30
ĐỨ C THÁNH TRẦ N TRONG
XÃ HỘ I VIỆ T NAM DƯ Ơ NG
ĐẠ I - TÁNG QUYỂ N VÀ
XỨ NG ĐỘ T, Sự ĐA NGHĨA
CỦ A MỘ T HIỆ N TƯ Ợ NG
VĂN HÓA
PHẠ M QUỲNH PHƯ Ơ NG
“Ta đâ y thánh chủ : H ư ng Đạ o Đạ i
Vư ơ ng Trầ n Quố c Tu ấ n g iá ng trầ n chứ ng
lễ . Trăm dân đã nguyệ n như n g cơ trờ i khó
thấ y, đạ o trờ i khó bàn. Báo cho trầ n gian,
hôm nay liệ t tổ liệ t tông, hiề n nhăn, hiệ n về
cả nh trầ n đông lắ m , hoan h ỉ vui vầ y,
chứ ng tâm cho các chủ ... Ả m dư ơ ng hai
ngả , cách m ặ t g ầ n lòng, có câu đô x uân cho
hai họ : năm nay đầ u xuân ta p h á t lộ c gì,
xem các m ôn đề hiể u ý thầ y đế n đâu...
Đ úng rồ i, ta ban nư ớ c cam lồ đ ể bách gia
gộ t rử a tâm tà, sáng ra tâ m chính. Nư ớ c
này vi nư ớ c tạ o n hân, vì d ân ngộ đạ o" (Tư
liệ u điề n dã củ a tác giả ).
Đ ây là m ộ t đoạ n trích tro n g n h ậ t kí
điề n dã củ a tôi vào n ăm 2003 về buổ i lễ tạ i
m ộ t điệ n thờ tư n h â n ở ngoạ i th à n h H à
Nộ i, nơ i p h ầ n lở n đ ấ t nôn g nghiệ p đã đư ợ c
h o á n đổ i trỏ th à n h nguồ n lợ i đ ầ u cơ cho
nhữ n g ngư ờ i k in h d o anh b ấ t độ ng sả n tạ i
th à n h phô. K hoả ng v ài chụ c ngư ờ i chen
chúc tro n g m ộ t căn p h ò n g nhỏ trê n gác h a i
để cùng làm lễ vớ i vị th ầ y tâ m linh củ a họ .
Trong tiế ng trôn g lễ kh o an n h ặ t, tiế n g cầ u
khẩ n rì rầ m củ a các đệ tử , các vị “th ầ n ”, từ
Mẹ Liễ u H ạ nh đế n Đứ c T h án h T rầ n , từ
T h á n h Gióng đ ế n B ác Hồ , lầ n lư ợ t xuâ't
hiệ n qua sự th ể h iệ n củ a m ộ t ngư ờ i p h ụ nữ
k h á lị ch lãm , vị th ầ y tâ m lin h củ a k h á
đông đệ tử tạ i H à N ộ i và các tỉ n h lân cậ n.
T rong b à i viế t này tôi sẽ không b àn đế n
v ấ n đề b ằ n g cách nào m à các n h â n v ậ t lị ch
sử và hu y ề n th o ạ i, th ậ m chí cả vị lã n h tụ
tôi. cao củ a cách m ạ n g vô sả n, lạ i bư óc chân
vào tro n g th ế giớ i tâm lin h vừ a th ậ t, vừ a
hư ả o củ a n h ữ n g ngư ờ i dân V iệ t N am
đư ơ ng đạ i, cũng n h ư k hông đ án h giá vể
tín h c h ấ t củ a n h ữ n g nghi lễ m à tôi đã
chứ ng k iế n - sử dụ ng lên đồ ng như m ộ t
phư ơ ng cách chuyể n tả i n h ữ n g thông điệ p
xã hộ i. Ớ đây, tôi sẽ giớ i h ạ n trong việ c
lu ậ n bà n vể v ai trò củ a a n h h ù n g lị ch sử và
tô n giáo T rầ n H ư ng Đ ạ o - Đứ c T h á n h T rầ n
trong sự biế n đổ i không ngừ ng củ a xã hộ i
V iệ t N am hôm nay. Tôi cũng m uôn lư u ý
tớ i việ c thờ p h ụ n g ông như m ộ t hiệ n tư ợ ng
văn hóa, xã hộ i, k in h tế , chính trị và tôn
giáo hiệ n đ ạ i cầ n đư ợ c tiế p cậ n đa chiề u
hơ n so vớ i cách tiế p c ậ n lâ u nay củ a văn
hóa dâ n gian tru y ề n thông. T ro ng khuôn
khổ củ a m ộ t bài viế t, tôi cũng chư a th ể
p h â n tích đầ y đ ủ các k h ía cạ n h củ a hiệ n
tư ợ ng này, ngoài m ụ c đích đ iể m lạ i m ộ t sô
biể u h iệ n c ủ a h iệ n tư ợ ng T r ầ n H ư ng Đạ o -
Đứ c T h á n h T rầ n , để k h ẳ n g đị nh rằ n g dù
đã qua bao nhiêu th ê kỉ , T rầ n H ư ng Đạ o
v ẫ n đ a n g là m ộ t h iệ n tư ợ ng gắ n vớ i nhữ ng
v ấ n đê và b iên cô củ a xã hộ i h iệ n đạ i.
