Giáo trình Xã hội học: Phần 2 - ThS. Lương Văn Úc (ĐH Kinh tế Quốc dân)

Chia sẻ: Bay Bay | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:125

Thêm vào BST

Báo xấu

328
lượt xem 76
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiếp theo phần 1, phần 2 của Giáo trình Xã hội học sau đây sẽ giúp các bạn hiểu rõ hơn về xã hội hóa (khái niệm, môi trường, phân đoạn, vị thế và vai trò xã hội); đời sống xã hội; sự biến đổi xã hội và tính hiện đại; các phương pháp nghiên cứu xã hội học. Mời các bạn tham khảo giáo trình để bổ sung thêm kiến thức về lĩnh vực này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Xã hội học: Phần 2 - ThS. Lương Văn Úc (ĐH Kinh tế Quốc dân)

Chương V I XÃ HỘI HOA Mục đích của c h ư ơ n g : > Hiểu được bản chất con người là sự phức hợp giữa cái vô thức, ý thức, tiềm thức. > Hiểu được quá trình xã h ộ i hoa là quá trình biến hoa cá nhân thành thành viên của xã h ộ i . > Hiểu được các quan đ i ể m và các giai đoạn xã hội hoa cá nhân. > Hiểu được bản chất vị trí, vị thế, vai trò xã hội của các cá nhân trong các tình huống xã h ộ i cụ thể. Nội dung của c h ư ơ n g : 1. Khái niệm xã h ộ i hoa 2. Môi trường xã h ộ i hoa 3. Phân đoạn xã h ộ i hóa 4. V ị trí, vị thế, vai ư ò xã h ộ i ì. K H Á I N I Ệ M X Ả H Ộ I H O A 1. B ả n c h ấ t c o n n g ư ờ i X ã h ộ i là tập hợp s ố đ ô n g con n g ư ờ i c ó n h ữ n g bản chất nhất định. T ừ k h i sinh ra, con n g ư ờ i chỉ là m ộ t sinh vật thuần t h ú y , song sống trong x ã h ộ i con n g ư ờ i đ ã học h ỏ i được l à n h n g h i ệ m xã h ộ i và đ ã t h o á t k h ỏ i t h ế g i ớ i sinh v ậ t t h à n h con n g ư ờ i x ã h ộ i . Do vậy con n g ư ờ i là m ộ t thực t h ể pha t r ộ n giữa y ế u t ố sinh vật và y ế u t ố x ã h ộ i , c h ú n g ta p h ả i n g h i ê n cứu q u á trình b i ế n h ó a từ sinh vật thuần t h ú y t h à n h con n g ư ờ i x ã h ộ i . Con n g ư ờ i là đ ố i tượng n g h i ê n cứu của n h i ề u m ô n khoa học k h á c nhau. X ã h ộ i Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
học quan n i ệ m con n g ư ờ i là đơn vị c ơ bản cấu t h à n h x ã h ộ i , là một đ ơ n vị n h ỏ nhất của hệ t h ô n g x ã h ộ i , là m ộ t sinh vật c ó tư duy, sống theo tổ chức xã h ộ i . Sống trong xã h ộ i , con n g ư ờ i có bản chất nhất định và khi phát ra n g o à i xã h ộ i , t h ể h i ệ n là nhân c á c h cá n h â n . Nhân cách là bộ mặt xã hội của tám lý, là tông thể các thuộc tính tâm lý cá nhân vừa có ý n ghĩa xã hội, vừa đặc trưng cho tính cá nhân. N g ư ờ i c ó n h â n c á c h được COI là một t h à n h viên của x ã h ộ i , chịu sự chi p h ố i của c á c m ố i quan hệ xã h ộ i , đ ổ n g t h ờ i là chủ t h ể hoạt đ ộ n g c ó ý thức của x ã h ộ i . Bản chất con n g ư ờ i t h ể h i ệ n ở c á c y ế u t ố sau: @. Trước hết, con n g ư ờ i là sinh vật cao cấp nhất h à n h tinh, c ó bản n ă n g sinh t ồ n duy trì n ò i g i ố n g . G ọ i là bản n â n g vì chúng tự n h i ê n h ì n h t h à n h trong q u á t r ì n h t i ế n hoa lâu d à i của loài n g ư ờ i , n ằ m trong v ô thức. Bản n ă n g sinh t ồ n d ẫ n đ ế n sự tham lam, tư hữu, tham sống sợ chết, đ ấ u tranh hoặc n ư ơ n g tựa v à o kẻ k h á c đ ể bảo v ệ m ì n h . . . B ả n n ă n g duy trì n ò i g i ố n g k í c h thích sinh dục, tạo n ê n c ả m x ú c và nhu cầu gắn b ó v ớ i n g ư ờ i k h á c giới v . v . . . H ọ c thuyết p h â n t â m học của s. Freud ( n h à t â m lý - y học Á o , 1859- 1939) đ ã q u á n h ấ n m ạ n h đ ế n b ả n n â n g sinh t ồ n của con n g ư ờ i . L u ậ n đ i ể m c ơ bản của Freud t á c h con n g ư ờ i t h à n h ba k h ố i : cái ấy (cái v ô thức), cái tôi v à c á i s i ê u t ô i . C á i ấ y bao gồm c á c bản n ă n g v ô thức: ăn uống, tình dục, tự v ệ . T r o n g đ ó bản n ă n g tình dục g i ữ vai trò trọng t â m q u y ế t đ ị n h t o à n b ộ đ ờ i sống t â m lý và h à n h v i cua con n g ư ờ i . C á i tôi - con n g ư ờ i thường n g à y - con n g ư ờ i ý thức, t ồ n t ạ i theo n g u y ê n tấc h i ệ n thực. Cái tôi ý thức là cái tôi g i ả h i ệ u , cái tôi b ề n g o à i của c á i n h â n lõi bên trong là " c á i ấ y " . Cái siêu t ỏ i là c á i s i ê u p h à m , " c á i tôi lý t ư ở n g " k h ô n g bao g i ờ vươn t ớ i được và t ổ n t ạ i theo n g u y ê n tắc k i ể m duyệt, c h è n é p . N h ư v ậ y p h â n t â m học đ ã đ ề cao q u á đ á n g cái bản n ă n g vô thức, dần đ ế n phủ nhận ý thức, p h ù n h ậ n bản chất xã h ộ i lịch sử của con n g ư ờ i . Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
@. Sau nữa, con n g ư ờ i là m ộ t thực t h ể x ã h ộ i và v ă n hoa. Con n g ư ờ i được x ã h ộ i t r u y ề n l ạ i nền văn hoa x ã h ộ i và đ ã b i ế n m ì n h t h à n h con n g ư ờ i x ã h ộ i . D u r k h e i m coi x ã h ộ i t ạ o ra bản chất con n g ư ờ i , " x ã h ộ i là n g u y ê n lý g i ả i t h í c h c á t h ể " , con người là m ộ t t ổ n t ạ i "giao l ư u " c h ứ k h ô n g p h ả i là m ộ t t ổ n t ạ i x ã hội h à n h đ ộ n g , q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa c á t h ể là q u á t r ì n h giao lưu ngôn ngữ, giao lưu t i n h t h ầ n giữa n g ư ờ i n à y v ớ i n g ư ờ i k h á c đ ể lĩnh h ộ i c á c " b i ể u tượng x ã h ộ i " , c á c tập tục, l ề t h ó i . . . t ạ o ra "hành v i xã h ộ i " . Theo M a r x : " b ả n chất của con n g ư ờ i k h ô n g phải là cái gì trừu tượng, t ồ n t ạ i đ ố i v ớ i từng c á n h â n r i ê n g b i ệ t , trong tính h i ệ n thực của n ó , bản chất con n g ư ờ i là sự t ổ n g hoa các m ố i quan h ệ x ã h ộ i " . Là m ộ t sinh vật, con n g ư ờ i mang bản n ă n g sinh t ồ n và chịu sự chi p h ố i của quy l u ậ t c ạ n h tranh sinh t ồ n . L à con n g u ô i x ã hội, con n g ư ờ i mang b ả n t h ể x ã h ộ i và chịu sự c h i p h ố i của quy luật cộng đ ồ n g . D o v ậ y , c o n n g ư ờ i l u ô n sống trong sự pha t r ộ n của bản n ă n g sinh t ổ n v à b ả n t h ể x ã h ộ i đ ể p h á t ra h à n h v i . Trong cuộc sống t h ư ờ n g n g à y m ỗ i n g ư ờ i l u ô n p h ả i đ ố i m ặ t v ớ i hai dạng h à n h v i n ằ m trong bản t h ể c h í n h m ì n h là h à n h v i bản năng và h à n h v i ý thức. Hành vi bản năng ( h à n h v i v ô thức) là hành v i s ơ đ ẳ n g thấp n h ấ t thoa m ã n y ê u cầu sinh học, đ â y là hành v i b ẩ m sinh do bản n ă n g sinh t ồ n của con n g ư ờ i chi p h ố i . Hành vi ý thức ( h à n h v i trí t u ệ ) là những h à n h v i ' c ó suy nghĩ, c ó tính toán trước theo m ụ c đ í c h đặt ra, là h à n h v i do ý thức của con n g ư ờ i chi p h ố i . @. M ộ t v ấ n đ ề nữa n g ư ờ i ta c ò n b à n đ ế n đ ó là con n g ư ờ i tâm l i n h , m ộ t thực t h ể v ô c ù n g phức tạp, đ a d ạ n g , v ô t ậ n . T â m linh b i ể u h i ệ n là những c ả m n h ậ n của con n g u ô i v ề tự n h i ê n , x ã h ộ i và bản t h â n m ì n h , song c h ư a c ó c ă n cứ khoa học đ ể h i ể u biết, do Vậy k h i c ầ n h à n h đ ộ n g con n g ư ờ i t h ư ờ n g theo t h ô n g l ệ xã h ộ i . T â m l i n h t h ư ờ n g c ó n g u ồ n gốc xuất p h á t từ c á c Đ ạ o v à Tó? Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
l i n h c ả m của con n g ư ờ i . Trong t â m l i n h , con n g ư ờ i l u ô n c ó sự pha t r ộ n của v ô thức, t i ề m thức và ý thức. Trong đ ó l ớ p s â u nhất là t i ề m thức, n ó c ó nguồn gốc từ rất sâu, rất xa x ư a đ ế n v ớ i ta, có t h ể do đ ư ờ n g d i truyền hoặc c ó t h ể do m ộ t số ý k i ế n c h ư a được c ô n g nhận từ k i ế p trước ( k i ế p l u â n h ồ i ) được tái h i ệ n l ạ i . T â m l i n h con n g ư ờ i là m ộ t thứ phức tạp n h ư v ậ y , n ê n con n g ư ờ i t h ư ờ n g cần đ ế n m ộ t c h ỗ dựa tinh thần: m ộ t chủ nghĩa, m ộ t tôn g i á o , m ộ t say m ê (nghề nghiệp, v ă n học, nghệ thuật, t h ể thao...), t ì m ở n g ư ờ i k h á c sự đ ồ n g c ả m . Ý thức là cái h i ệ n hữu thường trực trong t â m l i n h con n g ư ờ i , n ó d ẫ n dắt, chi p h ố i trong đ ờ i sống. Tuy n h i ê n , ý thức rất phức tạp, n ó k h ô n g h o à n t o à n r ờ i v ô thức và t i ề m thức. Con n g ư ờ i l u ô n tự h ỏ i m ì n h , đ á n h g i á m ì n h và những n g ư ờ i x u n g quanh để q u y ế t định h à n h v i và l u ô n bị giằng x é bởi c á c m â u t h u ẫ n , bởi sự đ ấ u tranh n ộ i t â m và n g o ạ i cảnh đ ể định hướng v ề sự l à m n g ư ờ i . T ừ ý thức, con n g ư ờ i l u ô n thấy m ì n h là tổng hoa của b ả n n ă n g , lý trí và t â m l i n h , d ù t ự g i á c hay k h ô n g tự g i á c , c ó ý c h í quyết thắng c á c trở n g ạ i đ ể tự khẳng định m ì n h hay k h ô n g , đ ó là động lực s ô n g của m ỗ i n g ư ờ i . Trong x ã h ộ i , con n g ư ờ i c h ị u trách n h i ệ m đ ố i v ớ i h à n h v i x ã h ộ i của c h í n h m ì n h . D o đ ó , gia đ ì n h và x ã h ộ i p h ả i c ó những đ ị n h h ư ớ n g đ ú n g đ ể l à m c ơ sở cho m ỗ i cá n h â n lựa chọn h à n h v i của m ì n h . N ế u k h ô n g c ó n h ữ n g định h ư ớ n g đ ú n g đ ó , m ỗ i c á n h â n d ễ bị l ầ m lạc trong đ ư ờ n g đ ờ i , trờ t h à n h tốt h ơ n thì k h ó , n h ư n g trở t h à n h xấu h ơ n thì d ễ . V ì vậy, n ó i đ ế n con n g ư ờ i là n ó i đ ế n n h â n c á c h m à m ỗ i c á n h â n đ ã tạo d ự n g được cho m ì n h trong q u á trình x ã h ộ i hoa. X ã h ộ i hoa đã b i ế n c á c c á t h ể (cá t h ể sinh học) t h à n h c á n h â n (thực t h ể x ã hội) và t h à n h n h â n c á c h (con n g ư ờ i x ã h ộ i ) . M ỗ i n g ư ờ i m u ô n c ó n h â n c á c h l ớ n trong xã h ộ i p h ả i chịu k h ó học tập, chịu sự g i á o dục x ã h ộ i , tự rèn l u y ệ n bản t h â n và p h ả i c ó hoạt đ ộ n g đ e m l ạ i l ợ i ích cho cộng đ ồ n g và bản t h â n . w Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
2. K h á i n i ệ m x ã h ộ i hoa K h i ra đ ờ i , c h ú n g ta đ ã phải đ ư ơ n g đ ầ u v ớ i m ộ t t h ế g i ớ i x ã hội, ít nhất t h ể h i ệ n ở những hậu q u ả đ ố i v ớ i h à n h v i của c h ú n g ta cũng n h ư c á c thực t ế k h á c m à c h ú n g ta gặp p h ả i . C h ú n g ta như những c á n h â n được cái xã h ộ i cụ t h ể , m à trong đ ó c h ú n g ta đ a n g sống v à n h ó m x ã h ộ i m à c h ú n g ta là t h à n h v i ê n , n h à o nặn. Sở d ĩ n h ư v ậ y là vì t h ế g i ớ i x u n g quanh c h ú n g ta, bao g ồ m cả t h ế g i ớ i x ã h ộ i , q u i đ ị n h những h à n h v i của c h ú n g ta, é p buộc c h ú n g ta h à n h đ ộ n g theo những k h u ô n m ẫ u nhất đ ị n h . Như Berger ( n h à x ã h ộ i học A n h , 1966) đ ã n ó i : " X ã h ộ i t h â m nhập c h ú n g ta c ũ n g m ạ n h m ẽ n h ư v â y bọc c h ú n g ta. C h ú n g ta lộ thuộc v à o x ã h ộ i c h ủ y ế u qua sự đ ồ n g c ả m c h ứ k h ô n g p h ả i bị chinh phục. C h ú n g ta bị m ê hoặc b ở i b ả n chất x ã h ộ i của riêng c h ú n g ta. N h ữ n g bức t ư ờ n g x ã h ộ i , c ó sẵn t ừ trước k h i chúng ta ra đ ờ i , đ ã v â y bọc c h ú n g ta, n h ư n g c ũ n g được c h í n h chúng ta x â y d ự n g n ê n . C h ú n g ta đ ã bị giam c ầ m v ớ i c h í n h sự hợp tác của c h ú n g ta". T h e o Berger c h ú n g ta c ó cả hai vai t r ò với xã h ộ i quanh ta là x â y d ự n g x ã h ộ i và t u â n t h ủ những quy định của x ã h ộ i . T ừ đ ó cho ta thấy b ả n chất vừa là t u â n t h ủ , vừa là sáng tạo của c o n n g ư ờ i trong x ã h ộ i . Khái n i ệ m x ã h ộ i hoa h i ệ n nay được d ù n g v ớ i hai n ộ i dung chính là: X ã h ộ i t r u y ề n l ạ i những gì cho m ỗ i c á n h â n trong x ã hội và tạo ra n h â n c á c h của h ọ ra sao, c á n h â n t h ể h i ệ n vai t r ò của m ì n h đ ố i v ớ i x ã h ộ i và hoa nhập v à o x ã h ộ i n h ư t h ế n à o . Hiện nay c ó n h i ề u quan n i ệ m v ề x ã h ộ i hoa k h á c nhau do xuất phát từ c á c h n h ì n n h ậ n bản chất con n g ư ờ i k h á c nhau. C ó ba quan n i ệ m c ơ bản sau đ â y : * Quan n i ệ m t h ứ nhất: Quan n i ệ m n à y cho rằng con n g ư ờ i là một thực t h ể t h a m lam, lười biếng, thụ đ ộ n g và t h í c h chơi t r ộ i , do vậy xã h ộ i c ầ n p h ả i t ạ o ra c á c k h u ô n m ẫ u bắt buộc đ ể c ư ỡ n g chế h à n h đ ộ n g của h ọ đ á p ứng y ê u cầu c ù a x ã h ộ i . C á c cá n h â n Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn I U
