Máng xối - biểu tượng di sản kiến trúc

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:16

Thêm vào BST

Báo xấu

5
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nghiên cứu này tập trung vào vai trò của máng xối trong Kiến trúc phong kiến và ảnh hưởng nó trong dòng chảy phát triển văn hóa của địa phương cũng như Việt Nam. Thông qua phân tích các tài liệu lịch sử về kiến trúc, khảo sát trên thực địa, nghiên cứu đã đưa ra cái nhìn rõ ràng về giá trị văn hóa, tín ngưỡng - tinh thần của máng xối.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Máng xối - biểu tượng di sản kiến trúc

TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế Tập 25, Số 1D (2024) MÁNG XỐI - BIỂU TƯỢNG DI SẢN KIẾN TRÚC Nguyễn Khoa Thanh Vân Khoa Xây dựng, Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật, Thành phố Hồ Chí Minh Email: thanhvan.nkhoa@hcmute.edu.vn Ngày nhận bài: 21/4/2024; ngày hoàn thành phản biện: 10/6/2024; ngày duyệt đăng: 24/7/2024 TÓM TẮT Nghiên cứu này tập trung vào vai trò của máng xối trong Kiến trúc phong kiến và ảnh hưởng nó trong dòng chảy phát triển văn hóa của địa phương cũng như Việt Nam. Thông qua phân tích các tài liệu lịch sử về kiến trúc, khảo sát trên thực địa, nghiên cứu đã đưa ra cái nhìn rõ ràng về giá trị văn hóa, tín ngưỡng - tinh thần của máng xối. Kết quả nghiên cứu khẳng định máng xối không chỉ là bộ phận, một kết cấu thu nước trong kiến trúc mà còn là biểu tượng của sự phát triển văn hóa, kỹ thuật, mỹ thuật của xã hội phong kiến. Sự hiểu biết sâu sắc hơn về những máng thoát nước cho hệ mái cổ có thể là để bảo tồn và phát triển di sản địa phương một cách bền vững. Từ khóa: Bảo tồn di sản, Kiến trúc Huế, Máng xối cổ, Phát triển văn hóa. MỞ ĐẦU Trong bối cảnh hiện nay, sợi dây di sản đóng vai trò như một kết nối quan trọng bắt cầu giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. Một đô thị muốn phát triển bền vững cần sự chung tay của mọi tầng, mọi lớp và mọi lứa tuổi cần để bảo vệ văn hóa, lịch sử, tạo dựng bản sắc địa phương, tạo không gian sống mới thu hút việc làm và phát triển bền vững. Máng xối nước (miệng thoát nước thừa lưu [3]) là một bộ phận quan trọng trong kiến trúc, với chức năng thoát nước, đảm bảo điều hòa dòng chảy nước mưa và ngăn sự thâm nhập nước vào bên dưới công trình. Điều này giữ cho cấu trúc bên dưới được bảo vệ và môi trường trong công trình được khô ráo. Trong Kiến trúc phong kiến, máng xối được thiết kế, trang trí tinh tế, cầu kỳ, tỉ mỉ và phản ánh phong cách mỗi thời kỳ. Vật liệu máng xối cổ được làm từ đồng, đá hoặc thậm chí vàng và trang trí hoa văn phức tạp. Sử dụng các linh vật, đại diện cho quyền lực, sức mạnh, ý nghĩa tôn giáo cũng được dùng trong trang trí máng xối cổ để tôn vinh biểu tượng văn hóa của thời đại. 59
