TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 25, Số 1D (2024)
137
DẤU ẤN MỸ THUẬT THỜI NGUYỄN
TRONG TRANG TRÍ KIẾN TRÚC ĐÌNH LÀNG Ở HỘI AN
Nguyễn Thị Hồng Tươi
Khoa Kiến trúc, Trường Đại học Kiến trúc Đà Nẵng
Email: tuointh@dau.edu.vn
Ngày nhận bài: 21/4/2024; ngày hoàn thành phản biện: 17/6/2024; ngày duyệt đăng: 24/7/2024
TÓM TẮT
Người Việt có sự dịch chuyển không gian cư trú trong quá trình mở mang bờ cõi
thì quan niệm, tư tưởng sẽ có những thay đổi nhất định. Nghệ thuật trang trí trên
kiến trúc đình làng sẽ là nơi thể hiện rõ nhất điều này.
Dưới thời nhà Nguyễn (1802 – 1945), nghệ thuật trang trí cung đình được xem như
một xu hướng phát triển, có sự lan tỏa mạnh mẽ và được duy trì đến nửa đầu thế
kỷ XX. Trong thời kỳ này, những ngôi đình ở Hội An – Quảng Nam vừa mang tính
dân gian vừa mang yếu tố của cung đình thông qua tài năng và tay nghề của các
nghệ nhân. Sự kế thừa trong nghệ thuật trang trí của mỹ thuật thời Nguyễn đã có
những cải biến, thay đổi để phù hợp với Hội An hơn. Điều đó được biểu hiện qua
các đồ án, họa tiết trang trí, các dạng bố cục (ô hộc, đăng đối…), khảm sành sứ…
Đây chính là các yếu tố đã góp phần khẳng định dấu ấn của mỹ thuật thời Nguyễn
đối với nghệ thuật trang trí trên kiến trúc đình làng ở Hội An.
Một nền văn hóa luôn có sự vận động và có chiều sâu thẩm mỹ thì luôn chứa đựng
trong mình những phong cách, đặc điểm văn hóa vùng rất rõ nét. Điều này được
chứng minh thông qua những giá trị nghệ thuật tinh tế được pha trộn trên dải đất
di sản miền Trung - Huế - Hội An.
Từ khóa: Kiến trúc đình làng, mỹ thuật thời Nguyễn, nghệ thuật trang trí.
1. MỞ ĐẦU
Đô thị cổ Hội An có đường bộ nối liền với kinh đô Phú Xuân - Huế ở phía Bắc,
cùng với chính sách thông thoáng của chúa Nguyễn, Hội An đã phát triển thành
thương cảng quốc tế quan trọng và là một trung tâm thương mại sầm uất nhất Đàng
Trong. Theo đó, nghệ thuật trang trí trên kiến trúc thời nhà Nguyễn phát triển và tạo
được sự lan tỏa mạnh mẽ đến các công trình kiến trúc ở Hội An. Tiêu biểu có thể kể
đến nghệ thuật trang trí trên kiến trúc các ngôi đình của người Việt ở Hội An đã có sự
Dấu ấn mỹ thuật thời Nguyễn trong trang trí kiến trúc đình làng ở Hội An
138
kế thừa của mỹ thuật thời Nguyễn thông qua đề tài, đồ án trang trí, bố cục, chất liệu,
màu sắc…
Để bảo tồn và phát huy những giá trị nghệ thuật độc đáo này cần có những
nhận định rõ ràng hơn về sự kế thừa, tiếp thu những thành tựu nghệ thuật truyền
thống với nghệ thuật đương đại. Thông qua việc thu thập và phân tích, tham khảo các
tài liệu, số liệu từ các công trình nghiên cứu đi trước kết hợp với phương pháp nghiên
cứu điều tra, phỏng vấn, tác giả đã đề xuất một số giải pháp để đánh thức các ngôi
đình, tạo điều kiện để nó hòa vào dòng chảy đương đại. Đây được xem là sự kết nối
nhân văn giữa quá khứ và hiện tại để tạo nên những giá trị nghệ thuật đích thực mà
các ngôi đình ở Hội An vẫn còn lưu giữ cho đến ngày nay. Các ngôi đình được đánh
thức với những hoạt động truyền thống thu hút người dân bản địa và khách du lịch,
mang đến cho các công trình di sản một đời sống mới. Đây là xu hướng phát triển của
thời đại nhưng vẫn giữ được bản sắc riêng hay còn gọi là xu hướng phát triển bền
vững.
