531
Đào Minh Phúc
Phan Thanh Đức
Học viện Ngân hàng
Tóm tắt: Trong bối cảnh thời đại số, ngành giáo dục đào tạo nói chung và các
trường đại học nói riêng đang kỳ vọng vào quá trình chuyển đổi số nhằm mang lại
những mô hình đào tạo mới, tận dụng những thành tựu của các công nghệ mới. Trong
quá trình chuyển đổi số tại các doanh nghiệp, “customer jouney” - hành trình khách
hàng được coi vấn đề cốt lõi và quyết định sự thay đổi trong phương thức kinh doanh
số. Tuy nhiên, “student journey” - hành trình người học lại đang là khái niệm còn mới
mẻ, chưa được đề cập trong bối cảnh chuyển đổi số giáo dục đại học tại Việt Nam.
Bài báo đề cập đến các khái niệm và vấn đề có liên quan đến cách tiếp cận lấy người
học làm trung tâm và phác họa cách thức xây dựng hành trình người học trong bối
cảnh chuyển đổi số trường đại học.
Từ khóa: Hành trình người học; Chuyển đổi số; Huy hiệu kỹ thuật số;
Abstract: In the context of the digital age, the education and training sector in
general and universities in particular are looking forward to the digital transformation
process to bring new training models, taking advantage of the achievements of new
technologies. In the digital transformation process in businesses, "customer jouney" is
considered the core issue and determines the change in the way of digital business.
However, "student journey" is still a new concept that has not been mentioned in the
context of transforming the number of higher education in Vietnam. The article covers
concepts and issues related to a student-centric approach and outlines the process of
building a learner journey in the context of university digital transformation.
Keyword: Student-journey; Digital transformation; Digital Badges;
1. Bối cảnh giáo dục đại học trong thời đại số
Phần đầu của bài báo phác họa bối cảnh của các trường đại học trong dòng
chảy thời đại: số hóa, chuyển đổi số, dữ liệu lớn, thế giới ảo và những sự thay
đổi về hành vi, mong muốn và yêu cầu của người học trong thời đại số. Đây chính
là những đầu vào và thách thức cho quá trình chuyển đổi số trường đại học trong
thời gian tới.
532
1.1. Trường đại học trong bối cảnh thời đại số
Ngày nay, các trường đại học thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình chủ
yếu dựa trên việc tổ chức các hoạt động giảng dạy - học tập theo mô hình lấy
giảng viên làm trung tâm và dựa trên các chương trình đào tạo của từng ngành.
Người học dựa vào các thông tin về trường đại học qua truyền thông, quảng bá,
tự tạo những kỳ vọng riêng và lựa chọn ngành học theo nhu cầu bản thân. Khi
vào trường, người học được tổ chức theo các khoa chuyên ngành, thành các lớp
học và bị giới hạn bởi những ràng buộc vật lý trong cuộc sống thực - khuôn viên
trường, diện tích thư viện, sĩ số lớp, thời gian học, thời gian nghiên cứu, … Mỗi
người đều tuân theo một hành trình học tập đã được xây dựng sẵn - giống nhau
đối với đại đa số người học - số kỳ học, số tiết học, số môn học, mức độ khó,
những thách thức cần vượt qua, … bất chấp một thực tế rằng, năng lực, sở trường
của mỗi người học là khác nhau. Tuy nhiên, cách tiếp cận này đã tồn tại nhiều
năm, đã phát huy tác dụng và tạo nên danh tiếng cho nhiều trường đại học.
Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư mang đến những thành tựu to lớn
cho thế giới từ các công nghệ mới có tính đột phá, làm thay đổi đời sống xã hội,
định hình lại cách làm việc, học tập. Trong bối cảnh thời đại số, trước những biến
đổi to lớn trong đời sống xã hội, nhu cầu của người học cũng biến đổi không
ngừng - cả về số lượng và chất lượng, dẫn đến những thách thức trong việc thay
đổi cách thức hoạt động của trường đại học nhằm đáp ứng các đòi hỏi của người
học thời đại số. Trên thế giới, nhiều trương đại học có tư duy tiến bộ hiện đang
hướng tới cách tiếp cận lấy người học làm trung tâm (student-centric), thông qua
việc cung cấp các lựa chọn đa dạng và hướng tới thay đổi các trải nghiệm cho
người học, đặc biệt trong môi trường kỹ thuật số. Lấy người học làm trung tâm
không chỉ đơn giản chỉ là quan điểm, ý chí của các trường đại học hay dành thêm
quyền lợi cho người học, mà về bản chất cần xác định lại “hợp đồng” với người
học, chuyển từ những lời quảng cáo hứa cung cấp các khóa học chất lượng cao
và các dịch vụ tốt, sang việc cung cấp một kế hoạch cụ thể - một hành trình học
tập phù hợp với mục tiêu cá nhân của từng người học. Điều này đưa ra những
thách thức phức tạp: làm thế nào để chuyển đổi cả cách thức giảng dạy, học tập,
nghiên cứu và cách trường đại học tương tác và cung cấp các các dịch vụ cho
người học. Để đạt được điều này, trường đại học sẽ cần được tái cấu trúc và thiết
kế lại, từ những nhận thức của các nhà quản trị đến cách thức vận hành, cách
thức vượt qua những rào cản, hạn chế trong thế giới thực. Chuyển đổi số đang
mang lại nhiều hứa hẹn cho viễn cảnh này. Tuy nhiên trước khi bàn luận về nội
hàm của chuyển đổi số giáo dục đại học, xoay quanh cái gọi là “hành trình người
học”, hãy xác định những thay đổi của người học - những chủ nhân thực sự của
các trường đại học - trong bối cảnh thời đại số.
533
1.2. Chủ nhân của các trường đại học trong bối cảnh số là ai?
Người học đại học trong bối cảnh thời đại số hiện này là thế hệ sinh ra từ
năm 1998 trở đi, thường được gọi là ‘Thế hệ Z’ hoặc GenZ, là thế hệ chính thức
đầu tiên của cái gọi là ‘bản địa kỹ thuật số
1
’, là thời kỳ sau của Thế hệ
Millennials và trước Thế hệ Alpha. Đây là một thế hệ được sinh ra cùng với sự
phát triển của khoa học công nghệ. Cuộc sống của GenZ gắn liền với những kĩ
thuật tân tiến nhất, mạng xã hội, smartphone khiến những trải nghiệm của họ
không gói gọn ở trường lớp mà còn trải ra thế giới ảo với vô vàn những thông
tin, dữ liệu không bị giới hạn bởi không gian, thời gian trong thế giới thực. Có
thể nói, ngôi trường thứ hai của thế hệ Z và sau đó - Thế hệ Alpha chính là thế
giới Internet. Thế hệ Alpha là bất kỳ ai dưới 10 tuổi hoặc sẽ sinh ra trong 5 năm
tới đều thuộc Gen-Alpha. Không giống với các thế hệ trước đó - những người
nhập cư kỹ thuật số - những người chỉ đơn giản sử dụng công nghệ với cách tư
duy và thói quen cũ, Thế hệ Alpha sẽ dành phần lớn thời gian trong cuộc đời
mình đắm chìm trong công nghệ. Những đứa trẻ Alpha lớn lên với iPad, không
thể sống thiếu điện thoại thông minh và có thể truyền tải suy nghĩ trực tuyến chỉ
trong vài giây. Những thay đổi khủng khiếp về công nghệ cùng nhiều tác động
khác khiến Gen-Alpha trở thành thế hệ có nhiều biến đổi nhất trong lịch sử.
GenZ-Alpha không chỉ được tạo điều kiện học tập thuận lợi hơn mà còn có
khả năng tự tìm hiểu kiến thức trên mạng. Phương thức giáo dục truyền thống
không cập nhật thường xuyên sẽ không còn phù hợp - không đáp ứng được nhu
cầu tìm hiểu thông tin từng ngày, từng giờ của người học GenZ-Alpha. GenZ-
Alpha sẽ lên mạng, không chỉ để giải trí mà còn để học cả thế giới, từ những kiến
thức trong trường học tới những kĩ năng sống và kĩ năng nghề nghiệp. Một vài
đặc tính của các thế hệ này cần được đề cập để xác định đúng đối tượng cho việc
chuyển đổi số trường đại học trong bối cảnh thời đại số.
- Chú trọng tính thực dụng. GenZ-Alpha coi trọng chất lượng học tập nhiều
hơn thời gian học tập, coi trọng và tiết kiệm tài nguyên thời gian. Mục tiêu của
GenZ-Alpha là học trong thời gian ngắn nhất, nhưng lại có được kết quả cao nhất.
GenZ-Alpha loại bỏ những tác nhân gây lãng phí thời gian, như thời gian di
chuyển giữa các lớp học thêm hay thời gian chờ đợi giữa những ca học. Việc học
không chỉ diễn ra ở trường học, lớp học mà có thể ở bất cứ đâu, trong bất cứ hoàn
1
. Thuật ngữ người bản địa kỹ thuật số được đề cập trong nghiên cứu của Marc Prensky với tựa đề “Digital
Natives, Digital Immigrants” (Người bản địa kỹ thuật số và người nhập cư kỹ thuật số) vào năm 2001.
Thuật ngữ này thường được sử dụng để mô tả những người sinh ra và sống trong thời đại kỹ thuật số.
Những người này cũng thường được gọi với những tên gọi khác như thế hệ Millennials, thế hệ Z, thế hệ
Alpha,... Tuy nhiên, thực tế trong giáo dục những người bản địa kỹ thuật số lại đang được dạy bởi những
người nhập cư kỹ thuật số. Do đó việc hiểu rõ những đặc điểm của người bản địa kỹ thuật số sẽ có ý
nghĩa sâu sắc đối với quá trình chuyển đổi số trường đại học cũng như những chính sách liên quan đến
nhóm người này.
534
cảnh nào. Chỉ cần một chiếc smartphone kết nối 4G hoặc Wifi, họ có thể truy cập
và học tập cả ngày bên những trang học trực tuyến.
- Mục tiêu trở thành công dân toàn cầu. Nếu thế hệ Y là lứa đầu tiên bước
ra thế giới thì GenZ-Alpha sẽ là những công dân toàn cầu đích thực. GenZ-Alpha
có thể dễ dàng xóa đi các ranh giới và khoảng cách để kết bạn, giao lưu, học hỏi
khắp thế giới thông qua kết nối mạng. Được tiếp xúc với sự đa dạng văn hóa, sử
dụng tiếng Anh tốt GenZ-Alpha sẽ trở nên tự tin hơn, dạn dĩ hơn. Với khả năng
ngoại ngữ, GenZ-Alpha sẽ không chỉ học tốt khi ở trường mà còn bổ sung được
nhiều kĩ năng mềm khác thông qua các kênh như Youtube, Udemy, Skillshare…
GenZ-Alpha có thể học ở Việt Nam cũng như đăng ký tham gia các chương trình
học trực tuyến do các trường đại học hàng đầu như Harvard, Yale,... cung cấp.
Rõ ràng, chủ nhân đích thực của các trường đại học trong bối cảnh thời đại
số là Thế hệ GenZ và Gen Alpha, và trong khuôn khổ bài báo này được gọi chung
là thế hệ “thời đại số”. Những thế hệ này sẽ thông qua những gì học được để làm
cho thế giới tốt đẹp. Họ chính là những người tích cực tạo ra những thay đổi trên
thế giới, và những điều đó cần được bắt đầu từ ngày hôm nay, từ việc chuyển đổi
số giáo dục đại học. Vậy chính xác chuyển đổi số là gì? Và cách tiếp cận chính
xác cho chuyển đổi số giáo dục đại học cần bắt đầu từ đâu?
