thùy Hương3
1 Khoa Kiến trúc, Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế
2 Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế
3 Khoa Tài nguyên đất và Môi trường nông nghiệp, Trường Đại học Nông Lâm, Đại học Huế
*Email: kts.nguyentung@hueuni.edu.vn
Ngày nhận bài: 27/11/2023; ngày hoàn thành phản biện: 27/12/2023; ngày duyệt đăng: 24/6/2024
TÓM TẮT
Công trình số 26 Lê Lợi, thành phố Huế được xây dựng vào giai đoạn đầu những
năm 1900. Trải qua nhiều biến đổi, cải tạo, công trình cơ bản giữ nguyên phong
cách kiến trúc nguyên bản của mình. Kiến trúc công trình mang phong cách địa
phương Pháp với hình thức đối xứng, đăng đối ở mặt đứng. Hình khối theo
nguyên tắc cân bằng với khối đế đặc. Khối tầng 2 xẻ rãnh theo phân vị ngang. Hệ
thống cửa 2 lớp. Công trình số 26 Lê Lợi có giá trị kiến trúc tương đối cao qua khảo
sát các chuyên gia với 8 tiêu chí đánh giá, đó là: lịch sử; niên đại; văn hóa; xã hội;
nghệ thuật; công nghệ và điều kiện xây dựng; khuôn viên công trình; và ngoài
khuôn viên công trình. Để bảo tồn và phát huy giá trị, nhóm tác giả đã đề xuất một
số giải pháp cụ thể cho công trình này trong tương lai.
Từ khóa: Kiến trúc địa phương Pháp, Kiến trúc Pháp thuộc, Công trình 26 Lê Lợi.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Sau biến cố “thất thủ kinh đô” năm 1884, người Pháp đã đặt ách thống trị trên
khắp nước Việt Nam. Để phục vụ cho các mục đích và hoạt động của mình tại Việt
Nam, người Pháp đã cho xây dựng khác nhiều công trình trong thời kỳ đô hộ. Các
công trình kiến trúc giai đoạn này đa dạng và nhiều thể loại như kiến trúc công cộng,
trụ sở, nhà ở thuộc địa va một số dạng khác. Phong cách kiến trúc giai đoạn này có thể
chia làm 5 phong cách chính, đó là kiến trúc tiền thuộc địa; kiến trúc Tân cổ điển; kiến
trúc địa phương Pháp; kiến trúc Art Deco; và kiến trúc Đông Dương ([1] và [2]). Ngoài
ra, một số công trình giai đoạn này có thể có phong cách kiến trúc khác như kiến trúc
Pháp - Hoa, Hoa - Ấn, và kiến trúc Neo - Gothic [6].
Công trình Pháp thuộc số 26 Lê Lợi: thực trạng kiến trúc và giải pháp bảo tồn
112
Huế là một trong những tỉnh, thành phố ở Việt Nam còn khá nhiều các công
trình kiến trúc Pháp thuộc. Tuy nhiên, các công trình này đang dần biến mất hoặc bị
biến dạng, cải tạo bởi nhiều nguyên nhân khác nhau. Trong 3 năm trở lại đây, ít nhất 5
công trình Pháp thuộc đã bị phá hủy tại thành phố Huế1. Bên cạnh đó, một số công
trình Pháp thuộc đang trong tình trạng không sử dụng, để trống hoặc chờ quyết định
của chính quyền để xác định “số phận” của mình như công trình Công ty An Tân Phú
(số 148 Bùi Thị Xuân), công trình Trung tâm tư vấn công nghiệp và tiết kiệm năng
lượng (số 51 Hàm Nghi), công trình tọa lạc tại số 3 Đống Đa, công trình Trụ sở cũ Liên
hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật tại số 26 Lê Lợi… Phạm vi nghiên cứu này tập trung
vào thực trạng kiến trúc công trình tọa lạc số 26 Lê Lợi và đề xuất một số giải pháp bảo
tồn và phát huy giá trị.
2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Nhóm tác giả sử dụng phương pháp thu thập số liệu thứ cấp bằng cách tiến
hành thu thập những các bài báo, tạp chí, văn bản, bản vẽ,… liên quan đến kiến trúc
Pháp thuộc tại Huế và nguồn gốc, lịch sử, công năng sử dụng, biến đổi của công trình
khảo sát. Phương pháp này giúp cung cấp thông tin tổng quan kiến trúc Pháp thuộc tại
thành phố Huế và công trình 26 Lê Lợi.