Máng xối - biểu tượng di sản kiến trúc 1. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1.1. Phương pháp thu thập dữ liệu thứ cấp Phương pháp nghiên cứu này sử dụng thu thập tài liệu thứ cấp bao gồm: bao gồm các bài báo, tạp chí, dự án cải tạo, bản vẽ,… về nguồn gốc lịch sử, quá trình hình thành, ý nghĩa của biểu tượng, văn hóa. Điều này cung cấp cái nhìn tổng quát về đặc điểm của máng xối trong kiến trúc phong kiến tại Huế làm cơ sở để phân loại và xác nhận đặt điểm của từng loại máng xối được sử dụng trong công trình. 1.2. Phương pháp khảo sát thực địa Số liệu cung cấp dựa trên khảo sát 10 (Bảng 1) công trình trên bờ Bắc sông Hương và các lăng bờ nam sông Hương thu thập ảnh tư liệu, tư liệu đo vẽ kiến trúc của Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế. Đây là nguồn tài liệu nghiên cứu quan trọng cho việc tổng hợp và phân tích chi tiết máng xối cổ. 2. ĐẶC TRƯNG HỆ MÁI, MÁNG XỐI CÔNG TRÌNH KIẾN TRÚC CỐ ĐÔ 2.1. Thông tin cơ bản Các công trình khảo sát hiện nay đều được cải tạo, phục dựng. Trong 10 công trình khảo sát được Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố Đô Huế thu thập số liệu. Năm xây dựng công trình trong bài khảo sát từ năm 1817 đến năm 1888. Kiến trúc chủ yếu theo kiểu trùng thiềm điệp ốc, với hệ kết cấu khung cột gỗ chạm khắc, vì kèo và các loại xà đều quy định thống nhất về kích thước và tương quan về tỷ lệ theo quy mô công trình. Bố cục không gian công trình chia làm 2 phần ( Tiền doanh, điện; Chánh doanh, điện) với phân gian, phân chái. Các thể loại công trình khảo sát: Kiến trúc Lăng, Điện, Tạ. 2.2. Phân loại và đặc điểm hệ mái, máng xối Việc phân loại và nhận dạng phong cách kiến trúc các công trình được khảo sát chủ yếu dựa vào tư liệu ảnh chụp bên ngoài công trình. Điều này một số công trình không nhận diện được rõ ràng hình dạng cụ thể của máng xối và bị che khuất bởi trần do thiếu điều kiện khảo sát bên trong về kết cấu cũng như vật liệu của cấu tạo chi tiết. Dù vậy bài nghiên cứu cũng đưa ra một số bản vẽ tin cậy được đo vẽ tại thực địa công trình. 60
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế Tập 25, Số 1D (2024) Bảng 1. Thống kê 10 công trình được khảo sát ( Nguồn ảnh: https://vi.wikipedia.org, https://www.facebook.com/Huế Then & Now, https://www.facebook.com/tanmankientruc ) [6] STT Tên công trình Đặc điểm hệ mái/ Máng xối Năm xây dựng 1 Điện Voi Ré Xây dựng năm (Long Châu 1817 Miếu) 2 Điện Sùng Ân Xây dựng vào năm 1840 (Lăng Minh Mạng) 3 Điện Biểu Đức Xây dựng vào năm 1848 (Lăng Thiệu Trị) 61
Máng xối - biểu tượng di sản kiến trúc 4 Điện Hòa Xây dựng vào Khiêm (Lăng năm 1866 Tự Đức) 5 Điện Lương Xây dựng vào Khiêm (Lăng năm 1866 Tự Đức) 6 Nhà cầu hai Xây dựng vào bên Lương năm 1866 Khiêm Điện (Lăng Tự Đức) 7 Dũ Khiêm Tạ Xây dựng vào (Lăng Tự Đức) năm 1866 62
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế Tập 25, Số 1D (2024) 8 Xung Khiêm Tạ Xây dựng vào năm 1866 (Lăng Tự Đức) 9 Minh Kính Đài Xây dựng năm – Điện Hòn 1886 dưới thời Chén của vua Đồng Khánh 10 Điện Ngưng Xây dựng vào Hy (Lăng Đồng tháng 2/1888 Khánh) 2.2.1. Phong cách kiến trúc các điện Trong các thể loại công trình nhóm nghiên cứu khảo sát Kiến trúc Điện chiếm 80% tổng công trình. Kiến trúc kiểu “Trùng thiềm điệp ốc”, hệ nhà kép ( tiền doanh, chính doanh) [2] Bảng 2: Thống kê đặc điểm kiến trúc Điện STT Tên Điện Kiến trúc Kết cấu chịu lực Hình thức Mái Máng Xối 1 Điện Voi Ré ( "Trùng thiềm Hệ thống vì kèo Mái lợp ngói liệt Hệ thống Long Châu điệp ốc" giả thủ được máng xối Hai bờ mái Miếu) 5 gian 2 chái sơn đỏ và kẽ bằng tôn trang trí hình vàng giao 2 Điện Sùng Ân Ngôi nhà kép Tiền doanh: Kết Mái chồng diêm Hệ thống “ trùng lương cấu chồng Mái tiền doanh: máng xối (Lăng Minh trùng thiềm” rường giả thủ. lợp ngói ống bằng tôn Mạng) tráng men vàng. Tiền doanh 5 Chính doanh: hệ 63