d ư ờ n g n h ư bị á p đặt v à o c á c chuẩn mực k h u ô n m ẫ u m à k h ô n g chống đ ố i l ạ i được. N ó i c á c h k h á c , m ỗ i c á n h â n được x ã hội mặc cho m ộ t "chiếc á o v ă n h ó a " p h ù hợp v ớ i t ừ n g n ơ i , từng thời đ i ể m , từng giai đ o ạ n của cuộc sống n h ư n g c á n h â n k h ô n g có q u y ề n tự lựa chọn m ì n h . V í n h ư T h u y ế t X (Douglas M e Gregor nha quản lý M ỹ 1960) cho rằng h ầ u hết m ọ i n g ư ờ i v ẫ n thích bị chỉ huy n h i ề u h ơ n , c h ứ k h ô n g m u ố n g á n h v á c t r á c h n h i ệ m , và m u ố n được an phận là t r ê n hết. V ớ i triết lý n à y , con n g ư ờ i bị t h ú c đ ẩ y bởi t i ề n bạc, b ổ n g l ộ c và sự đ e doa t r ừ n g phạt. Do vậy, ô n g c h ủ t r ư ơ n g g i á m s á t chặt con n g ư ờ i b ằ n g c á c quy định. Quan n i ệ m n à y đ ã đ ề c ậ p thái q u á bản n ă n g của con n g ư ờ i mà k h ô n g đ ề cập đ ế n tính c h ủ đ ộ n g s á n g tạo của c á n h â n trong quá trình thu nhận l á n h n g h i ệ m x ã h ộ i . * Quan n i ệ m t h ứ hai: Quan n i ệ m n à y cho r ằ n g con n g ư ờ i là m ộ t thực t h ể tích cực, đ ộ c l ậ p , c h ủ đ ộ n g và s á n g t ạ o x â y dựng cuộc sống của m ì n h v à tham gia x â y d ự n g x ã h ộ i , do v ậ y x ã h ộ i c ầ n tạo ra c á c đ i ề u k i ệ n t h u ậ n l ợ i đ ể h ọ p h á t huy t í n h c h ù động, đ ộ c l ậ p và s á n g tạo đ ó . C á n h â n k h ô n g chỉ t i ế p t h u những kinh n g h i ệ m x ã h ộ i đ ơ n thuần, m à c ò n tham gia v à o q u á t r ì n h tạo ra c á c k i n h n g h i ệ m x ã h ộ i . V í n h ư T h u y ế t Y ( D o u g l a s M e Gregor n h à quản lý M ỹ 1960) cho rằng v ề bản chất c o n n g ư ờ i k h ô n g l ư ờ i biếng, k h ô n g đ á n g n g ờ vực. Con n g ư ờ i c ó t h ể t ự đ ị n h hướng và s á n g tạo trong c ô n g v i ệ c n ế u được t h ú c đ ẩ y h ợ p l ý . D o vậy, ô n g c h ủ t r ư ơ n g tạo ra c á c đ i ề u k i ệ n đ ể t h ú c đ ẩ y t í n h đ ộ c l ậ p tự c h ủ và s á n g tạo ở con n g ư ờ i . C ò n c á c n h à t r i ế t h ọ c c ổ p h ư ơ n g Đ ô n g cho rằng " N h â n t r i s ơ tính bản t h i ệ n " tức là c o n n g ư ờ i sinh ra là trong trắng, t h á n h t h i ệ n . Con n g ư ờ i trong x ã h ộ i bộc l ộ những bản chất tham l a m , bạo lực, lười n h á c . . l à d o x ã h ộ i tạo ra n ó . C h ủ t r ư ơ n g của h ọ là l ấ y g i á o dục x ã h ộ i l à m n ề n l ả n g đ ể tạo ra và g i ữ gìn cái trong trắng và t h á n h t h i ệ n . * Quan niệm thứ ba cho rằng con người có cả hai mật thụ 1 7 2 tâm Học liệu – ĐHTN Số hóa bởi Trung http://www.lrc-tnu.edu.vn
động, lười nhác, và tham lam, lẩn chủ động, sáng tạo và tích cực. X ã h ộ i , m ộ t mặt, t r u y ề n l ạ i cho h ọ những k h u ô n m ẫ u v à chuẩn mực trong h à n h v i đ ể á p c h ế c á c mặt tiêu cực đ ó , song mặt k h á c , c ũ n g tạo đ i ề u k i ệ n cho h ọ p h á t huy được t í n h chủ động, s á n g t ạ o và tích cực trong c ô n g cuộc x â y d ự n g x ã h ộ i v ă n minh l à n h m ạ n h . T ừ đ ó , ta c ó t h ể t h ố n g nhất k h á i n i ệ m : Xã hội hoa là quá trình mà qua đó cá nhân học hỏi, lĩn h hội n ền văn hoa của xã hội như các khuôn mẫu xã hội, quá trình mà nhờ nó, cá nhăn đạt được những đặc trưng xã hội của bản thân, học được cách suy n ghĩ và ứng xử phù hợp với vai trò xã hội của mình, hoa nhập vào xã hội. N h ư v ậ y , thực chất của q u á trình x ã h ộ i hoa là tạo ra n h â n c á c h cho m ỗ i con n g ư ờ i trong xã h ộ i đ ể biến h ọ từ thực t h ể sinh học t h à n h con n g ư ờ i x ã h ộ i . 3. C ơ c h ế x ã h ộ i hoa C ơ c h ế x ã h ộ i h ó a là những c á c h thức x ã h ộ i truyền l ạ i n ề n văn hoa cho m ỗ i c á n h â n . Bằng những c á c h đ ó c á n h â n học h ỏ i được nền văn hoa x ã h ộ i . C ó hai c ơ c h ế x ã h ộ i hoa c ơ bản sau đ â y : Cơ chế định chế: C ơ c h ế đ ị n h c h ế là c ơ c h ế m à xã h ộ i truyền l ạ i những c h u ẩ n mực, k h u ô n m ầ u bắt buộc cho m ỗ i c á nhân. C á n h â n p h ả i t r ả i qua q u á t r ì n h học h ỏ i , thực h à n h và thực hiện n ó trong cuộc sống của m ì n h . V í d ụ n h ư c h ú n g ta học được các t r i thức khoa h ọ c , học được những k ỹ n ă n g lao đ ộ n g nhất định m à x ã h ộ i đ ã đ ạ t được, đ ồ n g t h ờ i c h ú n g ta c ò n học được kinh n g h i ệ m của n h ữ n g n g ư ờ i đ i trước đ ể v ậ n d ụ n g v à o cuộc sống của m ì n h . Gia đ ì n h và n h à trường c ó t r á c h n h i ệ m l ớ n trong cơ c h ế n à y . Cơ chế phi định chế: C ơ c h ế phi đ ị n h c h ế là c ơ c h ế trong đ ó m ỗ i c á n h â n học đ ư ợ c ở x ã h ộ i những đ i ề u c ầ n t h i ế t m ộ t c á c h tự n h i ê n . C ơ c h ế phi đ ị n h c h ế được thực h i ệ n t h ô n g qua hai c á c h là bắt c h ư ớ c và lây lan. Bắt chước là sự m ô phỏng, tái tạo, l ặ p l ạ i Số hóa bởiHI! Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
các h à n h đ ộ n g , h à n h v i cách thức suy nghĩ và ứng xử c ù a một n g ư ờ i hay m ộ t n h ó m n g ư ờ i nào đ ó . V ớ i tư c á c h là m ó t b i ệ n p h á p tiếp thu c á c kinh n g h i ệ m xã h ộ i , bắt chước đ ư ợ c c á c c á n h â n d ù n g đ ể lựa chọn những h à n h đ ộ n g , h à n h v i m à m ì n h cho là dung và thích thú. Láy lan là qua trình t r u y ề n c á c h à n h v i xã h ộ i từ n g ư ờ i n à y qua n g ư ờ i k h á c m ộ t c á c h tự n h i ê n . L â y lan khác bắt chước là ở c h ỗ c á c h à n h v i x ã h ộ i được lan t r u y ề n ngay cả k h i h ọ k h ô n g c ó ý định bắt chước hay học tập. Sự lan truyền h à n h v i xã h ộ i ở n g ư ờ i n à y sang n g ư ờ i k h á c trong những điều kiên nhất đ i n h là c á c h mà nhiều n g ư ờ i học được những kinh n g h i ê m trong ứng x ử x ã h ộ i . 