1.3. Từ số hóa đến chuyển đổi số
Ngày nay, thuật ngữ “Chuyển đổi số” (Digital transformation) được đề cập
đến rất nhiều, tuy nhiên trong phần lớn trường hợp mới dừng ở cấp độ số hóa
thông tin (Digitization) hay số hóa quy trình (Digitalization) mà thôi. Mặc dù các
khái niệm này không còn mới, nhưng trong phần này, các thuật ngữ được trình
bày ngắn gọn với mục đích thống nhất cách hiểu về “chuyển đổi số”. Để đảm
bảo chính xác, các thuật ngữ Tiếng Anh được sử dụng trong phần này để phân
biệt các khái niệm và dùng để thống nhất cách dịch các thuật ngữ tiếng Việt.
Hãy bắt đầu với Digitization (số hóa dữ liệu), hay chính xác hơn là Digitize
information (quá trình số hóa thông tin). Digitization được định nghĩa là "thao
tác kỹ thuật" nhằm chuyển đổi các thông tin analog (tương tự) sang dạng digital
(kỹ thuật số). Digitization được giải thích về mặt công nghệ là sự thể hiện các
thông tin dưới dạng các giá trị rời rạc thành một chuỗi số nhị phân (binary digit,
0 và 1).
Digitalization (số hóa quy trình) là việc sử dụng các giá trị thông tin số của
quá trình Digitization. Thuật ngữ Digitalization được sử dụng rộng rãi, bao hàm
chuyển đổi các quy trình khác nhau sang định dạng kỹ thuật số. Quá trình
Digitalization hướng tới đối tượng là các quy trình (process) nhằm xử lý các dữ
liệu số được thu thập, xử lý và lưu trữ trong hoạt động sản xuất kinh doanh. Quá
trình Digitalization tại các doanh nghiệp và tổ chức sẽ tạo ra các quy trình nghiệp
535
vụ mới (business process) và dịch vụ mới như chính phủ điện tử, thanh toán điện
tử, tự động hóa văn phòng hay mô hình văn phòng không giấy tờ,.. Quá trình
Digitalization trong giáo dục sẽ tạo ra các khóa học điện tử e-Learning và MOOC
(Massive Open Online Courses - Khóa học trực tuyến quy mô lớn).
Hình 1: Từ số hóa đến chuyển đổi số
Trong thời đại số, các thành tựu mới của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0
mang đến sự đột phá (disruption) trong cách thức kinh doanh, và đây mới thực
sự là quá trình Digital transformation (chuyển đổi số). Các công nghệ lõi có thể
kể đến Artificial Intelligent (Trí tuệ nhân tạo), Big Data (Dữ liệu lớn), Internet
of Thing (Internet vạn vật), Robotic Process Automation (Tự động hóa quy
trình), … đã mang đến cơ hội chuyển đổi (transform) và thay đổi các mô hình
kinh doanh, mô hình giáo dục, mô hình tiêu dùng, v.v. Trong giáo dục “Digital
transformation” cần phải được hiểu là thay đổi mô hình đào tạo truyền thống, mô
hình học tập truyền thống sang một mô hình hoàn toàn mới. Trong giáo dục đại
học, Digital transformation đang là phương thức được kỳ vọng làm thay đổi các
trường đại học truyền thống, phá vỡ các rào cản về tư duy và giới hạn thế giới
thực, mang đến cho những chủ nhân đích thực của các trường đại học trong thời
đại số, Thế hệ Z và Alpha - những cư dân “thời đại số” những trải nghiệm mà họ
mong muốn.
2. Hành trình người học và cách tiếp cận lấy người học làm trung tâm trong
bối cảnh chuyển đổi số
Hành trình người học có thể được định nghĩa là: “Một chuỗi hoạt động, từ
khi bắt đầu các tương tác mà một người học trải qua trong suốt mối quan hệ của