NỘI DUNG
1.1. TỔNG QUAN ĐÌNH LÀNG Ở HỘI AN – QUẢNG NAM
Đình làng ra đời từ đất Bắc, theo dòng người đi chuyển dần về phương Nam và
nó được biến đổi dần để thích hợp với hoàn cảnh mới của lịch sử, kinh tế, văn hóa...
Khi đến Hội An, có nền kinh tế chủ đạo là sông nước biển cả, thì đình làng cũng có sự
biến đổi nhất định. Vào thế kỷ XVIII, nó đã nghiêng sang yếu tố thờ cúng của một ngôi
đền. Tuy nhiên đường nét mỹ thuật của các ngôi đình vẫn thể hiện rõ tính trữ tình,
uyển chuyển, mềm mại, đầm ấm, có sự hạn chế hơn về sinh hoạt, dân gian. Sự tồn tại
của các ngôi đình trên khắp đất nước như một biểu hiện của sự thống nhất về văn hóa
và không khỏi có sự tác động của triều đình nhà Nguyễn.
Năm 1570, Nguyễn Hoàng mở rộng và phát triển vùng đất Quảng Nam. Đến
cuối thế kỷ XVI, XVII, nhiều làng xã ở Hội An được hình thành như: Xuân Mỹ, Hội An,
Thanh Châu, Đế Võng, Kim Bồng… Như vậy, theo thống kê ở Hội An có khoảng hơn
20 làng xã được thành lập từ cuối thế kỷ XV đến thế kỷ XIX. Cùng với việc lập làng, xã
thì một loạt các công trình di tích thờ cúng tín ngưỡng tôn giáo được xây dựng như:
Đình, Chùa, Miếu… Từ đó, có thể thấy đình ở Hội An hình thành khá muộn so với
đình làng ở Bắc Bộ. Theo kết quả khảo sát của Trung tâm Quản lý Bảo tồn di tích Hội
An, hiện nay còn khoảng 24 đình làng/ấp của người Việt.
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 25, Số 1D (2024)
139
Bảng 1. Thống kê các ngôi đình ở Hội An hiện nay
TT
Tên đình
Địa chỉ hiện nay
1. Đình làng
01
Đình Xuân Mỹ
Nam Diêu – Thanh Hà
02
Đình Thanh Hà
Hậu Xá – Thanh Hà
03
Đình Cẩm Phô
Hoài Phô - Cẩm Phô
04
Đình ông Voi
An Thái– Minh An
05
Hội An tiên tự
An Thái – Minh An
06
Đình Minh Hương
(Tụy tiên đường Minh Hương)
An Định – Minh An
07
Đình Sơn Phong
Phong Niên – Sơn Phong
08
Đình Sơn Phô
Sơn Phô II – Cẩm Châu
09
Đình An Mỹ
An Mỹ - Cẩm Châu
10
Đình Đế Võng
Sơn Phô 1 - Cẩm Châu
11
Đình Thanh Tây
Thanh Tây - Cẩm Châu
12
Đình tiền hiền Kim Bồng
Trung Châu - Cẩm Kim
13
Đình tiền hiền Tân Hiệp
Bãi Làng - Tân Hiệp
14
Đình Đại Càn
Bãi Làng - Tân Hiệp
2. Đình ấp
15
Đình ấp An Bang
An Bang – Thanh Hà
16
Đình ấp Bộc Thủy
Nam Diêu – Thanh Hà
17
Đình ấp Tu Lễ
Hoài Phô - Cẩm Phô
18
Đình ấp Xuân Mỹ
Xuân Mỹ - Tân An
19
Đình ấp Xuân Lâm
Xuân Lâm - Cẩm Phô
20
Đình ấp cây Giá
Thanh Đông - Cẩm Thanh
21
Đình ấp Trường Lệ
Trường Lệ - Cẩm Châu
22
Đình Xuyên Châu Trung
Xuyên Trung - Cẩm Nam
23
Đình Ấp An Bàng
An Bàng - Cẩm Châu
Dấu ấn mỹ thuật thời Nguyễn trong trang trí kiến trúc đình làng ở Hội An
140
3. Loại Đình Khác
24
Đình Thanh Minh (của người Hoa)
An Phong - Tân An
Nguồn: Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di tích Hội An
Đình làng ở Hội An là một trong những thành phần cơ bản của thiết chế văn
hóa làng xã cổ truyền, là trung tâm văn hóa - tín ngưỡng của cộng đồng và là biểu
tượng văn hóa của mỗi làng xã. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Chí Trung thì hầu hết
đình ở Hội An là tên gọi chung cho các thiết chế văn hóa làng, xã, đình thờ thần và từ
đường thờ các bậc tiền hiền, hậu hiền của làng. Như vậy, có thể thấy so với đình ở
miền Bắc thì đình ở Hội An tập trung cho việc thờ cúng, tín ngưỡng nhiều hơn là để
hội họp dân làng. Dù lịch sử hình thành làng/xã ở Hội An có từ lâu đời nhưng kiến
trúc đình làng đa số được trùng tu, hoàn chỉnh vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX.
1.2. DẤU ẤN CỦA MỸ THUẬT THỜI NGUYỄN VỚI NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ
TRÊN KIẾN TRÚC ĐÌNH LÀNG Ở HỘI AN
Về đề tài, đồ án trang trí: Trong ý nghĩa sâu xa của tâm linh, các loại cây cối
được xem như là trung gian để nối trời với đất. Đề tài trang trí hoa, lá, cây, quả… là
một trong những dạng đề tài phổ biến trong trang trí kiến trúc cung đình Huế. Trong
trang trí các ngôi đình ở Hội An, đề tài này được trang trí nhiều ở cả bên ngoài và bên
trong ngôi đình và thường được thể hiện thông qua kỹ thuật chạm khắc, nề họa, khảm
sành sứ... Các họa tiết này thường nằm trên các vị trí như: đầu trính, con ke, bình
phong, các ô hộc trang trí ở cổ diềm, diềm mái và ở hậu tẩm... Mỗi loại hoa, lá, cây, quả
đều có hình dáng khác nhau tạo nên sự liên tưởng phong phú gắn liền với cuộc sống
của con người. Hình tượng trang trí hoa, lá, cây, quả trong tạo hình của người Việt
phần nào đã được liên tưởng hóa, chúng không chỉ là những mẫu hình trang trí đơn
thuần mà được tạo dáng theo nhiều kiểu thức, hình thù khác nhau mặc dù cùng hình
tượng trang trí và cùng ý nghĩa. Những yếu tố dân gian được đưa vào trang trí trên
kiến trúc ở đây ít nhiều đều gắn bó, liên quan sông nước, cây trái, hoa cỏ, chim muông
gắn liền với cuộc sống người dân như: Gà, vịt, chim, nai, voi, hươu, dơi, điệp…
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, Trường Đại học Khoa học, ĐH Huế
Tập 25, Số 1D (2024)
141
Hình 1. Con ke chạm hình quả đào – Đình Cẩm Phô (Nguồn: Tác giả)
Hình 2. Con ke chạm hình quả măng cụt – Đình Cẩm Phô (Nguồn: Tác giả)
Nổi bật là các đồ án trang trí tứ thời, tứ quý… đặc trưng của nghệ thuật trang
trí kiến trúc cung đình Huế thường xuyên xuất hiện tại các vị trí ô hộc, bình phong
trong đình ở Hội An: đình Cẩm Phô, đình Sơn Phong… Các đồ án trang trí tứ linh là
nổi bật hơn cả và thường xuất hiện ở bình phong của các ngôi đình: Sơn Phong, Cẩm
Phô, Xuân Lâm…