4. V a i t r ò c ù a x à h ộ i hoa K ế t quả của x ã h ộ i hoa là tạo ra n h â n c á c h c ù a m ỗ i con n g ư ờ i trong xã h ộ i . M ỗ i thè hệ t r ả i qua c á c giai đ o ạ n nhát định của xã h ộ i hoa m à đ ạ t được khả n ă n g , n ă n g lực hoạt đ ộ n g đ ể thể h i ệ n vai trò của c h í n h m ì n h trong x ã h ộ i . T r o n g x ã h ộ i h i ệ n đ ạ i n g à y nay h o à n t h i ệ n n h â n c á c h của con n g ư ờ i là cả m ộ t qua trình dài suốt cuộc đ ờ i cùa h ọ . Sự h o à n t h i ệ n n h â n c á c h đ ó phụ thuộc vào q u á trình g i á o dục xã h ộ i . Theo nghĩa r ộ n g " g i á o dục" được h i ể u là sự tác đ ộ n g đ ế n con n g ư ờ i của t o à n b ộ h ệ thống các m ỏ i quan hệ xã h ộ i v ớ i mục đích c h u y ể n t ả i k i n h n g h i ệ m xã h ộ i , do đ ó c á c cá n h â n c ó thê thu nhận được c á c k i n h n g h i ệ m n à y ờ m ọ i nơi, trong m ọ i n h ó m xã h ộ i k h á c nhau. T r o n g trường hợp này khái n i ệ m xã h ộ i hoa đ ồ n g nhất v ớ i k h á i n i ệ m g i á o dục. X ã h ộ i hoa c ò n tạo ra sự h o à n t h i ệ n , p h á t t r i ể n n h â n c á c h ờ m ỗ i n g ư ờ i , bời l ẽ m ỗ i m ộ t cá n h â n t h ể h i ệ n vai trò c ù a m ì n h trong xã h ộ i trong những đ i ể u k i ệ n chù đ ộ n g , s á n g tạo c ù a m ì n h đ ể xây d ư n g xã h ộ i . Q u á trình đ ó g i ú p cho c á n h â n n â n g cao chất lượng h à n h v i xã h ộ i c ù a m ì n h . tham gia g ó p phần s á n g tạo cho x ã h ộ i . N h ư v ậ y con n g ư ờ i k h ô n g chỉ t i ế p thu thụ đ ộ n g n h ữ n g k i n h n g h i ê m xã h ộ i đ ể tạo n ê n n h â n c á c h m à c ò n s á n g tao ra những Ĩ74~ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
cái m ớ i , cái t i ế n bộ hơn đ ể x â y d ự n g xã h ộ i n g à y c à n g p h á t triển, đ ấ y cũng c h í n h là q u á t r ì n h p h á t t r i ể n n h â n c á c h của c á nhân từ thấp t ớ i cao, từ đem g i ả n đ ế n h o à n t h i ệ n . Sự h o à n t h i ệ n nhân c á c h n à y được d i ễ n ra trong c á c đ i ề u k i ệ n x ã h ộ i nhất đ ị n h . Vì vậy, x ã h ộ i phải tạo ra c á c m ô i trường xã h ộ i lành m ạ n h và định hướng rõ ràng trong c á c m ô i trường đ ó nhằm tác đ ộ n g m ộ t cách c ó ý thức vào q u á trình x ã h ộ i hoa. li. MÔI TRƯỜNG XÃ H Ộ I H O A M ô i trường xã h ộ i hoa là n ơ i c á n h â n thực h i ệ n thuận l ợ i c á c tương tác x ã h ộ i c ù a m ì n h n h ằ m mục đ í c h thu nhận và tái tạo kinh n g h i ệ m x ã h ộ i . D ù c ó b ả n chất xã h ộ i và tiên đ ề tự n h i ê n phù hợp, con n g ư ờ i k h ô n g t h ể t r ờ t h à n h m ộ t n h â n c á c h h o à n thiện nếu k h ô n g được đ ặ t trong m ô i trường thích hợp. Môi trường xã h ộ i hoa c h í n h là v ư ờ n ư ơ m của n h â n c á c h và đ â y c ũ n g chính là n g ả đ ư ờ n g m ở r ộ n g đ ể c á c k i n h n g h i ệ m xã h ộ i c ó thê đến v ớ i c á c c á n h â n . C á c n h à x ã h ộ i học đ ề u nhất trí v ề m ô i trường xã h ộ i hoa g ồ m c á c l o ạ i sau đ â y : 1. G i a đ ì n h Gia đ ì n h n h ư là n h ó m x ã h ộ i đ ầ u tiên m à m ỗ i cá n h â n trong m ọ i xã h ộ i thường phải phụ t h u ộ c v à o , do đ ó , gia đ ì n h là m ộ t môi trường xã h ộ i hoa c ó t ầ m quan trọng rất l ớ n . M ỗ i con n g ư ờ i từ lúc sinh ra đ ế n lúc chết đ i đ ề u g ắ n v ớ i m ộ t gia đ ì n h cụ t h ể . Trong m ỗ i gia đ ì n h đ ề u c ó m ộ t t i ể u văn hoa, t i ể u văn hoa n à y được x â y dựng trên nền tảng của v ă n hoa chung n h ư n g v ớ i đặc thù riêng của từng gia đ ì n h . C á c t i ể u v ă n hoa n à y được tạo t h à n h bời nền g i á o dục gia đ ì n h , t r u y ề n thống gia đ ì n h , l ố i sống của gia đình... C á c c á n h â n sẽ t i ế p n h ậ n c á c đặc đ i ể m của t i ể u v ă n hoa n à y . N h ữ n g k i n h n g h i ê m sống, c á c quy tắc ứng xử, c á c giá trị... đ ầ u tiên con n g ư ờ i được n h ậ n c h í n h là từ c á c t h à n h v i ê n trong gia đ ì n h n h ư bố, m ẹ , ô n g , b à , anh, chị... Sau k h i l ớ n lên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
xây dựng gia đ ì n h , những đứa trẻ trước kia l ạ i tạo ra m ộ t gia đ ì n h m ớ i , m ộ t t i ể u v ă n hoa m ớ i c ó đặc t r ư n g riêng của n ó , đ ó là sự pha t r ộ n giữa văn hoa chung của x ã h ộ i , t i ể u v ă n hoa gia đ ì n h b ố m ẹ và sự s á n g tạo của c h í n h n g ư ờ i tạo d ự n g v ă n hoa m ớ i . N h ư v ậ y những cặp v ợ chồng m ớ i t i ế p n h ậ n được c á c g i á trị m ớ i , c á c k h u ô n m ẫ u m ớ i và thực h i ệ n t i ế p q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa vói t h ế h ệ m ớ i . M ỗ i gia đ ì n h c ầ n p h ả i x e m x é t đ ế n x ã h ộ i hoa trong gia đ ì n h ờ b ố n k h í a c ạ n h sau: Gia đ ì n h là n ơ i tạo dựng k i n h n g h i ệ m x ã h ộ i cho c á c cá n h â n . N h ữ n g đứa trẻ sống trong c á c gia đ ì n h đ ã học được c á c h ứng x ử trong gia đ ì n h , gia đ ì n h d ậ y cho n ó c á c h ứng x ử n g o à i xã h ộ i đ ể n ó h ò a nhập v à o x ã h ộ i . Gia đ ì n h đ ã đ ị n h h ư ớ n g đ ạ o đức cho c u ộ c sống và hình t h à n h tư c á c h đ ạ o đức cho m ỗ i n g ư ờ i . C á c c á n h â n h ì n h t h à n h n h â n c á c h sống của m ì n h c h ủ y ế u d ư ớ i t á c đ ộ n g của gia đ ì n h . Gia đ ì n h là n ơ i q u y ế t đ ị n h đ ế n sự h ì n h t h à n h quan đ i ể m sống cho c á c c á n h â n . N h ữ n g quan đ i ể m v ề lao đ ộ n g , quan đ i ể m v ề tiêu d ù n g , quan đ i ể m v ề quan h ệ x ã h ộ i h ì n h t h à n h t r ê n c ơ sở đ i n h h ư ớ n g của gia đ ì n h đ ể sau n à y đứa t r ẻ tự l ậ p trong x ã h ộ i . Gia đ ì n h c ò n x á c l ậ p vị trí, vị t h ế , g i á trị v ề giai cấp, tôn g i á o , d â n tộc và đ ã h ì n h t h à n h c á c quan đ i ể m đ ó cho c á c c á n h â n trong x ã h ộ i . B ố m ẹ t h ư ờ n g c ó k h u y n h h ư ớ n g c h u ẩ n bị cho con c á i m ì n h đ i theo bước c h â n của m ì n h v à đ ể l ạ i c á c thừa k ế cho n ó v ề địa vị x ã h ộ i , quan đ i ể m g i a i cấp, t ô n g i á o v à d â n tộc. T ó m l ạ i , gia đ ì n h đ ã quyết đ ị n h đ ế n n h â n c á c h của đứa trẻ và định vị x ã h ộ i cho n ó trong t ư ơ n g l a i . 2. N h à t r ư ờ n g T r ư ờ n g học là c ơ quan c h ủ y ế u c h ị u t r á c h n h i ệ m hình t h à n h cho t r ẻ em c á c t r i thức khoa h ọ c v à k ỹ t h u ậ t , c á c g i á trị c h u ẩ n mực v ã n hoa m à x ã h ộ i m o n g đ ợ i . T r o n g x ã h ộ i c ô n g 176 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