Phương pháp khảo sát đo vẽ thực địa được sử dụng để có hồ sơ kiến trúc hiện
trạng của công trình. Hồ sơ bản vẽ là nguồn tài liệu quan trọng để tổng hợp, phân tích
kiến trúc công trình. Bên cạnh đó, 8 chuyên gia là nhà văn hóa, nghiên cứu Huế và kiến
trúc sư được phỏng vấn nhằm đánh giá giá trị của công trình. Từ đó, có cơ sở để đề
xuất một số giải pháp cho việc bảo tồn và phát huy giá trị công trình số 26 Lê Lợi này.
3. LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ QUÁ TRÌNH BIẾN ĐỔI
Công trình nằm tại vị trí số 26 Lê Lợi, đoạn giữa cầu Tràng Tiền và cầu Phú
Xuân. Mặt chính công trình xoay ra đường Lê Lợi và sông Hương. Phía Tây Nam giáp
với đường Phạm Hồng Thái (hình 1).
Qua khảo sát phỏng vấn các nhà văn hóa, nghiên cứu Huế về lịch sử và nguồn
gốc công trình, hầu hết thông tin xác thực vẫn chưa rõ ràng. Không ảnh năm 1920 cho
thấy công trình cũng đã xuất hiện (vị trí khoanh tròn ở hình 1). Qua phỏng vấn các cán
1 Những công trình bị phá hủy trong 3 năm gần đây như dãy phòng học và hội trường của
Trường THPT Nguyễn Trường Tộ (xây dãy phòng học mới năm 2022), Trụ sở Hội cựu chiến
binh thành phố Huế ở 16 Hà Nội (dự án mở rộng đường Hà Nội năm 2021), Xí nghiệp xây lắp 4
Thừa Thiên Huế ở 42 Phan Chu Trinh (năm 2023), Công ty taxi Mai Linh ở 177 Phan Đình
Phùng (cải tạo mới thành nhà hàng năm 2023) và Cafe Garden ở đường Hà Nội (năm 2023).
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 24, Số 1 (2024)
113
bộ đang làm việc tại công trình này vào năm 2021 (khi đó đang là trụ sở Liên hiệp các
Hội văn học nghệ thuật), nhiều người nhớ lại cơ quan từng nhận giấy báo từ Sở Văn
hóa, Thể thao và Du lịch về việc hết hạn bảo hiểm của công trình khoảng năm 2000
(Giấy báo được gửi từ nước Pháp, nhưng hồ sơ hiện tại đã thất lạc). Thông thường, các
công trình Pháp thuộc sau 100 năm thì hết hạn bảo hiểm. Tuy nhiên, mốc thời gian
2000 cũng không được đảm bảo chắc chắn. Paul Doumer, toàn quyền Đông Dương
(1897-1902) đã miêu tả khu vực hữu ngạn sông Hương vào thời kỳ đầu như sau:
“…khu trụ sở Pháp trước kia nằm bên tả ngạn sông Hương. Bên hữu ngạn, phủ Khâm sứ cũ
nay đã trở thành các khu ký túc xá Đại học và các doanh trại bộ binh. Có 5 hay 6 ngôi nhà của
viên chức, một khách sạn nhỏ được điều hành bởi M. Bogaert. Đó là những gì người Pháp có ở
Huế, thành phố chỉ có như vậy…” [4, tr. 318]. Như vậy, trục đường Lê Lợi và khu vực
xung quanh chủ yếu là các biệt thự của viên chức người Pháp (có thể đoán công trình
số 26 Lê Lợi, công trình số 4 Hoàng Hoa Thám, công trình Bảo tàng Lê Bá Đảng hiện
tại) cùng 1 khách sạn nhỏ (có thể đoán là khách sạn Saigon Morin hiện tại). Với những
thông tin nói trên, có thể nhận định công trình số 26 Lê Lợi là biệt thự của 1 viên chức
người Pháp và được xây dựng vào khoảng thời gian từ 1902 trở về trước.
Hình 1. Vị trí công trình 26 Lê Lợi từ không ảnh năm 1920 (nguồn: EFEO)
Quá trình biến đổi công trình khảo sát vẫn chưa có xác thực minh chứng cụ thể
mà chủ yếu thông qua phỏng vấn một số nhà nghiên cứu văn hóa như sau:
- Trước đây, công trình là nhà ở của 1 viên chức Pháp. Công trình này do cháu
của Morin xây dựng (chủ khách sạn Morin, khách sạn đầu tiên ở Huế thời Pháp thuộc).
Thời kỳ quân Nhật xâm chiếm, công trình trở thành là Sở Hiến binh Nhật. Sau đó, công
trình là Chánh tòa sơ thẩm thời kỳ chính quyền Ngô Đình Diệm.
- Sau năm 1954, công trình trở thành nơi ở của quan chức Việt.
- Sau năm 1975, công trình là nơi làm việc của Hội văn nghệ sĩ Bình Trị Thiên.
Công trình Pháp thuộc số 26 Lê Lợi: thực trạng kiến trúc và giải pháp bảo tồn
114
- Khoảng những năm 198x, dãy nhà phía sau được xây dựng làm nơi ở cho các
văn nghệ sĩ. Giai đoạn này, khuôn viên công trình có cảnh quan đẹp với vườn hoa
hồng. Tuy nhiên sau đó thì trở thành nơi trồng khoai, sắn để cải thiện đời sống.
- Năm 2002, công trình bị xuống cấp nên được gia cố bằng hệ thống khung thép
ở tầng trệt. Một số cửa được lắp khung nhôm kính. Ngoài ra, tường tầng trệt có đục trổ
cửa. Giai đoạn 2008-2014, xung quanh công trình xây thêm một số nhà tạm làm kinh
doanh cafe, photo, dịch thuật và nhiếp ảnh.
- Năm 2012, trần nhà cốt tre ở tầng 2 bị sập 1 mảng lớn nên phải gia cố lại và
làm trầng thạch cao và trần gỗ. Hàng năm, công trình có sửa chữa nhỏ như sơn tường,
xóc lại mái. Trước đây nóc mái có trang trí hoa bách hợp, sau nhiều lần hỏng hóc, vẫn
được giữ nguyên và đắp xi măng.
- Năm 2022, trụ sở Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật Thừa Thiên Huế dời
về địa điểm mới tại số 1 Phan Bội Châu. Vì vậy, công trình hiện đang tình trạng để
trống cho đến nay (hình 2).
Hình 2. Không ảnh công trình số 26 Lê Lợi (ảnh: tác giả)
4. ĐẶC ĐIỂM KIẾN TRÚC VÀ GIÁ TRỊ CÔNG TRÌNH SỐ 26 LÊ LỢI
4.1. Đặc điểm kiến trúc
Công trình gồm 2 tầng có mặt đứng chính đối xứng (hình 3). Khác với các công
trình biệt thự thời Pháp thuộc khác ở Huế, tiếp cận vào sảnh chính công trình là 2 lối 2
bên. Ở mặt bên trái (nhìn từ ngoài vào), có khối lồi ra tạo không gian sảnh phụ ở tầng
trệt và một không gian đua ra ở tầng 2, tạo điểm nhấn cho công trình. Sảnh chính công
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 24, Số 1 (2024)
115
trình hơi lõm vào và có bề rộng lớn hơn so với 2 bên tạo không gian đệm đồng thời
nhấn mạnh ở sảnh công trình.
Hình khối kiến trúc công trình theo nguyên tắc ổn định cân bằng với mảng
tường đặc ở tầng 1 và tầng 2 sử dụng mảng tường gạch nung đỏ nâu có xẻ rãnh phân
vị ngang. Hệ thống cửa 2 lớp trong kính ngoài chớp tương đối vuông vắn. Một số cửa
ở phần lồi ra bên trái hơi uốn cong và được nhấn mạnh ở khóa vòm phía trên. Mảng
tường phía trên cửa và dưới mái được trang trí bằng gờ lồi hoặc ốp các gạch hoa gió
đặc trỗng nhằm tạo thông gió trong công trình. Dưới hệ thống bậu cửa sổ cũng được
lặp lại các hoa gió tạo ngôn ngữ kiến trúc đồng nhất. Các mặt góc công trình được xử
lý tinh tế bằng cách vát chéo 450. Hệ thống con sơn gỗ trang trí ở dưới mái cùng các ô
cửa sổ mái mang đặc trưng kiến trúc địa phương Pháp. Trên đỉnh mái, ống khói nhô
cao ngay giữ đỉnh mái.
Hình 3. Bản vẽ hiện trạng công trình số 26 Lê Lợi (nguồn: tác giả)