Máng xối - biểu tượng di sản kiến trúc gian 2 chái thống xà không Chính chạm và sơn Chính doanh doanh:Mái thếp 3 gian 2 chái chồng diêm lợp ngói liệt 3 Điện Biểu Đức “Trùng thiềm Sử dụng “Mái Mái lợp ngói âm Hệ máng xối điệp ốc” vỏ cua” dương tráng bằng đồng. (Lăng Thiệu Trị) men pháp lam Kiểu nhà 5 Sử dụng hệ Trang trí hai gian 2 chái. khung gỗ lim đầu rồng há sơn son. miệng Tường nhà xây bằng Vì kèo sơn thếp, gạch, hoàn hệ thống dầm thiện bằng gia cố thêm vữa thanh sắt 4 Điện Hòa Khiêm “Trùng lương Cột và kèo làm Chồng diêm Máng xối có (Lăng Tự Đức) trùng thiềm” từ gỗ lim hình đầu Mái trên và rồng Tiền Doanh (7 Tường dày 0.4m dưới cách nhau gian, 2 chái) bằng dãi gỗ Mái lợp theo diêm 5 gian 2 chái kiểu chồng diêm ( Chính với ngói âm Mái lợp ngói âm doanh) dương tráng dương men vàng 5 Điện Lương “Trùng lương Kết cấu khung Mái chồng Khiêm trùng thiềm” gỗ. diêm, lợp ngói Tiền doanh, âm dương tráng chính doanh( men vàng 5 gian, 2 chái 6 Nhà cầu hai bên Nhà 1 gian Kết cấu khung Mái lợp ngói Máng xối Lương Khiêm gỗ tráng men xanh nối mái nhỏ Điện của nhà cầu Trần nong kín với điện ván che máng Lương xối Khiêm và các mái nhà Ôn Khiêm, Minh Khiêm 7 Minh Kính Đài – Ngôi nhà kép Hệ thống tường Mái trước ba Đầu máng Điện Hòn Chén "trùng lương bao che bằng tầng lợp ngói xối đắp đầu trùng thiềm" gạch dày 70cm, liệt rồng bộ khung bằng 3 gian không Hậu điện mái gỗ cao 7.3m có chái một tầng Tiền điện mái 64
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế Tập 25, Số 1D (2024) sau một tầng 8 Điện Ngưng Hy “Trùng thiềm Bằng gỗ lim và Lợp ngói liệt Máng xối lăng Đồng điệp ốc” các vật liệu tự hứng nước Mái được cấu Khánh nhiên. mưa bằng 7 gian 2 chái tạo bởi bờ nóc đồng, hai Điện có 100 cột Tiền doanh và đầu máng Chính doanh TIền Doanh, xối có hình Chính Doanh, miệng rồng Thừa lưu 2.2.2. Phong cách kiến trúc các Tạ Là ngôi nhà ngồi mát được xây dựng một phần trên mặt đất, một phần cắm xuống lòng hồ [1]. Bảng 3: Thống kê đặc điểm kiến trúc Tạ STT Tên Điện Kiến trúc Kết cấu chịu lực Hình thức Mái Máng Xối 1 Dũ Khiêm Tạ Gồm 3 nhà Hệ cột vì có Mái lợp ngói liệt Hệ thống (Lăng Tự Đức) nối với nhau. nong ván che máng đầu cá Có trần và liên phần vữa trát Nhà 1 gian ba che khuất đầu hồi bên không chái máng xối bên ngoài trên 2 Xung Gồm 2 phần Hệ kết cấu Mái nhà dưới Máng xối khung gỗ lợp bằng ngói được lắp Khiêm Tạ Nhà trên 3 Tường gạch ống tráng men hình nữa gian 2 chái (Lăng Tự Đức) xanh con cá bằng kép vữa gắn Mái nhà trên Nhà 7 gian mảnh sành được lợp bằng không chái. sứ ngói men vàng 65
Máng xối - biểu tượng di sản kiến trúc Hình 1: Mái và máng xối Điện Ngưng Hy 2 Hình 2: Chi tiết máng xối đồng giữa Chính điện và Hậu điện1 2 Tham khảo bản vẽ “Dự án Bảo tồn tu bổ tổng thể khu di tích Lăng Đồng Khánh”. 66
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế Tập 25, Số 1D (2024) Hình 3: Chi tiết máng mặt bằng xối đồng giữa Chính điện và Hậu điện1 Hình 4: Mặt bằng mái Dũ Khiêm Tạ 2 1 Tham khảo bản vẽ “Dự án Bảo tồn tu bổ tổng thể khu di tích Lăng Đồng Khánh”. 67
Máng xối - biểu tượng di sản kiến trúc 2 Tham khảo bản vẽ “Dự án Bảo quản, Tu Bổ và Phục hồi Lăng Tự Đức”. 68
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế Tập 25, Số 1D (2024) Hình 5: Mặt đứng mái Dũ Khiêm Tạ 2 2 Tham khảo bản vẽ “Dự án Bảo quản, Tu Bổ và Phục hồi Lăng Tự Đức”. 69
Máng xối - biểu tượng di sản kiến trúc Hình 6: Mặt cắt Dũ Khiêm Tạ, trang. 113,116 [1] 70
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế Tập 25, Số 1D (2024) Hình 7: Mặt bằng mái Xung Khiêm Tạ2 2.2.3. Đặc điểm máng xối cổ Qua các công trình khảo sát thu thập được đa số các máng xối được làm từ đồng và hình tượng đặc trưng là rồng và cá. Cụ thể hầu hết các điện đều sử dụng đầu rồng mở miệng và máng xối của Tạ hình tượng cá chép. Tất các hình tượng dùng trong máng xối đều được đắp vữa và trang trí bằng mảnh sành sứ nhiều màu.[4] Máng xối hình tượng cá chép hay hình tượng rồng mang ý nghĩa bảo vệ phúc lợi và may mắn cho công trình. Hình tượng rồng trong văn hóa phương Đông liên kết với vị thần thủy và được xem là linh vật bảo vệ Hoàng tộc và gia tộc. Rồng há miệng đại diện cho sức mạnh và quyền lực của công trình, cũng như bảo vệ và an ninh cho điện. Tron khi hình tượng cá chép được xem là biểu tượng của sự may mắn, thành công và sự thịnh vượng. Cá chép liên kết với ý nghĩa là sự kiên trì, sức mạnh và sự tiến bộ vì lý do khả năng vượt qua khó khăn để bơi ngược dòng của chúng. Hình tượng cá 2 Tham khảo bản vẽ “ Dự án Bảo quản, Tu Bổ và Phục hồi Lăng Tự Đức ”. 71
Máng xối - biểu tượng di sản kiến trúc chép mở miệng trang trí tại các máng xối ở các ngôi nhà Tạ tượng trưng cho sự tiến bộ và thành công trong mọi việc. [3] Bảng 4: Biểu tượng máng xối cổ (Nguồn ảnh:Nguyễn Luân (Thứ sáu, 08/09/2023 14:32 (GMT+7)). Cận cảnh máng xối nước mưa hình thù kỳ lạ ở Kinh thành Huế, Báo Lao động [Online] web:https://laodong.vn/photo/can-canh- mang-xoi-nuoc-mua-hinh-thu-ky-la-o-kinh-thanh-hue-1238889.ldo) [5] Xung Khiêm Tạ Dũ Khiêm Tạ Lăng Đồng Khánh Cung Diên Thọ Hổ quyền Cung điện 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN Qua khảo sát 10 công trình kiến trúc tại Huế và chia làm 2 loại công năng: Điện và Tạ. Hệ kết cấu mái của công trình chủ yếu là kiểu “Trùng thiềm điệp ốc”, hệ nhà kép ( tiền doanh, chính doanh), nên việc xử lý thoát nước cho các hệ mái là cần thiết. Vật liệu được sử dụng cho máng xối chủ yếu là đồng và có hai đầu được trang trí theo các linh vật là rồng hay cá tùy thuộc vào chức năng của công trình. Các công trình sử dụng mái chữ Nhất hoặc sử dụng nhà đơn thì việc thoát nước tự do hoặc theo máng xối bằng tôn. Có thể thấy qua nghiên cứu này rằng, các máng xối cổ được chạm khắc chi tiết tính xảo đã phản ảnh các giá trị văn hóa và tinh thần luôn mong cầu ý nghĩa tốt lành bảo vệ khỏi tà khí hay thể hiện cho quyền lực, sự cao quý và sự kết nối giữa trời và đất. Những họa tiết gắn liền với các nghi lễ và tập tục trong dân gian, các truyền thuyết địa 72
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế Tập 25, Số 1D (2024) phương. Ngoài ra nó còn thể hiện kỹ thuật và nghệ thuật của các thợ cả thủ công, cho thấy trình độ phát triển cao về cả kỹ năng và mỹ thuật [2]. 4. KẾT LUẬN Bài báo này đã tổng hợp các loại hình máng xối cổ dựa trên tổng hợp phong cách kiến trúc các Lăng, Điện và Tạ trong Kiến trúc Cố Đô Huế. Kết quả cơ bản dựa vào khảo sát bước đầu bằng thu thập tài liệu thứ cấp và phương pháp quan sát ảnh tư liệu và đo vẽ một số công trình. Đưa nhận thức giá trị kỹ thuật, mỹ thuật và văn hóa mà máng xối cổ sẽ là cơ sở cho các bước nghiên cứu tiếp theo, trong việc xác định giá trị của máng xối cổ được dùng trong kiến trúc Cố Đô Huế. Tạo ra định hướng giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị máng xối cổ cũng như hòa nhập vào dòng chảy di sản trong tương lai. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1]. Viện Bảo tồn di tích (năm 2022). “Di sản Kiến trúc Huế qua nét vẽ ”, NXB. Văn hóa dân tộc, tr. 99–144. [2]. Phan Thuận An. ”Kiến trúc Cố Đô Huế”, Nhà Xuất bản Thuận Hóa. [3]. Nhiều tác giả.“Thuật ngữ kiến trúc truyền thống nhà rường Huế”, NXB. Thuận Hóa, Huế. [4]. Hội Khoa học lịch sử Thừa Thiên Huế (2005), “Cố đô Huế xưa và nay“, NXB. Thuận Hóa, Huế. [5]. Nguyễn Luân (Thứ sáu, 08/09/2023 14:32 (GMT+7)). Cận cảnh máng xối nước mưa hình thù kỳ lạ ở Kinh thành Huế, Báo Lao động [Online], Website: https://laodong.vn/photo/can-canh-mang-xoi-nuoc-mua-hinh-thu-ky-la-o-kinh-thanh-hue- 1238889.ldo [6]. Tư liệu ảnh, https://vi.wikipedia.org, Facebook Hue Now & Then, Website: https://www.facebook.com/groups/206498639727358 73
Máng xối - biểu tượng di sản kiến trúc WATER SPOUTS: ARCHITECTURAL HERITAGE SYMBOL Nguyen Khoa Thanh Van Faculty of Civil engineering, Ho Chi Minh City University of Technology Education Email: thanhvan.nkhoa@hcmute.edu.vn ABSTRACT This study focuses on the role of gargoyles in medieval architecture and their impact on local communities and the development of Vietnamese culture. Through analysis of historical architectural documents and on-site investigations, the research provides clear insights into the cultural values, beliefs and spirituality of the gargoyles. The results of the study confirmed that gargoyles were not only functional components of architectural structures but also symbols of the cultural, technological and artistic development of medieval society. A better understanding of these ancient drainage systems could be essential for local heritage conservation and sustainable development. Keywords: Ancient water spouts, cultural development, heritage conservation, Hue’s architecture. Nguyễn Khoa Thanh Vân sinh ngày 15/10/1982 tại Thừa Thiên Huế. Bà tốt nghiệp Kiến trúc sư học tại trường Đại học Khoa học, ĐH Huế năm 2001, tốt nghiệp thạc sĩ chuyên ngành Kiến trúc năm 2012 tại trường Đại học Kiến trúc Tp. HCM. Bà công tác tại Đại học Sư Phạm Kỹ Thuật Tp. HCM từ năm 2018. Lĩnh vực nghiên cứu: Kiến trúc và thiết kế đô thị thông minh, Kiến trúc thích ứng với biến đổi khí hậu, Kiến trúc xanh, Kiến trúc bảo tồn 74