nghiệp, n h à trường quan t r ọ n g đ ế n mức là tuyệt đ ạ i đ a s ố trẻ em trước k h i trưởng t h à n h , h ộ i n h ậ p v à o g u ồ n g m á y lao đ ộ n g và hoạt đ ộ n g x ã h ộ i đ ể u p h ả i đ ư ợ c t h ô n g qua đ à o t ạ o t r o n g n h à trường. N ế u t í n h cả t u ổ i n h à t r ẻ m ẫ u g i á o , trung b ì n h m ỗ i c á nhân t h ư ờ n g g i à n h 12,15,18 v à 2 1 n ă m học c h í n h thức. D o đ ó , xã h ộ i hoa trong n h à t r ư ờ n g t h ư ờ n g h ư ớ n g v à o n h ữ n g v ấ n đ ề c ơ bản sau đ â y : G i á o dục t r i thức là trang bị cho n g ư ờ i học c á c t r i thức của nhân l o ạ i v ề tự n h i ê n , x ã h ộ i , con n g ư ờ i và những k ỹ n â n g k h á c trong hoạt đ ộ n g n h ậ n thức, lao đ ộ n g của m ỗ i c á n h â n . N h ờ đ ó , con n g ư ờ i c ó được bản l ĩ n h v à n ă n g lực l à m v i ệ c cao. G i á o dục n h â n c á c h cho n g ư ờ i học qua v i ệ c đ ị n h h ư ớ n g sự lựa chọn c á c h à n h v i x ã h ộ i , c á c c h u ẩ n mực c á c k h u ô n m ẫ u x ã hội đ ể cho m ỗ i con n g ư ờ i t ự lựa c h ọ n và t h ể h i ệ n h à n h v i của mình sao cho hợp l ô g í c n h ấ t trong những trường hợp v à h o à n cảnh x ã h ộ i nhất đ ị n h . N g o à i ra n h à trường c ò n c ó c á c g i á o dục nhằm đ ị n h h ì n h g i ớ i t í n h trong x ã h ộ i , học sinh n h â n thức đ ư ợ c vai trò g i ớ i tính và c á c h ứng x ử g i ớ i t í n h trong c á c b à i học c h u n g hoặc riêng b i ệ t . Hoạt đ ộ n g của n h à t r ư ờ n g là những hoạt đ ộ n g c ó t ổ chức theo những quy đ ị n h của x ã h ộ i . N h ữ n g hoạt đ ộ n g n à y n h ằ m t ạ o cho n g ư ờ i học những c ả m n h ậ n v ề c á n h â n v ớ i t ậ p t h ể v à c á c n g u y ê n tắc hoạt đ ộ n g của t ậ p t h ể , qua đ ó , rèn l u y ệ n ý thức t r á c h n h i ệ m của c á n h â n v ớ i t ậ p t h ể v à c ộ n g đ ồ n g T r o n g q u á trình học t ậ p , học sinh phải h o à n t h à n h n h ữ n g n h i ệ m v ụ nhất định, trong n h ữ n g đ i ề u k i ệ n nhất đ ị n h , đ i ề u đ ó đ ã h ì n h t h à n h cho học sinh t í n h k ỷ l u ậ t lao đ ộ n g và k ỷ l u ậ t sống. H à n h v i của thầy c ô g i á o và c á c n h â n viên k h á c được c o i là chuẩn mực và g ư ơ n g m ẫ u , m à m ỗ i n g ư ờ i học c ầ n p h ả i n o i theo. Đặc b i ệ t là ở c á c l ớ p d ư ớ i , k h i m à đứa trẻ m ó i hoa n h ậ p x ã h ộ i l ầ n đ ầ u tiên t h ô n g qua n h à t r ư ờ n g , thì h à n h v i của thầy c ô g i á o Số hóa bởiSITrung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
c ó ảnh hưởng rất lớn đ ế n h à n h v i của học sinh. 3. C á c n h ó m x ã h ộ i N h ó m xã h ộ i m à m ỗ i n g ư ờ i đ a n g sống và hoạt đ ộ n g c ù n g v ớ i n ó , c ó chức n ă n g c ơ bản là thoa m ã n nhu cầu giao t i ế p , nhu cầu g i ả i trí giữa c á c c á n h â n . T r o n g thực tế, quan h ệ giữa c á c cá n h â n trong n h ó m x ã h ộ i là t á c n h â n quan trọng ả n h h ư ờ n g nhiều đ ế n q u á trình xã h ộ i hoa. Quan h ệ bạn bè là quan h ệ b ì n h đẳng, c ù n g vị t h ế x ã h ộ i n ê n c á c c á n h â n thường chia sẻ thái đ ộ , t â m tư và c ả m x ú c v ớ i nhau. T á c đ ộ n g của n h ó m n h i ề u k h i m ạ n h m ẽ tới mức l ấ n át cả ảnh hưởng của gia đ ì n h và n h à trường. Quan hệ đ ồ n g n g h i ệ p là quan hộ của những n g ư ờ i c ù n g hoạt đ ộ n g chung trong m ộ t n h ó m lao đ ộ n g n à o đ ó . Quan h ệ n à y vừa mang tính chất t ổ chức, vừa mang t í n h chất đ ồ n g c ả m n g h ề n g h i ệ p , trong quan hộ n à y n g ư ờ i ta c ó t h ể chia sẻ tình c ả m , đ o à n k ế t g i ú p đỡ l ẫ n nhau và trao g ử i k i n h n g h i ệ m cho nhau trong hoạt động. Quan h ệ đ ổ n g sở thích là quan h ệ theo m ộ t sờ t h í c h hoặc quan đ i ể m n à o đ ó . Quan h ệ n à y g i ú p cho m ỗ i n g ư ờ i t ì m đ ư ợ c sự hứng thú trong hoạt đ ộ n g và sự đ ồ n g c ả m trong cuộc sống. C á c n h ó m x ã h ộ i tham gia v à o c á c q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa c h ủ y ê u qua c á c k h í a c ạ n h sau: Quy chế của nhóm là n h ữ n g quy định m à n h ó m đ ậ t ra cho m ỗ i t h à n h viên đ ể đ ả m bảo và d u y trì hoạt đ ộ n g n h ó m . Q u y c h ế của n h ó m c ó tính chất bắt buộc đ ố i v ớ i c á c t h à n h v i ê n của n h ó m vì v ậ y n ó chi p h ố i rất l ớ n đ ế n h à n h v i của m ỗ i c á n h â n . Hành vi đồng lứa là m ộ t l o ạ i h à n h v i ở m ộ t lứa t u ổ i hay d ạ n g hoạt đ ộ n g n à o đ ó . H à n h v i đ ổ n g lứa do sự bắt c h ư ớ c và lây lan tạo n ê n , n ó đ ã k ế t c á c t h à n h v i ê n v à o trong n h ó m và tạo ra sức m ạ n h của n h ó m . Các kinh nghiệm xã hội được c á c t h à n h v i ê n t r u y ề n cho nhau trong q u á trình hoạt đ ộ n g và tạo ra sức m ạ n h c h u n g c ù a n h ó m . C á c t h à n h viên tham gia v à o n h ó m sẽ được t r u y ề n l ạ i TÉT" Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
những k i n h n g h i ệ m c ó tính chất đặc thù r i ê n g của n h ó m đ ó và giúp cho h ọ tạo dựng k i n h n g h i ệ m của c á n h â n . 4. T h ô n g t i n đ ạ i c h ú n g T r u y ề n t h ô n g đ ạ i c h ú n g là thiết c h ế sử d ụ n g những p h á t triển k ỹ thuật n g à y c à n g tinh v i của c ô n g n g h i ệ p đ ể phục vụ sự giao lưu tư tưởng, những mục đ í c h t h ô n g t i n , g i ả i trí và thuyết phục t ớ i đ ô n g đ ả o k h á n t h í n h g i ả , bằng p h ư ơ n g t i ệ n b á o chí, truyền h ì n h , t r u y ề n thanh, s á c h , tạp c h í , q u ả n g c á o . . . . C á c sản phẩm của t r u y ề n thống đ ạ i c h ú n g đ ã trở t h à n h m ộ t phần liên k ế t với sinh hoạt h à n g n g à y của đ ạ i đ a số c á c t h à n h viên trong c á c xã h ộ i . N ó c h i ế m tỉ l ệ đ á n g k ể t h ờ i gian r ả n h r ỗ i của m ọ i n g ư ờ i , và cung cấp cho m ọ i n g ư ờ i bức tranh v ề h i ệ n thực x ã h ộ i trong phạm v i to l ớ n . V ớ i mức p h ổ b i ế n r ộ n g l ớ n n h ư v ậ y , n g à n h truyền t h ô n g c ó t i ề m n ă n g tạo n ê n những m ô i g i ớ i x ã h ộ i hoa c ó tính chất chiến lược. N h ư G o l d i n g đ ã n ó i : " N g à n h t r u y ề n t h ô n g là trung t â m trong v i ệ c cung cấp những ý tưởng và h ì n h ảnh m à con n g ư ờ i sử d ụ n g đ ể g i ả i t h í c h và h i ể u m ộ t s ố l ớ n k i n h n g h i ệ m hàng n g à y của h ọ " . Đ ặ c b i ệ t h ơ n , c h ú n g tiêu b i ể u cho m ộ t k ê n h được t h i ế t c h ế hoa đ ể p h â n p h ố i t r i thức x ã h ộ i và do đ ó , n ó tiêu biểu c h a m ộ t c ô n g cụ m ạ n h m ẽ của k i ể m s o á