Trầ n H ư ng Đ ạ o v ẫ n “sôn g”
M ặ c dù T rầ n H ư ng Đ ạ o đã đư ợ c thờ
p h ụ n g h à n g th ế kỉ n h ư n g phả i đế n nhữ n g
năm 90 củ a th ê kỉ XX, n h ữ n g năm sau Đổ i
mớ i, cụ m từ “Đứ c T h á n h T rầ n ” mớ i đư ợ c
nhắ c đế n phổ b iế n tro n g đờ i sông xã hộ i
(trong các tà i liệ u lị ch sử và các b ài k hấ n
cũ, T rầ n H ư ng Đ ạ o thư ờ ng đư ợ c nhắ c đế n
là “Đ ạ i V ư ơ ng”). T ừ n ă m 2000, vớ i việ c kỉ
niệ m 700 n ăm n g ày m ấ t củ a T rầ n H ư ng
Đạ o, vị trí củ a ông lạ i m ộ t lầ n n ữ a đư ợ c
kh ẳ n g đị nh vớ i m ứ c độ chư a từ n g có.
PHẠ M QUỲNH PHƯ Ơ NG - ĐỨ C THÁNH TRẤ N...
TCVHDG SỐ 3/2006 - NGHIÊN cứ u TRAO Đ ổ l 31
Kỉ niệ m ngày giỗ củ a ông, tran g n h ấ t
báo N h â n D ân, tờ báo c h ín h thứ c củ a
Đả ng, th á n g 9/2000 đ ã tra n g trọ n g k h ẳ n g
đị nh T rầ n H ư ng Đạ o là “vị T h á n h tro n g
lòng d â n ”. Cứ vào th á n g T ám âm lị ch h ằ n g
năm , các phư ơ ng tiệ n thô n g tin đ ạ i chú n g
lạ i đư a tin về các n ghi lễ kỉ niệ m ngày m ấ t
củ a ngư ờ i a n h h ù n g d â n tộ c, cũng nh ư ôn
lạ i ch iế n th ắ n g oai h ù n g củ a ông. Các đoàn
lã n h đạ o tru n g ư ơ ng th ư ờ n g đế n thắ p
hư ơ ng tư ở ng nhớ công lao củ a T rầ n H ư ng
Đạ o tạ i Kiế p B ạ c hay Bả o Lộ c. N gư ờ i d â n ở
vùn g Kiế p B ạ c gọ i k h o ả n g sâ n trư ố c đ ề n là
“vư ờ n” củ a lã n h đạ o N hà nư ớ c và c h ính
ph ủ bở i các vị lãn h đạ o k h i về th ă m đề n
thư ờ ng làm n g h i lễ trồ n g cây th eo Bác Hồ
khi xư a. H ìn h ả n h và chữ k í củ a nh ữ n g
ngư ờ i lãn h đạ o cao n h ấ t củ a N hà nư ớ c và
Đ ả ng k h i đế n th ă m đề n Kiế p Bạ c đư ợ c x u ấ t
bả n và lư u giữ . N h à nư ớ c cũng đầ u tư hàn g
tỉ đồ ng để dự ng tư ợ ng đồ ng củ a T rầ n H ư n g
Đạ o ở m ộ t sô tỉ n h n h ư N am Đ ị nh, H ả i
Dư ơ ng, xây d ự n g h ạ tầ n g cơ sở tạ i k h u vự c
Kiế p Bạ c - Côn Sơ n và n h iề u đ ề n thờ kh ác.
T háng 11 năm 2003, trư ớ c kì Sea G am es 22
tổ chứ c tạ i V iệ t N am , đ oàn lã n h đạ o th ể
th a o quố c gia đã không chỉ h à n h hư ơ ng và
dâng hư ơ ng lên vị tổ nư ố c - v u a H ù n g - tạ i
P h ú Thọ , m à còn d â n g hư ơ ng cầ u k h ẩ n
T rầ n H ư ng Đ ạ o tạ i đề n K iế p Bạ c, m ong cho
thể th ao V iệ t N am m ộ t m ù a th i đ ấ u thắ n g
lợ i trên sân n h à . Báo chí cũng đư a tin vê
ngày làm việ c đầ u tiên trong năm mớ i
2005, C hủ tị ch T rầ n Đứ c Lư ơ ng đ ã đ ế n đ ặ t
vòng hoa trư ớ c tư ợ ng củ a T rầ n H ư ng Đạ o
tạ i H ả i Dư ơ ng cũng n h ư đ ế n th ắ p hư ơ ng
tạ i đề n T rầ n H ư ng Đạ o ở Kiế p Bạ c.
C ũng tro n g v ài n ă m gầ n đây, T rầ n
H ư ng Đ ạ o còn trở th à n h đề tà i b iể u diễ n
cho các đoàn nghệ th u ậ t vào mỗ i độ x u â n
về , n h ư vỏ kị ch “T rầ n H ư n g Đ ạ o” đư ợ c
tru y ề n h ìn h trự c tiế p tr ê n sóng VTV1 vào
T ế t 2004, h a y N h à h á t M ú a Rố i nư ớ c công
chiế u vở rố i T rầ n H ư n g Đạ o và vở cả i lư ơ ng
“T rầ n H ư ng Đ ạ o - lin h hồ n Đ ạ i V iệ t” đư ợ c
chiế u trê n tivi tro n g dị p T ế t 2005.
N goài n h ũ n g tiể u th u y ế t lị ch sử , T rầ n
H ư n g Đ ạ o còn bư ớ c ch â n vào trong nhữ n g
tr a n g v iế t củ a tru y ệ n n g ắ n h iệ n đạ i. M ộ t ví
dụ nhỏ n h ư tron g tru y ệ n M ư a củ a Nguyễ n
H u y T h iệ p [11:437], Đứ c T h á n h T rầ n cũng
đư ợ c n h ắ c đ ế n tro n g cuộ c đố i th o ạ i đờ i
th ư ờ n g củ a h a i ngư ờ i đ àn bà: “H ắ n chiêm
ngư ỡ ng, h ắ n thờ p h ụ n g cô ta n h ư th ể ngư ờ i
ta thờ p h ụ n g Đứ c T h á n h T rầ n . T ạ i sao? Tạ i
vì đây là tìn h yêu không có hôn h ít gì cả .
C hỉ có tìn h yêu vớ i Đứ c T h á n h T rầ n mố i
n h ư th ế chứ ”. Xin k hông b à n ở đây vấ n đề
đ ú n g sai hay q u an niệ m củ a N guyễ n H uy
T h iệ p k h i sử d ụ n g cụ m từ “Đứ c T h án h
T rầ n ”. C hỉ sự có m ặ t củ a cái tê n th iê n g củ a
T rầ n H ư ng Đ ạ o tro n g v ă n họ c h iệ n đạ i
cũng đã cho th ấ y ông đ ã trở th à n h m ộ t
n h â n v ậ t đư ợ c y êu th íc h và phổ b iế n tro n g
đờ i sông tâ m lin h củ a ngư ờ i V iệ t N am .
Có th ể nói, T rầ n H ư ng Đ ạ o đ ang tiế p
tụ c “sông” ở n h iề u cấ p độ . K hông chỉ đư ợ c
ghi d ấ u ở tro n g bả o tà n g , k h ô n g gian trư n g
bày khô cứ ng và thư ờ n g chỉ đư ợ c ngư ờ i
nư ố c ngoài th ă m viế ng, h ay ở k h ắ p các tỉ n h
th à n h (thông th ư ờ n g phô' T rầ n H ư ng Đạ o
th ư ờ ng là m ộ t tu y ế n phô' q u a n trọ ng), hoặ c
tro n g tê n gọ i đư ợ c g ắ n vố i các độ i th a n h
n iên tìn h nguyệ n h ay các cơ sở xã hộ i, T rầ n
H ư n g Đ ạ o đư ợ c th ự c sự sông lạ i nhờ vào
các phư ơ ng tiệ n thô n g tin đạ i chúng, nhờ
mố ì quan tâ m n g ày càng tă n g lên củ a n h à
nư óc đố i vớ i b iể u tư ợ ng an h h ù n g dân tộ c,
và đặ c b iệ t là nhờ vào các thự c h à n h tín
ngư ỡ ng tôn giáo củ a các cộ ng đồ ng, các
nhóm ngư ờ i và các cá n h ân . Con sô th ô n g
kê không đầ y đ ủ b a, bô'n tră m đề n thờ T rầ n
H ư ng Đ ạ o do bả o tà n g các tỉ n h cung cấ p
cũng đem đế n cho chú n g ta cả m giác rõ rệ t
về v ai trò to lớ n củ a n h â n v ậ t lị ch sử này
tro n g đờ i sông xã hộ i.
Vê phư ơ ng diệ n h à n h vi tôn giáo, từ
sau n gày thôn g n h ấ t đ ấ t nư ớ c, có lẽ chư a
32 PHẠ M QUỲNH PHƯ ONG - ĐỨ C THÁNH TRẦ N...
bao giờ V iệ t N am lạ i chứ ng k iế n sự nhộ n
nhị p, n ă n g độ ng củ a các h o ạ t độ ng tôn giáo
cá n h â n n h ư h iệ n nay. T ạ i m ộ t sô điệ n thờ
tư n h â n ở H à Nộ i vào nh ữ n g ngày đ ầ u n ăm
2006 n ày tôi v ẫ n chứ ng kiế n n h ữ n g n g hi lễ
lấ y “d ấ u m ặ n ” (cắ t lư ỡ i lấ y m áu v à bôi lên
nhữ ng m ả nh giấ y b ả n) củ a n hữ n g th a n h
đồ ng củ a Đứ c T h án h T rầ n vớ i niề m tin
rằ ng tin h lự c củ a N gài sẽ bả o vệ họ và con
n h an g đệ tử khỏ i ta i n ạ n xe cộ h ay sự quấ y
rầ y củ a tà m a. N gư ờ i ta cũng vẫ n thấ y
cả n h các ông đồ ng củ a Đứ c T h á n h T rầ n tự
cào lư ỡ i m ình, bôi m áu lên ngư ờ i đứ a trẻ
đ á n h d ấ u việ c chúng đ ã đư ợ c b á n kh o án và
sẽ đư ợ c Đứ c T h án h che chở , giông n h ư
P h a n Kê B ính, T o an A nh, B o u d arel và m ộ t
sô' họ c giả k h ác đã mô tả ở n h ữ n g th ậ p kỉ
đầ u th ế kỉ XX. N gư ờ i ta vẫ n b ắ t gặ p cả nh
ngư ờ i dân H à Nộ i hôm nay, tron g đó k h á
đông công n h â n viên chứ c n h à nư ố c, chen
chúc n h a u tron g n h ữ n g tầ n g gác củ a các
điệ n thờ tư n h â n chỉ để chờ đợ i giờ ph ú t
T h á n h T rầ n n h ậ p đồ ng. T h ậ m chí tôi còn
th ấ y họ tra n h cư ớ p n h ữ n g m ẩ u giấ y thấ m
m áu để cho vào ví, c ấ t dư ố i gôì h ay k h â u
vào tro ng áo cho con cái m ìn h để m ong sự
che chở củ a Đứ c T h á n h T rầ n. Đ iề u này có
thể sẽ khó tin đô'i vớ i m ộ t sô' ngư ờ i vôn cho
rằ n g các nghi lễ bị coi là “m ê tín ” n ày đã
m ấ t từ lâu rồ i sau n h ữ n g n ăm th á n g d ài bị
cấ m đoán. T ạ i các điệ n thờ Đứ c T h án h
T rầ n , tôi vẫ n đư ợ c chứ ng k iế n và n ghe
nhữ n g tru y ệ n kể về n h ữ n g ngư ờ i đ iên đã
đư ợ c chữ a khỏ i chỉ b ằ n g cách đ ặ t c h â n vào
đề n củ a N gài. T h a y vì b iế t đư ợ c truy ệ n tích
về P h ạ m N h a n (m ộ t sự c ắ t n g h ĩa cho việ c
T rầ n H ư ng Đạ o có kh ả nă n g trừ tà m a),
ngư ờ i dân tin vào k h ả nă n g đặ c b iệ t củ a
N gài m à không cầ n đ ế n sự lí giả i. Niề m tin
vào sự tồ n tạ i củ a lin h hồ n, củ a m a quỷ ,
củ a các th ê lự c làm h ạ i v ẫ n tiế p tụ c ám ả n h
con ngư ờ i thờ i hiệ n đạ i.
Tuy n hiên, điề u đ á n g chú ý là k h ác vố i
chứ c n ă n g đơ n th u ầ n trừ tà m a n h ư sách
báo đầ u thê' kỉ XX m iêu tả , việ c tôn thờ
T rầ n H ư ng Đạ o h iệ n n ay đ ã m ang n h ữ ng
m àu sắ c mớ i. Đứ c T h á n h T rầ n , vị th ầ n
chuyên trị tà, đã bư óc chân vào điệ n M ẫ u,
đư ợ c thờ n h ư m ộ t vị th ầ n củ a đạ o M ẫ u và
h ìn h th à n h n ên m ộ t b a n N h à T rầ n . Đặ c
b iệ t hơ n n ữ a là sự th a m gia ngày càn g chủ
độ ng củ a giớ i n ữ tron g việ c hầ u đồ ng Đứ c
T h á n h T rầ n . T ro n g quá khứ , dư ờ ng như
p h ụ nữ bị xem chỉ là n ạ n n h â n củ a tà m a
(thể h iệ n qu a h ìn h ả n h P h ạ m N h a n - Xem
P h ạ m Q uỳnh Phư ơ ng, “T ruyệ n P h ạ m
N h a n và đôi điề u lí g iả i”, T ạ p chí V ăn hóa
d â n gian, sô' 1/1999) buộ c p h ả i nhờ đế n
th a n h đồ ng (n am giói) củ a Đứ c T h á n h T rầ n
giúp đỡ (B oudarel [2:62-67], D ura n d [5]).
N gày nay, tạ i n h iề u điệ n thờ , ph ụ n ữ lạ i
đóng vai trò “đồ ng th ầ y ”, là “ghẽ '’ củ a T rầ n
H ư ng Đ ạ o trự c tiế p th ự c hiệ n nghi lễ đuổ i
tà m a cho con n h a n g đệ tử . T ạ i m ộ t sô' điệ n
th ờ khác, “Đứ c T h á n h T rầ n ” đã và đang
giáng đồ ng chỉ để d ạ y đạ o hay trò chuyệ n
vở i đệ tử . K h á n h iề u ngư ờ i trong sô các ông
bà đồ ng ấ y có trìn h độ đ ạ i họ c h a y tru n g
cấ p, họ cũ n g là công n h â n viên n h à nư ớ c.
Đ iề u này k h iế n cho cách lí giả i tìm kiế m
căn nguyên từ trìn h độ họ c v ấ n th ấ p củ a
ngư ờ i th ự c h à n h tôn giáo (nên họ mớ i thự c
h à n h “m ê tín dị đ o an”) củ a m ộ t sô' nhà
nghiê n cứ u trở n ên th iế u sứ c th u y ế t phụ c.
T rong các ngh iên cứ u trư ớ c đây, tôi đã
nh iề u lầ n n h ấ n m ạ n h vị tr í đặ c biệ t củ a
T rầ n H ư n g Đ ạ o tron g sô' các an h h ù n g d ân
tộ c đư ợ c tôn thờ , bở i ả n h hư ở ng sâu rộ ng
củ a n h â n v ậ t lị ch sử này tro n g đờ i số ng
d â n tộ c và tâ m lin h (xem P h ạ m Q uỳnh
Phư ơ ng, “T ừ T rầ n H ư ng Đ ạ o đ ế n Đứ c
T h á n h T rầ n ”, T ạ p chí V ăn hóa nghệ thu ậ t,
sô 9/2000). Tôi đã k h ẳ n g đị nh rằ n g từ m ộ t
n h â n v ậ t lị ch sử , T rầ n H ư n g Đạ o trở th à n h
m ộ t vị T h á n h là do h iệ n tư ợ ng văn hóa này
đáp ứ ng đư ợ c cả ba n h u cầ u: n h u cầ u củ a
nhữ ng ngư ờ i lã n h đạ o quôc gia ở nh iề u thòi
đạ i (cầ n m ộ t biể u tư ợ ng đề cao tin h th ầ n
TCVHDG SÓ 3/2006 - NGHIỀ N cứ u TRAO Đ ổ l 3 3
yêu nư ở c và tru y ề n th ố ng đ á n h giặ c nh ằ m
củ ng cô sứ c m ạ n h cộ ng đồ n g trư ớ c mọ i biế n
cô xã hộ i); n h u cầ u củ a tầ n g lớ p trí thứ c
(cầ n m ộ t b iể u tư ợ ng về “đị a lin h n h â n kiệ t”,
m ộ t an h h ù n g lị ch sử v ăn hóa và tấ m
gư ơ ng để giáo dụ c tru y ề n th ô n g cho các th ế
hệ nôi tiế p); n h u c ầ u củ a q u ầ n ch ú ng b ìn h
d â n (cầ n b iể u tư ợ ng m ộ t sứ c m ạ n h siêu
phàm trợ giúp sứ c khỏ e, trừ mọ i tà m a
bệ nh tậ t). T ấ t nh iê n đây v ẫ n là lí do T rầ n
H ư ng Đạ o - Đứ c T h á n h T rầ n d uy trì đư ợ c
vị tr í củ a m ìn h tro n g xã hộ i hiệ n đạ i. T uy
vậ y, m ộ t số ngư ờ i cung cấ p thôn g tin - giớ i
trí th ứ c h à n h nghề tô n giáo - cho rằ n g cách
lí giả i này vẫ n chư a h o à n to à n đủ sứ c
th u y ế t phụ c bở i tín h duy lí củ a nó. Đố i vớ i
họ , không chỉ n iề m tin suông củ a ngư ờ i d ân
có th ể duy trì đư ợ c sự p h á t triể n củ a tín
ngư ỡ ng này m à Đứ c T h á n h T rầ n đ a n g hiệ n
hữ u thự c, dù là dư ổ i d ạ n g “n ă n g lư ợ ng” ha y
“sóng v ũ trụ ”. Nói cách khác, ngoài sự ủ n g
hộ từ trê n x uố ng củ a n h à nư ớ c, sự tôn vinh
đê cao củ a tầ n g lớ p trí thứ c, chín h sự trả i
ngh iệ m tâm lin h (niề m tin củ a ngư ờ i d ân
đư ợ c xây đắ p trê n n h ữ n g k in h ngh iệ m tâ m
lin h cụ th ể m à đôi khi không th ể diễ n giả i
nên th à n h lờ i) củ a các cá n h â n là n h â n tô'
cơ b ả n góp p h ầ n k h ẳ n g đ ị n h vị trí vữ ng b ề n
củ a ông tro ng đờ i sông tâ m lin h củ a xã hộ i
hiệ n đạ i.
Trầ n H ư ng Đ ạ o - m ộ t b iể u tư ợ ng
đa d iệ n
Có lẽ đ iề u dễ n h ậ n th ấ y là T rầ n H ư ng
Đạ o đã và đang tồ n tạ i n h ư m ộ t biể u tư ợ ng
hơ n là m ộ t cá n h â n cụ th ể . T ừ góc độ họ c
th u ậ t và chín h quyề n, T rầ n H ư ng Đạ o đã
trở th à n h m ộ t đặ c ngữ tro n g sự lu ậ n b àn về
sứ c m ạ n h d ân tộ c, về “b ả n sắ c d â n tộ c” hay
“chủ n g hĩa d ân tộ c” (ở đây xin không hiể u
nó đồ ng n g h ĩa vố i m ộ t th ứ chủ n g h ĩa d â n
tộ c hẹ p hòi). T ừ góc n h ìn củ a q u ầ n chúng
bình dân, ông là biể u tư ợ ng củ a sứ c m ạ n h
chiế n th ắ n g , b ấ t chấ p là đố i vớ i giặ c ngoạ i
xâm hay các th ế lự c m a quỷ . D ù ở chỗ đứ ng
nào, biể u tư ợ ng T rầ n H ư ng Đ ạ o cũ ng hàm
chứ a mộ t ý n g h ĩa ẩ n dụ về sự tă n g thêm
sứ c m ạ n h và qu y ề n lự c, và bở i vậ y, cũng là
nguồ n gố ic củ a n h ữ n g m âu th u ẫ n về lợ i ích.
C hủ n gh ĩa d â n tộ c (hay “chủ ngh ĩa yêu
nư ố c” theo cách gọ i th ô ng thư ờ n g củ a giớ i
họ c th u ậ t và báo chí) lu ô n là yế u tố chín h
th u h ú t sự q u a n tâm củ a các n h à nư ớ c, các
chê độ đổ ì vớ i việ c tô n thờ ông, cho dù nó
đư ợ c b iể u h iệ n k hác n h a u vào các thờ i điể m
khác n h a u tron g lị ch sử . N gay từ buổ i sơ
khở i, tín ngư ỡ ng nà y đã cho th ấ y đ iề u đó.
B ên cạ nh sự th ị n h h à n h c ủ a các nghi thứ c
m ang m àu sắ c Đ ạ o giáo th ì sự k h ủ ng
hoả n g vê v ă n hóa c h ín h trị vào cuố i th ê kỉ
XIV, đ ầ u th ế kỉ XV đã góp p h ầ n vào sự
h ìn h th à n h và p h á t triể n củ a việ c thờ
p h ụ n g T r ầ n H ư n g Đ ạ o. S a u thờ i kì th ị n h
trị ở th ê k ỉ XIII, sa n g giữ a th ế kỉ XIV chính
quyề n tru n g ư ơ ng n h à T rầ n rơ i vào kh ủ ng
hoả n g trầ m trọ ng: tron g nư ớ c th ì n h à Hồ
tiế m quyề n, vư ơ ng quổ c C h ăm p a liên tụ c
tấ n công lên từ ph ía N am (trong k hoả ng
thờ i gian 1360 - 1380 và đ ã v ài lầ n ngư ờ i
C h ăm vào đư ợ c tậ n th ủ đô), giặ c M inh thì
lăm le x âm lư ợ c từ p h ía Bắ c. Sự khủ ng
hoả n g này đ ã d ẫ n đế n niề m k h ao k h á t
kiế m tìm v à củ ng cố tin h th ầ n tự tin d ân
tộ c củ a các triề u đ ạ i phong k iế n V iệ t N am ,
đặ c b iệ t tro n g th ế p h ả i đố i đ ầ u vớ i đ ế quố c
T run g Hoa lở n m ạ n h luôn lăm le th ô n tính.
K eith T aylor đã n h ậ n x é t về thờ i kì k h ủ ng
hoả n g này: “Đó là thờ i kì m à nhữ n g ngư ờ i
đư ợ c họ c h à n h b ắ t đầ u tìm kiế m n h ữ n g
nguồ n mơ i cho m ộ t sin h lự c d â n tộ c... m ộ t
c ả m n h ậ n vê b ả n sắ c đư ợ c là m m ớ i lạ i cho
nh ữ n g con ngư ờ i bị xô đẩ y tro n g m ộ t kỉ
nguyên đầ y bão tố ” [10: 356-357].
N h ư n g cú số c v ăn hóa theo sau sự xâm
chiế m củ a c h ủ n g h ĩa th ự c d â n vào cuố i th ế
kỉ XIX đặ c b iệ t d ẫ n đế n sự xung độ t về hệ
tư tư ở ng, về v ăn hóa, giữ a cũ và mói, giữ a
34 PHẠ M QUỲNH PHƯ Ơ NG - ĐỨ C THÁNH TRAN...
phư ơ ng Đ ông và phư ơ n g Tây, giữ a tầ n g lở p
sĩ phu vớ i trí th ứ c Tây họ c. Đ ây cũng là
thờ i điể m việ c thờ ph ụ n g T rầ n H ư ng Đạ o,
cả như mộ t vị a n h h ùn g dân tộ c và m ộ t vị
th ầ n trừ tà đã p h á t triể n rầ m rộ , th ể hiệ n
tro ng các ghi chép củ a các họ c giả P háp và
V iệ t đ ầ u th ê kỉ XX. Trong tá c p hẩ m
“N atio nalism ” (chủ n g hĩa d ân tộ c), C raig
C alh oun cho rằ n g c h ín h vào kỉ nguyên củ a
chủ n g h ĩa thự c dân (chứ k hông p h ả i là vào
thờ i xung độ t phong kiế n) m à ngư ờ i dân
củ a m ộ t quố c gia lầ n đ ầ u tiê n k h á i niệ m
hóa b ả n th â n họ n h ư là n h ữ n g ngư ờ i m ang
sứ m ệ nh củ a m ộ t d ân tộ c riê n g biệ t. Sự
hiệ n diệ n và qu y ề n lự c thự c dâ n đã kích
th ích “sự k h ẳ n g đị nh hay p h á t triể n củ a
bả n sắ c d ân tộ c để làm th ê cân bằ n g v à là
cơ sở cho sự chông cự ” [3:108], Việ c ngư ờ i
P h áp chố i bỏ sự to à n vẹ n củ a lã n h th ổ V iệ t
N am bằ n g cách gọ i ngư ờ i V iệ t là
A n n am ites, sáp n h ậ p V iệ t N am , Lào,
C am puchia th à n h thuộ c đị a Đông Dư ơ ng
(Indochina) củ a P h á p và chia cắ t lã n h th ổ
V iệ t N am ra làm ba ph ầ n: T o nkin (m iề n
Bắ c), A n nam (m iề n T run g ), và Cochin
C h ina (m iề n N am ), đ ã k h iế n ngư ờ i V iệ t
n h ậ n thứ c m ộ t cách rõ ràn g k h ả i niệ m
“m ấ t nư ớ c”. Đố ì vớ i các sĩ p h u yêu nư ớ c, nỗ i
nhụ c “m ấ t nư ớ c” càng trở nên đ au đ áu và
có th ể nói rằ n g , ch ín h vào n h ữ n g thờ i điể m
này, vị th ầ n trừ tà m a tro n g s in h h o ạ t tôn
giáo d ân g ian lạ i đư ợ c “d â n tộ c hóa” cho
mụ c đích kích th ích tin h th ầ n yêu nư ớ c.
Đ iề u th ú vị là tro n g k hi ngư ờ i d â n say
sư a trừ tà đuổ i m a tạ i đề n Kiế p Bạ c và tìm
th ấ y m ộ t sự che chở từ Đứ c Đ ạ i Vư ơ ng, giớ i
sĩ p hu yêu nư ớ c tậ p hợ p lạ i vớ i nỗ i niề m
khích lệ tin h th ầ n quổ c sỉ , quổ c nhụ c do
m ấ t nư ớ c, bả o vệ v ãn hóa giố ng nòi, và cho
ra đờ i các b ả n k in h T rầ n T riề u tạ i đề n
Ngọ c Sơ n (H à Nộ i) [8:10-11], th ì m ộ t bộ
p h ậ n trí thứ c T ây họ c lạ i cả m th ấ y xấ u hổ
vì quôc th ể bở i “h ủ tụ c ” củ a dân ta đã biế n
ngư ờ i a n h hùn g th à n h vị th ầ n trừ m a, chứ
dân ta lạ i không b iế t cách kỉ niệ m ngư ờ i
an h h ù n g n h ư “nư ớ c Đ ạ i P h á p ” đã làm vớ i
các vĩ n h â n củ a họ [13], Có m ộ t điề u tư ở ng
chừ ng n h ư nghị ch lí là ngay cả n h à cầ m
quyề n thự c dân cũng có nh ữ n g độ ng th á i
góp p h ầ n b ả o tồ n tín ngư ỡ ng thờ an h h ùn g
này, khi n ă m 1930, Trư ờ ng V iễ n Đ ông bác
cổ đã tổ chứ c sư u tầ m đư ợ c tớ i 172 bả n
th ầ n tíc h về T rầ n H ư n g Đ ạ o đư ợ c lư u giữ
rả i rác ở các làn g quê (T h ư m ụ c thầ n tích -
th ầ n sắ c, V iệ n Thông tin k h o a họ c xã hộ i,
H à Nộ i, 1996). Tuy n h iên có lẽ độ ng thá i
này cũng để g iám s á t để đả m bả o rằ n g việ c
thờ cúng T rầ n H ư ng Đ ạ o m ang tín h chấ t
tô n giáo chứ không m a n g ý n g h ĩa c h ính trị .
M ặ c khác, có lẽ việ c bả o trợ này cũng góp
p h ầ n th u ậ n lợ i cho sứ m ệ n h “kh a i hóa văn
m in h ” v à đ ả m bả o cho sự tồ n tạ i lâ u dài
củ a chính quyề n th ự c dân. Có th ể th ấ y điề u
này qua m ộ t ví d ụ tro n g tạ p chí R evue
Indochinoise (1928) vói sự mô tả k h á m iệ t
th ị lễ n g hi đuổ i tà ở đề n K iế p Bạ c củ a
A nfred M eynard [12: 159-160]:
“M ộ t dân tộ c m úa m ay quay cuồ ng...
Cứ n hư th ế m à dâ n tộ c da vàn g tiế p th ụ lớ p
bụ i p h ủ củ a n h ữ n g đ ạ i ý tư ở ng tru yề n
th ông củ a chủ ng tộ c... ở chỗ như Kiế p Bạ c,
cả m ộ t d â n tộ c phô bày sự bí m ậ t củ a nó.
N h ữ n g điề u ngư ờ i ta trôn g th ấ y và n h ữ ng
cái gì ngư ờ i ta nghe th ấ y ch ú n g m inh sự
cuồ ng n h iệ t m à n h â n loạ i ở đây nh ư n h ữ ng
con n ít k in h hoàng b ám c h ặ t lây quyể n lự c
tử th ầ n hơ n là lầ n m ò tìm lấ y sự sông”.
Có th ể thấ y T rầ n H ư n g Đạ o đã luôn
cùng đồ ng h à n h vớ i n h ữ n g biế n cố trong
lị ch sử d â n tộ c suổ t hơ n b ả y th ế kỉ và biể u
tư ợ ng T rầ n H ư ng Đ ạ o chứ a đự n g nhiề u
hàm n g hĩa k h ác b iệ t x u ấ t p h á t từ nhữ ng vị
th ê khác nh a u . N h ư n g có lẽ , chín h C hủ tị ch
Hồ Chí M inh là ngư ờ i đặ c b iệ t có ý th ứ c về
việ c p h á t huy tin h th ầ n yêu nư ớ c thông
qua biể u tư ợ ng ngư ờ i a n h h ù n g T rầ n Hư ng
Đạ o. Theo tác giả Đ ặ ng H òa (1990), khi