Chủ đề 1: Dân số học và một số thước đo cơ bản

Chñ ®Ò 1 D¢N Sè HäC Vµ MéT Sè TH¦íC §O C¥ B¶N

+ Môc ®Ých yªu cÇu:

- Trang bÞ cho häc viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ d©n sè,

D©n sè häc, c¸c qu¸ tr×nh d©n sè, thíc ®o c¬ b¶n cña D©n sè häc

dïng trong nghiªn cøu vÒ d©n sè. Trªn c¬ së ®ã häc viªn hiÓu, n¾m

®îc kiÕn thøc c¬ b¶n vËn dông trong häc tËp, thi kiÓm tra vµ gi¶i mét

sè bµi tËp cña D©n sè häc

+ Néi dung:

I. §èi tîng, chøc n¨ng, nhiÖm vô vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cña D©n

sè häc

II. Mét sè thíc ®o c¬ b¶n cña D©n sè häc

+ Thêi gian lªn líp: 2 tiÕt

+ Ph¬ng ph¸p: Ph©n tÝch, diÔn gi¶ng

+ Tµi liÖu nghiªn cøu:

1. Gi¸o tr×nh d©n sè - kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh, Nxb Q§ND. 1996

2. D©n sè häc, Häc viÖn CTQG HCM. 2004

3. TËp bµi gi¶ng D©n sè - M«i trêng ph¸t triÓn vµ n©ng cao nhËn

thøc giíi.

Néi dung

I. §èi tîng, chøc n¨ng, nhiÖm vô vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu

cña D©n sè häc

1. §èi tîng nghiªn cøu cña D©n sè häc

a. Mét sè tiÒn ®Ò ra ®êi cña D©n sè häc

Tõ xa ®· cã nh÷ng häc gi¶ vµ c¸c nhµ t tëng quan t©m ®Õn vÊn

®Ò d©n sè. Næi lªn lµ mét sè quan ®iÓm cã ¶nh hëng ®Õn sù ra ®êi

cña D©n sè häc.

*Quan ®iÓm cña Malthus. ThÕ kû 18 ë ch©u ¢u (1766 – 1843)

®· c«ng bè t¸c phÈm: VÒ c¸c nguyªn lý d©n sè vµ ¶nh hëng cña nã

®èi víi sù hoµn thiÖn x· héi trong t¬ng lai cña Malthus.

Trong ®ã «ng cho r»ng, d©n sè lµ vÊn ®Ò sinh häc lµ vËn ®éng

tù nhiªn, lµ hµnh ®éng b¶n n¨ng cña con ngêi, x· héi kh«ng thÓ can

thiÖp vµo c¸c qu¸ tr×nh d©n sè, do ®ã t×nh tr¹ng d©n sè t¨ng nhanh,

nªn ®ãi nghÌo, bÖnh tËt lµ tÊt yÕu.

§Ó h¹n chÕ t¨ng nhanh d©n sè ph¶i t¨ng tuæi kÕt h«n, ®Ó cho

nghÌo ®ãi, bÖnh dÞch vµ tiÕn hµnh chiÕn tranh ®Ó gi¶m bít d©n sè

lµ ®iÒu cÇn thiÕt.

+ Quan ®iÓm cña Malthus ®· chØ ra nguyªn nh©n cña sù mÊt

c©n b»ng vÒ d©n sè vµ hÖ qu¶ ®èi víi kinh tÕ - x· héi.

+ §a ra gi¶i ph¸p gi¶i quyÕt c©n b»ng d©n sè ®èi víi ph¸t triÓn kinh

tÕ - x· héi, nhng quan ®iÓm cña ¤ng lµ sai lÇm mang tÝnh cùc ®oan, v«

nh©n ®¹o.

*Lý thuyÕt d©n sè tèi u cho r»ng d©n sè thÕ giíi cã ba lo¹i, bao

gåm

+ C¸c d©n téc cã d©n sè qu¸ Ýt, c¸c d©n téc cã d©n sè qu¸ ®«ng

vµ c¸c d©n téc cã d©n sè võa ph¶i lµ lo¹i tèi u.

+ V× vËy, híng c¸c d©n téc trªn thÕ giíi cÇn ph¶i duy tr× mét sè

lîng d©n sè tèi u lµ ®iÒu cÇn thiÕt.

*Lý thuyÕt qu¸ ®é d©n sè, xuÊt hiÖn ë T©y ¢u víi nh÷ng níc ®·

chuyÓn tr¹ng th¸i d©n sè tõ cæ ®iÓn sang d©n sè hiÖn ®¹i.

§©y lµ lý thuyÕt ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh biÕn ®æi d©n sè tõ tr¹ng th¸i

c©n b»ng nµy sang tr¹ng th¸i c©n b»ng kh¸c hîp lý h¬n trªn c¬ së biÕn

®æi cña kinh tÕ – x· héi tõ n«ng nghiÖp sang c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i.

Quan ®iÓm nµy ®a ra c¸ch nh×n tæng qu¸t, cÇn thiÕt cho nghiªn cøu

D©n sè häc. ThuyÕt qu¸ ®é d©n sè chØ ra qu¸ tr×nh ph¸t triÓn d©n sè

theo 3 thêi kú ®ã lµ: Tríc qu¸ ®é; thêi kú qu¸ ®é; thêi kú sau qu¸ ®é.

*T tëng cña C.M¸c (1818 – 1883), trong HÖ t tëng §øc C. M¸c vµ

Ph.¡ng ghen ®· viÕt: Theo quan niÖm duy vËt th× suy cho cïng, s¶n

xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn lÞch sö.

BiÓu hiÖn ë 2 d¹ng:

+ Mét lµ, s¶n xuÊt ra nh÷ng t liÖu sinh ho¹t, thøc ¨n, quÇn ¸o, nhµ

ë vµ c¸c vËt dông sinh ho¹t kh¸c

+ Hai lµ, s¶n xuÊt ra chÝnh b¶n th©n con ngêi lµ sù tiÕp tôc nßi

gèng.

Tõ ®ã, C. M¸c cho r»ng, Nhµ níc cÇn cã tr¸ch nhiÖm x¸c ®Þnh

ph¸t triÓn d©n sè mét c¸ch hîp lý ®Ó t¹o ra sù ph¸t triÓn cho x· héi. Nh

vËy viÖc kh¼ng ®Þnh râ s¶n xuÊt vËt chÊt quyÕt ®Þnh trùc tiÕp sù tån

t¹i cña x· héi, t¸i s¶n xuÊt ra con ngêi lµ tiÒn ®Ò cña t¸i s¶n xuÊt vËt

chÊt.

Con ngêi cã ®ñ kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt c¸c qu¸ tr×nh d©n sè hîp lý

nh»m phôc vô tÝch cùc cho sù ph¸t triÓn, n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt

tinh thÇn cña nh©n d©n. §©y lµ t tëng khoa häc mang tÝnh kinh ®iÓn

vÒ mèi quan hÖ gi÷a d©n sè vµ ph¸t triÓn lµm tiÒn ®Ò cho nghiªn cøu

D©n sè häc.

b. §èi tîng nghiªn cøu cña D©n sè häc.

- D©n sè häc lµ khoa häc nghiªn cøu vÒ d©n sè bao gåm quy

m«, thµnh phÇn, ph©n bè, sù gia t¨ng d©n sè vµ nh÷ng ®Æc trng kh¸c

vÒ d©n sè víi kinh tÕ - x· héi còng nguyªn nh©n, hËu qu¶ cña sù thay

®æi nh÷ng yÕu tè trªn.