t x ã h ộ i . Trong lĩnh vực x ã h ộ i hoa, t h ô n g t i n đ ạ i c h ú n g c ó tính hai mặt. M ộ t mặt, n ó t ă n g c ư ờ n g ý nghĩa của c á c g i á trị, c á c chuẩn mực v ã n hoa c ũ n g n h ư c á c t r i thức khoa học đ a d ạ n g và b ổ ích t h ô n g qua c á c c h ư ơ n g trình g i á o dục, qua c á c n ộ i dung được truyền đ i . M ặ t k h á c , c á c p h ư ơ n g t i ệ n n à y c ó t h ể l à m m é o m ó , lệch lạc việc t i ế p n h ậ n c á c giá trị t h ô n g t i n qua c á c c h ư ơ n g trình k h ô n g l à n h m ạ n h do t í n h t h ư ơ n g m ạ i hoa hoặc t h i ế u thận trọng của n h à l ậ p c h ư ơ n g t r ì n h t r u y ề n t i n , d ẫ n đ ế n trẻ em l ầ m tưởng những gì được i n ấ n t r u y ề n t ả i qua t i v i , p h i m ảnh... đ ề u là những thứ được xã h ộ i thừa nhận. Trong n h i ề u trường hợp c á c giá trị t h ô n g t i n k h ô n g p h ù hợp v ớ i giá trị c h u ẩ n mực v ă n hoa chung và 179 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
đ ố i ngược trực t i ế p v ớ i những cái được d ậ y d ỗ t r o n g n h à trường v à gia đ ì n h , n ó cản trở việc x ã h ộ i hoa t í c h cực đ ố i v ớ i trẻ. M ộ t đ ò i h ỏ i cấp b á c h trong t h ờ i đ ạ i n g à y nay là sự k i ể m d u y ệ t c ó đ ị n h h ư ớ n g t h ô n g t i n đ ạ i c h ú n g đ ể l o ạ i b ỏ n h ữ n g l ệ c h lạc trong n h ậ n thức xã h ộ i của m ọ i n g ư ờ i . IU. P H Â N Đ O Ạ N X Ã H Ộ I H O A 1. V ấ n đ ề p h ả n đ o ạ n x ã h ộ i hoa T h ờ i đ i ể m đ ể tính q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa là m ộ t v ấ n đ ề được b à n bạc và thảo l u ậ n rất n h i ề u . Song h i ệ n nay c ũ n g c ó rất nhiều quan đ i ể m k h á c nhau v ề v ấ n đ ề n à y . N h ư theo Freud n h à phân t â m học n g ư ờ i Á o thì q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa c h ủ y ế u d i ễ n ra từ k h i đứa trẻ sinh ra cho đ ế n hết q u á trình trưởng t h à n h v ề t ì n h dục tức là k h o ả n g 13-16 t u ổ i . T u y n h i ê n , những t á c g i ả k h á c thì cho r ằ n g q u á trình n à y k é o d à i đ ế n k h i hết đ ờ i n g ư ờ i . V ấ n đ ề ở đ â y là c h ú n g ta x á c đ ị n h t h ờ i đ i ể m bắt đ ầ u và k ế t t h ú c của q u á trình x ã h ộ i hoa. N h ì n chung đ a số c á c n h à khoa học n g h i ê n c ứ u v ề q u á trình x ã h ộ i hoa đ ề u cho rằng q u á trình x ã h ộ i hoa bắt đ ầ u t ừ k h i con n g ư ờ i được sinh ra. C ò n t h ờ i đ i ể m k ế t t h ú c của q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa thì c h ư a c ó sự thống nhất. C ó tác g i ả cho r ằ n g n ó k ế t thúc k h i c á n h â n trưởng t h à n h v ề m ặ t sinh lý, c ó t á c g i ả cho r ằ n g n ó k ế t t h ú c k h i hết k h ả n ă n g lao đ ộ n g . Theo G . B r i m , q u á t r ì n h xã h ộ i hoa k é o dài cả đ ờ i con n g ư ờ i , nghĩa là n ó k ế t t h ú c k h i con n g ư ờ i qua đ ờ i . Song, ô n g c ũ n g nhấn*mạnh rằng x ã h ộ i hoa ở trẻ em và n g ư ờ i lớn c ó sự k h á c nhau ở c á c đ i ể m c ơ b ả n sau: N g ư ờ i lớn t h ư ờ n g thay đ ổ i h à n h v i của m ì n h ở c á c q u á trình x ã h ộ i hoa, trong k h i đ ó trẻ em l ạ i tạo l ậ p và thu n h ậ n l ấ y c á c g i á trị c ă n bản. N g ư ờ i l ớ n c ó t h ể p h á n xét, đ á n h g i á v ề c á c g i á trị c h u ẩ n mực m à h ọ cần t u â n theo, c ò n trẻ em thì t h ô n g t h ư ờ n g chỉ thụ Số hóa bởi HI Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
dộng t i ế p n h ậ n . Q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa của n g ư ờ i l ớ n đ ò i h ỏ i p h ả i c ó k i n h nghiệm. B ở i vì t h ô n g thường những đứa trẻ ngoan t u â n theo sự chỉ dẫn của n g ư ờ i l ớ n , c ò n n g ư ờ i l ớ n sẽ p h ả i suy tính, xem xét cái gì c ó l ợ i nhất, c á i gì ít t h i ệ t h ạ i nhất thì h ọ m ớ i l à m theo. Q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa ở n g ư ờ i l ớ n được t h i ế t k ế n h ằ m g i ú p c á nhân c ó t h ể c ó được những k ỹ n ă n g nhất đ ị n h , c ò n x ã h ộ i hoa ở trẻ em liên quan n h i ề u đ ế n c á c đ ộ n g c ơ h à n h đ ộ n g . M ộ t số t á c g i ả n g h i ê n cứu v ề q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa ở n g ư ờ i lớn đ ã cho r ằ n g q u á t r ì n h t h í c h ứng của c á n h â n v ớ i c á c k h ủ n g hoảng, k ể cả k h ủ n g hoảng bất n g ờ và k h ủ n g hoảng c ó t h ể biết trước. Trong q u á t r ì n h t h í c h ứng, n g ư ờ i l ớ n lựa c h ọ n h à n h v i n à y hay k h á c đ ề u c ó t í n h t o á n m ộ t c á c h c ẩ n t h ậ n và sau q u á t r ì n h thích ứng là n h ữ n g kinR n g h i ệ m x ã h ộ i m à h ọ đ ã học được. 2. C á c g i a i đ o ạ n c ủ a q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa P h â n đ o ạ n q u á trình x ã h ộ i hoa c ó rất n h i ề u c á c h k h á c nhau và dựa trên n h i ề u c ă n c ứ k h á c nhau. H i ệ n nay p h â n đ o ạ n xã h ộ i hoa chưa c ó sự t h ố n g nhất quan đ i ể m v ớ i nhau, vì vậy tuy thuộc vào mục đ í c h n g h i ê n cứu m à ta c ó c á c c á c h p h â n đ o ạ n nhất định. Sau đ â y là p h â n đ o ạ n của m ộ t số t á c g i ả : a. Phân đoạn quá trình xã hội hoa của GMead (nhà xã hội học Mỹ): Theo M e a d , k ế t q u ả của q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa là m ộ t nhân c á c h g ồ m hai t h à n h phần của c á i t ô i , c á i tôi chủ đ ộ n g và cái tôi bị đ ộ n g . Q u á trình n à y t r ả i qua ba g i a i đ o ạ n là: Bắt chước: Đ â y là giai đ o ạ n m à con n g ư ờ i sao c h é p h à n h v i của n g ư ờ i k h á c m ộ t c á c h bị đ ộ n g hoặc c h ủ đ ộ n g . Đóng vai: Đ â y là giai đ o ạ n m à con n g ư ờ i đ ã nhận thức được những h à n h v i t ư ơ n g ứng v ớ i vai t r ò x ã h ộ i nhất định, đặc b i ệ t là các vai t r ò trong p h ạ m v i quan sát được. V í d ụ , đứa trẻ quan sát được vai t r ò của b ỏ , m ẹ , ô n g , bà... trong m ộ t vài tình huống n à o Số hóa bởi HI Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
đ ó n ó đ ã nhập vai n h ư là bô", m ẹ , hoặc ô n g , bà.... Đ â y là giai đ o ạ n g i ú p cho con n g ư ờ i h i ể u được những suy n g h ĩ và h à n h đ ộ n g của n g ư ờ i k h á c k h i h ọ thực h i ệ n vai t r ò của m ì n h , phân t í c h và p h á n x ử h à n h v i của h ọ đ ể tạo t h à n h k i n h n g h i ệ m x ã h ộ i cho c á n h â n m ì n h . Trò chơi: ở giai đ o ạ n n à y con n g ư ờ i c ầ n p h ả i b i ế t được sự đ ò i h ỏ i k h ô n g p h ả i chỉ m ộ t c á n h â n n à o đ ó m à là của cả x ã h ộ i chung. Giai đ o ạ n n à y đ ã g i ú p cho con n g ư ờ i t h ấ y r õ đ ư ợ c cái tôi c h ủ đ ộ n g , c á i tôi bị đ ộ n g và c á i c h ú n g ta, p h â n b i ệ t r õ m ì n h , n g ư ờ i k h á c và c ộ n g đ ồ n g . Đ â y là c ơ sở đ ể con n g ư ờ i hoa chung v à o cuộc sống c ộ n g đ ồ n g . b. Phân đoạn quá trình xã hội hoa của G.Andreeva (nhà xã hội học Nga): V ớ i mục đ í c h n g h i ê n cứu v ề c á c hoạt đ ộ n g của con n g ư ờ i trong x ã h ộ i , Andreeva đ ã p h â n chia q u á t r ì n h x ã h ộ i hoa t h à n h ba giai đ o ạ n là giai đ o ạ n trước lao đ ộ n g , g i a i đ o ạ n sau lao đ ộ n g và giai đ o ạ n trong lao đ ộ n g . * Giai đoạn trước lao động: Bao g ồ m t o à n b ộ t h ờ i k ỳ từ lúc con n g ư ờ i được sinh ra cho đ ế n k h i h ọ bắt tay v à o lao đ ộ n g . Giai đ o ạ n n à y g ồ m hai giai đ o ạ n n h ỏ là g i a i đ o ạ n trẻ t h ơ v à giai đ o ạ n học h à n h . Giai đoạn trẻ thơ là giai đ o ạ n m à đ ứ a t r ẻ t i ế p thu m ộ t c á c h t h ụ đ ộ n g , m á y m ó c c á c h à n h v i và là g i a i đ o ạ n v u i c h ơ i ờ n h à hoặc vườn trẻ, n h à m ẫ u g i á o , giai đ o ạ n n à y t ừ l ú c trẻ sinh ra đ ế n lúc đi học. Giai đoạn học hành là giai đ o ạ n đứa trẻ tiếp n h ậ n t r i thức và k ỹ n ă n g lao đ ộ n g . V ì v ậ y giai đ o ạ n n à y đứa trẻ đ ã c ó sự t i ế p nhận c á c h à n h v i m ộ t c á c h c ó mục đ í c h , c ó ý thức. Đứa trẻ c à n g l ớ n lên thì c à n g bộc l ộ h à n h v i t i ế p n h ậ n c ó c h ọ n l ọ c đ ể tự h ì n h t h à n h cho m ì n h n ă n g lực h à n h v i r i ê n g . * Giai đoạn lao động: Bắt đ ầ u t ừ k h i c á n h â n tham gia lao đ ộ n g và k ế t t h ú c k h i k h ô n g tham gia lao đ ộ n g (vé h ư u ) . T r o n g giai đ o ạ n n à y , c á n h â n vừa t i ế p thu k i n h n g h i ệ m x ã h ộ i , vừa t í c h 182 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
lũy k i n h n g h i ệ m c á n h â n , vừa bộc l ộ n ă n g lực h à n h v i trong c á c hoạt đ ộ n g h à n g n g à y . Giai đ o ạ n n à y được đ á n h g i á là v ô c ù n g quan trọng trong q u á trình x ã h ộ i hoa vì m ộ t số lý do sau đ â y : Con n g ư ờ i t i ế p thu, củng c ố , p h á t t r i ể n c á c t r i thức, k i n h nghiệm x ã h ộ i đ ể n â n g cao n ă n g lực h à n h v i c á n h â n . Lao đ ộ n g đ ã g i ú p cho con n g ư ờ i h i ể u r õ được cái tôi và c á i chúng ta đ ể sống hoa đ ổ n g v à o c ộ n g đ ổ n g x ã h ộ i . Lao đ ộ n g là q u á trình t h ể h i ệ n n ă n g lực h à n h v i c á n h â n c ó ích cho xã h ộ i và tham gia đ ó n g g ó p , x â y dựng x ã h ộ i p h á t t r i ể n . Lao đ ộ n g t h ể h i ệ n r õ vai t r ò của c á n h â n trong x ã h ộ i , là c ơ sở đ ể đ á n h giá và c ủ n g c ố n ă n g lực h à n h v i c á n h â n . * Giai đoạn sau lao động: Đ ó là k h i c á n h â n k ế t t h ú c q u á trình lao đ ộ n g của m ì n h , về nghỉ h ư u . H i ệ n nay c ó hai quan niệm trái ngược nhau ở giai đ o ạ n n à y . C ó quan n i ệ m cho rằng khái n i ệ m x ã h ộ i hoa h o à n t o à n k h ô n g c ó ở giai đ o ạ n n à y vì c á c chức n ă n g x ã h ộ i của n ó bị thu h ẹ p l ạ i . Tức là k h ô n g c ó c h u y ệ n người già t i ế p thu k i n h n g h i ệ m x ã h ộ i , hay t h ậ m c h í sản xuất ra nó. Quan n i ệ m t h ứ hai cho rằng c ầ n p h ả i n h ì n nhận m ộ t c á c h tích cực đ ố i v ớ i q u á trình x ã h ộ i hoa ở giai đ o ạ n n à y , bởi vì x ã hội hiện đ ạ i n g à y nay đ ã k é o d à i t u ổ i t h ọ của con n g ư ờ i và đ ồ n g thời cũng tạo ra c á c đ i ề u k i ệ n p h á t huy tính t í c h cực x ã h ộ i của người già. N h i ề u n g ư ờ i già đ ó n g vai t r ò quan trọng trong việc tái tạo các k i n h n g h i ệ m xã h ộ i . Đ ặ c b i ệ t là trong giai đ o ạ n h i ệ n nay khoa học k ỹ thuật thay đ ổ i , nhanh c h ó n g , t h ô n g t i n được p h ổ biến rộng rãi c ó t í n h chất quốc t ế , đ ò i h ỏ i x ã h ộ i phải tái tạo c á c kinh n g h i ệ m x ã h ộ i và t r u y ề n đạt n h ữ n g k i n h n g h i ệ m , những giá trị cho t h ế h ệ trẻ. c. Phàn đoạn quá trình xã hội hoa của các ntìà triết học cổ phương Đông: C á c n h à triết học cổ p h ư ơ n g Đ ô n g dựa v à o n ă n g lực h à n h v i x ã h ộ i đ ã chia q u á trình x ã h ộ i t h à n h 3 giai đ o ạ n sau: * Giai đoạn vị thành niên: Đ â y là giai đ o ạ n n h â n c á c h của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
đứa trẻ đ a n g h ì n h thành, bắt đ ầ u từ lúc sinh ra và đ ế n d ư ớ i 18 t u ổ i . Giai đ o ạ n n à y cá n h â n t i ế p thu t r i thức, k i n h n g h i ệ m xã h ộ i đ ể tạo ra n h â n c á c h riêng cho m ì n h . Giai đ o ạ n n à y đứa trẻ c h ư a tự lập được trong cuộc sống, vì vậy, n ó c h ư a chịu t r á c h n h i ệ m xã h ộ i đ ố i v ớ i h à n h v i của m ì n h . D o đ ó , vai trò của n h à trường và gia đ ì n h là rất quan trọng trong việc định h ì n h n h â n c á c h cho đứa trẻ. * Giai đoạn thành niên: Đ â y là giai đ o ạ n t ừ 18 t u ổ i đ ế n d ư ớ i 30 t u ổ i . T r o n g g i a i đ o ạ n n à y n h â n c á c h của đứa trẻ t i ế p tục được c ủ n g c ố và p h á t t r i ể n . C á n h â n tự c h ị u t r á c h n h i ệ m đ ố i v ớ i hành v i x ã h ộ i của m ì n h . N ă n g lực h à n h v i x ã h ộ i đ a n g p h á t t r i ể n theo c h i ề u r ộ n g . Tức là c á n h â n vẫn đ a n g t i ế p tục học tập đ ể t i ế p thu t r i thức và k i n h n g h i ê m n h ằ m n g à y c à n g m ở r ộ n g sự h i ể u biết của m ì n h và n â n g cao d ầ n n â n g lực h à n h v i c á n h â n . * Giai đoạn tự lập trong cuộc sống: G i a i đ o ạ n n à y bắt đ ầ u từ 30 t u ổ i cho đ ế n lúc qua đ ờ i . T r o n g giai đ o ạ n n à y n h â n c á c h của con n g ư ờ i v ẫ n t i ế p tục được c ủ n g c ố và p h á t t r i ể n , n ă n g lực h à n h v i x ã h ộ i đ ã c ó sự p h á t t r i ể n sâu sắc. Con n g ư ờ i c ó t h ể tự l ậ p h o à n t o à n trong