ọ

ậ ố ề ề ữ ố ọ ấ ệ ệ ị ụ ử

ổ

ộ ụ ể ề ủ ứ ề ề

ư ạ ị

ấ ị ọ

ộ ộ ậ ỉ ố ọ ấ ậ ủ ả

ể ư ư ế ư ề ế ộ , chuy n c , hôn nhân... và các đi u ki n kinh t

Nói cách khác, Dân s h c là khoa h c v dân s , có nhi m v nghiên ế ư ả ứ c u các quy lu t tái s n xu t dân c trong nh ng đi u ki n l ch s , kinh t ấ ị ộ xã h i c th trên m t lãnh th nh t đ nh. ị ố ọ Tuy có nhi u đ nh nghĩa v Dân s h c c a nhi u nhà nghiên c u khác ộ ố ể ề ư i, các đ nh nghĩa đ u có m t s đi m nhau đ a ra, nh ng chung quy l ứ chung nh t đ nh: Dân s h c là môn khoa h c xã h i đ c l p, nghiên c u ơ ả tính quy lu t c a tái s n xu t dân c thông qua các ch báo c b n nh sinh, ệ ử xã h i liên quan đ n nó. t - §èi tîng nghiªn cøu cña D©n sè häc: Khoa häc D©n sè häc cã

®èi tîng nghiªn cøu lµ qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt d©n sè; nghiªn cøu tÝnh

quy luËt cña qu¸ tr×nh d©n sè trong mèi liªn hÖ víi c¸c ®iÒu kiÖn kinh

tÕ x· héi cô thÓ.

- Mèi quan hÖ gi÷a D©n sè häc víi c¸c m«n khoa häc kh¸c.

D©n sè häc lu«n cã mèi quan hÖ víi c¸c m«n khoa häc kh¸c nh:

D©n téc häc, Sö häc, X· héi häc, T©m lý häc, Sinh häc, Y häc,

ChÝnh trÞ, Ph¸p luËt, §Þa lý

2. Chøc n¨ng cña D©n sè häc

a. Chøc n¨ng thÕ giíi quan cña D©n sè häc

- Cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt

d©n sè.

- Trang bÞ c¸ch xem xÐt toµn diÖn, lÞch sö, cô thÓ, khoa häc

vÒ qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt d©n sè mét c¸ch ®óng ®¾n trong ®êi sèng

thùc tiÔn.

b. Chøc n¨ng dù b¸o

- Qua nghiªn cøu vÒ c¸c qu¸ tr×nh d©n sè trong lÞch sö; trong

hiÖn t¹i, t×m ra tÝnh quy luËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña c¸c qu¸ tr×nh

d©n sè, còng nh mèi liªn hÖ cña c¸c qu¸ tr×nh nµy víi ®iÒu kiÖn kinh

tÕ - x· héi cô thÓ.

- §a ra nh÷ng dù b¸o khoa häc vÒ c¸c qu¸ tr×nh d©n sè trong

giai ®o¹n tiÕp theo.

c. Chøc n¨ng tæ chøc qu¶n lý x· héi

- D©n sè häc cung cÊp luËn cø khoa häc cho ho¹ch ®Þnh

chÝnh s¸ch d©n sè thÕ giíi, khu vùc, quèc gia.

- D©n sè häc cßn tham gia vµo viÖc ®Þnh híng d luËn x· héi,

®iÒu chØnh hµnh vi, híng dÉn hµnh ®éng cña c¸ nh©n vµ céng ®ång

x· héi theo c¸c chuÈn mùc, hµnh vi d©n sè ®óng ®¾n.

3. NhiÖm vô cña D©n sè häc

D©n sè häc cã c¸c nhiÖm vô c¬ b¶n lµ:

a. Nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt d©n sè

- Qu¸ tr×nh sinh s¶n, tö vong, di d©n

- Qua ®ã, lµm phong phó thªm nhËn thøc vÒ vÊn ®Ò d©n sè .

b. Nghiªn cøu lµm râ c¸c nh©n tè t¸c ®éng ®Õn c¸c qu¸ tr×nh

d©n sè

D©n sè häc lµm râ mèi quan hÖ gi÷a d©n sè vµ ph¸t triÓn kinh tÕ

- x· héi..

c. Nghiªn cøu, ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m n©ng cao chÊt lîng

d©n sè

Th«ng qua viÖc ®Èy m¹nh c¸c ho¹t ®éng truyÒn th«ng d©n sè

®Ó n©ng cao d©n trÝ, ý thøc ph¸p luËt trong thùc hiÖn chÝnh s¸ch

d©n sè cña toµn x· héi,

4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cña D©n sè häc.

a. Ph¬ng ph¸p luËn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ

nghÜa duy vËt lÞch sö

- Khi nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh d©n sè trong sù t¸c ®éng qua l¹i

víi m«i trêng tù nhiªn, x· héi vµ c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ - x· héi kh¸c.

- MÆt kh¸c, viÖc nghiªn cøu d©n sè trong tõng mèi quan hÖ

lÞch sö, cô thÓ ®Ó lµm râ c¸c vÊn ®Ò vÒ d©n sè.

b. Ph¬ng ph¸p to¸n thèng kª

Khi nghiªn cøu vÒ d©n sè ph¶i cã mét sè lîng ®ñ lín hoÆc víi mét

thêi gian ®ñ dµi th× c¸c sù kiÖn, qu¸ tr×nh d©n sè míi thùc sù béc lé quy

luËt, tÝnh quy luËt cña nã mét c¸ch râ rµng. (kho¶ng thêi gian 1 n¨m, 5

n¨m hay 10 n¨m).

c. Ph¬ng ph¸p m« h×nh ho¸.

- Víi c¸c m« h×nh nh th¸p d©n sè, c¸c b¶ng biÓu (b¶ng sèng,

b¶ng chÕt, kÕt h«n, ly h«n, di d©n vv..) thÓ hiÖn c¸c qu¸ tr×nh d©n sè

®îc x©y dùng th«ng qua c¸c mèi t¬ng quan hµm sè hoÆc hÖ c¸c hµm

sè to¸n häc.

Ngoµi ra, D©n sè häc cßn sö dông c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c nh ph-

¬ng ph¸p ®å thÞ, ph¬ng ph¸p hÖ thèng, ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, so

s¸nh, tæng hîp, ®iÒu tra x· héi häc.

II. Mét sè thíc ®o c¬ b¶n cña D©n sè häc

1. Qu¸ tr×nh sinh s¶n

a. Tû suÊt sinh

Cã nhiÒu c¸ch ®o møc sinh, trong ®ã cã c¸c c«ng cô ®¸nh gi¸

møc sinh nh sau:

- Tû suÊt sinh th« ( CBR )

Kh¸i niÖm: Tû suÊt sinh th« lµ sè trÎ em sinh ra sèng trong n¨m

tÝnh trªn 1000 d©n.

C¸ch ®o nµy dÔ tÝnh to¸n, ®îc sö dông réng r·i ®Ó nghiªn cøu

møc sinh, nhng nã bÞ ¶nh hëng cña c¬ cÊu tuæi vµ giíi tÝnh.

- Tû suÊt sinh chung ( GFR )

Kh¸i niÖm: Tû suÊt sinh chung lµ sè trÎ em sinh ra sèng trong

n¨m tÝnh trªn 1000 phô n÷ ë ®é tuæi sinh ®Î (15 - 49 tuæi)

Thíc ®o nµy cha ph¶n ¸nh ®îc møc sinh cña tõng ®é tuæi,

nhãm tuæi kh¸c nhau cña phô n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î.

- Tû suÊt sinh ®Æc trng theo tuæi ( ASFRx )

Kh¸i niÖm: Tû suÊt sinh ®Æc trng theo tuæi lµ sè trÎ em sinh ra

sèng trong n¨m tÝnh trªn 1000 phô n÷ cña mét ®é tuæi hoÆc mét nhãm

tuæi nhÊt ®Þnh.

Lµ c¸ch tÝnh kh¸ phøc t¹p, ph¶n ¸nh ®îc møc sinh cña tõng ®é

tuæi, nhãm tuæi cña phô n÷, nhng cha ph¶n ¸nh ®îc sè con trung b×nh

cña mçi phô n÷ trong ®é tuæi sinh s¶n.

- Tæng tû suÊt sinh ( TFR )

Kh¸i niÖm: Tæng tû suÊt sinh lµ tæng c¸c tû suÊt sinh ®Æc trng

theo ®é tuæi cña mét n¨m nµo ®ã

Lµ thíc ®o nh»m nhËn biÕt ®îc møc sinh thay thÕ vµ dïng ®Ó

dù b¸o quy m« d©n sè trong t¬ng lai.

b. C¸c yÕu tè ¶nh h ëng ®Õn qu¸ tr×nh sinh s¶n:

- C¸c yÕu tè tù nhiªn

- C¸c yÕu tè x· héi

- YÕu tè kinh tÕ

* Nh÷ng yÕu tè tù nhiªn sinh vËt: - Sinh ®Î tríc hÕt lµ hiÖn tîng sinh häc cña tù nhiªn, vËy nã chÞu t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè nµy. Mçi sinh vËt theo qui luËt tù nhiªn ®Òu tr¶i qua c¸c giai ®o¹n sinh ra, lín lªn trëng thµnh vµ diÖt vong. Con ngêi còng vËy, kh«ng ph¶i ë bÊt cø ®é tuæi nµo còng cã kh¶ n¨ng sinh ®Î. V× vËy c¬ cÊu tuæi vµ giíi cã ¶nh hëng rÊt lín ®Õn møc sinh. N¬i nµo c¬ cÊu tuæi vµ giíi thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn sinh s¶n th× n¬i ®ã cã møc sinh cao vµ ngîc l¹i.

- §èi víi mçi d©n téc còng cã møc sinh kh¸c nhau. D©n téc ®îc xÐt ®Õn trªn nhiÒu khÝa c¹nh. Víi khÝa c¹nh tù nhiªn sinh vËt, mçi d©n téc ®îc coi lµ 1 gièng ngêi vµ cã kh¶ n¨ng sinh s¶n kh¸c nhau. M«i trêng sèng còng cã ¶nh hëng ®Õn møc sinh.

* Phong tôc tËp qu¸n vµ t©m lý x· héi: - Mçi h×nh th¸i KT-XH, mçi d©n téc ®Òu cã c¸c phong tôc tËp qu¸n vµ t©m lý XH kh¸c nhau. Nh÷ng phong tôc tËp qu¸n vµ t©m lý XH ®ã xuÊt hiÖn vµ tån t¹i trªn nh÷ng c¬ së thùc tÕ kh¸ch quan. Khi nh÷ng c¬ së nµy thay ®æi th× phong tôc tËp qu¸n vµ t©m lý XH còng thay ®æi theo. Tuy nhiªn, khi tån t¹i XH thay ®æi, nh÷ng ý thøc XH ch- a hoµn toµn thay ®æi. TËp qu¸n vµ t©m lý XH cã liªn quan ®Õn møc sinh. TËp qu¸n kÕt h«n sím, muèn cã nhiÒu con, thÝch con trai.. lµ tËp qu¸n vµ t©m lý chung cña XH cò. C¸c thuyÕt "trêi sinh voi, sinh cá", "l¾m con nhiÒu phóc".. ®· khuyÕn khÝch ®Î nhiÒu vµ ngêi ta tù hµo khi cã nhiÒu con. D luËn XH lªn ¸n nh÷ng ngêi kh«ng h«n nh©n con c¸i, kh«ng chØ vÒ tr¸ch nhiÖm t×nh c¶m c¸c bËc cha me mµ cßn ®¶m b¶o KT cho cha mÑ lóc èm ®au, khi tuæi giµ. §Æc biÖt møc chÕt cña trÎ em lµ nguyªn nh©n lµm t¨ng møc sinh, sinh bï, sinh dù phßng. Khi c¬ së KT ®· thay ®æi th× trong ®ã tËp qu¸n t©m lý vÒ h«n nh©n vµ sinh ®Î còng thay ®æi theo.

* Nh÷ng nh©n tè KT: - Nhãm nh©n tè nµy rÊt ®a d¹ng vµ t¸c ®éng theo nhiÒu híng kh¸c nhau, ¶nh hëng cña nã ®èi víi biÕn ®éng tù nhiªn d©n sè nãi chung vµ møc sinh nãi riªng. Theo quan niÖm cña ®a sè c¸c nhµ nh©n khÈu häc th× ®êi sèng thÊp sÏ sinh ®Î cao vµ ngîc l¹i. Møc sinh trong thêi ®¹i phong kiÕn cao h¬n møc sinh díi CNTB. D©n sè ë c¸c n- íc kÐm ph¸t triÓn t¨ng nhanh h¬n c¸c níc KT ph¸t triÓn. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu nhµ khoa häc ®· nghiªn cøu kÜ còng ®a ra kÕt luËn r»ng møc sinh tû lÖ nghÞch víi møc sèng.

* C¸c yÕu tè kü thuËt: - Tr×nh ®é ph¸t triÓn kü thuËt cµng cao, ®Æc biÖt lµ nh÷ng thµnh tùu vÒ y häc cµng t¹o ®iÒu kiÖn cho con ngêi chñ ®éng ®iÒu

tiÕt møc sinh. NÕu v« sinh ®· cã nh÷ng biÖn ph¸p gióp sinh ®Î ®îc. C¸c biÖn ph¸p kü thuËt chuyªn m«n còng gióp sinh ®Î cã kÕ ho¹ch, sinh ®Î theo mong muèn.

* ChÝnh s¸ch d©n sè chÝnh lµ sù can thiÖp vµ t¸c ®éng cña nhµ níc trong viÖc ®iÒu tiÕt c¸c qu¸ tr×nh d©n sè. §ã lµ toµn bé chñ tr¬ng chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p cã liªn quan ®Õn d©n sè vµ sù vËn ®éng d©n sè. ChÝnh s¸ch d©n sè bao gåm chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn sinh ®Î, chÝnh s¸ch t¸c ®éng lµm gi¶m møc chÕt, ®iÒu tiÕt di c.. Trong chÝnh s¸ch ®iÒu tiÕt møc sinh cã chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch sinh ®Î vµ gi¶m sinh. Trong thêi gian tõ 1960 trë l¹i ®©y, nhµ níc ta thêng xuyªn ¸p dông chÝnh s¸ch gi¶m sinh. §Ó thùc hiÖn, nhµ níc ®· sö dông c¸c biÖn ph¸p sau: t¨ng cêng sù l·nh ®¹o cña §¶ng, ®¸y lµ gi¶i ph¸p mang tÝnh tÝch cùc quyÕt ®Þnh sù thµnh c«ng cña chÝnh s¸ch d©n sè. §¶m b¶o ®ñ kinh phÝ cho c«ng t¸c d©n sè. KiÖn toµn hÖ thèng tæ chøc lµm c«ng t¸c d©n sè KHHG§. C«ng t¸c th«ng tin, gi¸o dôc, tuyªn truyÒn. C«ng t¸c dÞch vô KHHG§, C¸c biªn ph¸p hµnh chÝnh..

2. Qu¸ tr×nh tö vong

a. Tû suÊt chÕt

- ChÕt lµ sù mÊt ®i vÜnh viÔn tÊt c¶ nh÷ng biÓu hiÖn cña sù

sèng, t¹i mét thêi ®iÓm nµo ®ã sau khi cã sù kiÖn sinh sèng x¶y ra

mµ kh«ng cã kh¶ n¨ng nµo kh«i phôc l¹i ®îc.

- Tû suÊt chÕt th« (CDR)

trong mét n¨m nhÊt ®Þnh.

C¸ch tÝnh nµy ®¬n gi¶n dÔ thu thËp sè liÖu trong nghiªn cøu

vÒ møc chÕt, nhng cha ph¶n ¸nh ®îc theo tuæi vµ giíi tÝnh

- Tû suÊt chÕt ®Æc trng theo tuæi (ASDRx )

Kh¸i niÖm: Tû suÊt chÕt ®Æc trng theo tuæi lµ sè ngêi chÕt

trong n¨m.