suy nghĩ và h à n h đ ộ n g , trong g i a i đ o ạ n này c á n h â n bộc l ộ tính đ ộ c lập, tự c h ủ và s á n g tạo là cao nhất, do đ ó k h ả n â n g c ố n g h i ế n cho x ã h ộ i là cao nhất. Sự p h â n đ o ạ n q u á trình x ã h ộ i hoa theo quan n i ệ m n à y g i ú p cho ta thấy r õ t r á c h n h i ệ m x ã h ộ i và vai t r ò x ã h ộ i của c á n h â n trong suốt cuộc đ ờ i của h ọ . v ề m ặ t luật p h á p , n g ư ờ i ta coi giai đ o ạ n t h à n h n i ê n trờ đi là giai đ o ạ n con n g ư ờ i c ó n ă n g lực h à n h v i p h á p luật đ ầ y đ ủ . V ề t ổ chức, n g ư ờ i ta cho r ằ m g g i a i đ o ạ n vị t h à n h n i ê n và giai đ o ạ n t h à n h n i ê n c ò n h o à n t o à n p h ụ t h u ộ c , giai đ o ạ n tự l ậ p c á n h â n c ó vai trò l ã n h đ ạ o x ã h ộ i (bậc t h ấ p là lãnh đ ạ o t á c n g h i ệ p , bậc cao là l ã n h đ ạ o c h i ế n lược). IV. VỊ TRÍ, VỊ T H Ế VÀ V A I T R Ò X Ã H Ộ I C ó t h ể xem q u á trình xã h ộ i hoa c á n h â n n h ư m ộ t q u á trình học h ỏ i đ ể thực h i ệ n c á c vai trò m à c á n h â n c ầ n thực h i ệ n . Thực Hi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
chất x ã h ộ i hoa là c ơ c h ế giao thoa quan hệ giữa con n g ư ờ i và x ã hội. M ọ i x ã h ộ i đ ề u c ó c ơ cấu phức tạp bao g ồ m vị trí, vị t h ế , vai trò x ã h ộ i k h á c nhau, được liên k ế t v ớ i nhau t h ô n g qua c á c quan hộ xã h ộ i , t ư ơ n g t á c x ã h ộ i . Đ i ể u đ ó quy đ ị n h q u á t r ì n h c á n h â n gia nhập v à o x ã h ộ i , c h i ế m m ộ t vị trí n à o đ ó trong x ã h ộ i và thực hiện những h à n h đ ộ n g nhất đ ị n h đ ể "sản x u ấ t " và " t á i sản x u ấ t " cơ cấu x ã h ộ i . B ở i v ậ y , đ ể ra n h ậ p v à o xã h ộ i , m ỗ i c á n h â n c ầ n hiểu rõ vị trí, vị t h ế v à vai t r ò x ã h ộ i . 1. VỊ t r í x ã h ộ i V ị trí xã h ộ i của c á c c á n h â n c h í n h là vị trí t ư ơ n g đ ố i của c á nhân trong cấu t r ú c x ã h ộ i , trong h ệ thống quan h ệ x ã h ộ i . N ó được xác đ ị n h trong sự đ ố i c h i ế u và so s á n h v ớ i vị trí x ã h ộ i khác. Sự t ồ n t ạ i vị trí x ã h ộ i của c á c c á n h â n phụ thuộc chủ y ế u vào sự t ồ n t ạ i của c á c vị t r í k h á c tuy thuộc theo c á c m ô i quan h ệ . Nhưng đ ó t h ư ờ n g là vị t r í của những n g ư ờ i t h â n thuộc trong phạm v i k h ô n g gian x ã h ộ i n h ư : gia đ ì n h , n h ó m bạn b è , c ơ quan, cộng tác v.v... M ộ t c á n h â n c ó t h ể c ó rất n h i ề u vị trí x ã h ộ i k h á c nhau. Những vị t r í x ã h ộ i m à h ọ c ó là do: T h a m gia v à o n h i ề u quan hệ x ã h ộ i ; dựa v à o n h ữ n g đặc đ i ể m v ố n c ó của h ọ n h ư : g i ớ i tính, chủng tộc, gia đ ì n h , d ò n g h ọ , nơi sinh...; dựa v à o những đặc đ i ể m c á n h â n n h ờ p h ấ n đ ấ u m à c ó được n h ư : n g h ề nghiệp, học vấn, tình trạng h ô n n h â n . . . . V ị trí x ã h ộ i b ì n h đ ẳ n g n h ư nhau vì c h ư a c ó sự đ á n h g i á của xã h ộ i v ề c h ú n g . Tức là vị trí của m ộ t c á n h â n k h ô n g t h ể cho chúng ta biết t h ô n g t i n gì v ề t h ứ bậc cao t h ấ p của c á n h â n đ ó trong x ã h ộ i . V ì v ậ y vị trí x ã h ộ i t h ể h i ệ n n h ư là m ộ t d ạ n g của những h à n h v i x ã h ộ i t ư ơ n g t ự n h ư nhau trong cuộc sống h à n g ngày. V ớ i vị trí là n g ư ờ i cha, anh ta phải t h ể h i ệ n t ổ hợp h à n h v i là n g ư ờ i cha. Đ ố i v ớ i cha anh, anh ta b â y g i ờ là vị trí con thì phải t h ể h i ệ n t ổ h ợ p h à n h v i là con. N h ư v ậ y , m ố i quan h ệ t h ể hiên m ộ t vị trí nhất đ ị n h v à chứa đ ự n g t ổ hợp của c á c d ạ n g h à n h Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn
vi nhất đ ị n h . Trong thực tế, c á c n h à n g h i ê n cứu t h ư ờ n g p h â n định hai d ạ n g h à n h v i trong vị trí x ã h ộ i là h à n h v i m o n g m u ố n và h à n h v i k h ô n g mong m u ố n . Hành vi mong muốn là h à n h v i phát ra đ ú n g v ớ i những chuẩn mực h à n h v i của vị t r í x ã h ộ i . V í d ụ đ ạ o là con p h ả i p h á t ra những h à n h v i k í n h t r ọ n g , l ẻ p h é p , y ê u t h ư ơ n g và c ó h i ế u v ớ i cha m ẹ . T ấ t cả c á c h à n h v i đ ó g ọ i là h à n h v i m o n g m u ố n . Hành vi không mong muốn là h à n h v i p h á t ra k h ô n g theo đ ú n g v ớ i những c h u ẩ n mực h à n h v i của vị trí x ã h ộ i . T r o n g l o ạ i n à y thường t h ể h i ệ n ở hai d ạ n g là h à n h v i k h ô n g m o n g m u ố n t í c h cực và h à n h v i k h ô n g mong m u ố n t i ê u cực. Hành vi không mong muốn tích cực t h ể h i ệ n ra là n h ữ n g h à n h v i chứa đ ự n g những g i á trị cao đ ẹ p của x ã h ộ i hoặc sự t i ế n b ộ x ã h ộ i . Hành vi không mong muốn tiêu cực là những h à n h v i k h ô n g mong m u ố n l à m suy đ ồ i , huy h o ạ i c á c g i á trị cao đ ẹ p của x ã h ộ i hoặc là h à n h v i t h ể h i ệ n những t h ó i h ư tật x ấ u trong x ã h ộ i m à x ã h ộ i p h ả i b à i trừ. V Ị t r í x ã h ộ i đ ã chỉ cho c á c c á n h â n b i ế t được m ì n h là ai trong m ố i quan h ệ x ã h ộ i cụ t h ể v à p h ả i p h á t ra h à n h v i x ã h ộ i n à o là hợp v ớ i c h u ẩ n mực x ã h ộ i . V ị t r í x ã h ộ i c ò n cho c á c c á n h â n b i ế t được vị trí trong t ư ơ n g l a i của m ì n h đ ể c h u ẩ n bị t i ế p nhận n ó t ố t nhất. V ị trí x ã h ộ i c ò n t h ể h i ệ n t í n h t ồ n t y , trật tự trong quan h ệ x ã h ộ i , t h ể h i ệ n t í n h k ỷ l u ậ t v à trật tự x ã h ộ i ư o n g quan h ệ . 2. V Ị t h ế x ã h ộ i V ị t h ế x ã h ộ i của m ỗ i c á n h â n c h í n h là địa vị và t h ứ bậc của c á n h â n đ ó trong c ơ cấu t ổ chức x ã h ộ i được x ã h ộ i t h ù a n h ậ n ở từng t h ờ i k ỳ nhất định. V ị t h ế x ã h ộ i k h á c ví vị trí x ã h ộ i c h ủ y ế u ở c h ỗ : vị trí x ã h ộ i xét quan h ệ của c á n h â n trong m ố i quan h ệ x ã h ộ i n ó i chung, c ò n vị t h ế x ã h ộ i xem xét m ố i quan h ệ t r ê n c ơ sở q u y ề n lực x ã h ộ i . V Ị t h ế x ã h ộ i t h ể h i ệ n qua ba đặc trung c ơ bản của n ó là q u y ề n lực x ã h ộ i , q u y ề n l ợ i v à t r á c h n h i ệ m . Q u y ề n lực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn