Khả năng tổ hợp và cơ cấu nghĩa của từ “bụng, dạ” trong Tiếng Việt

KHẢ NĂNG TỔ HỢP VÀ<br /> CƠ CẤU NGHĨA CỦA TỪ “BỤNG, DẠ” TRONG TIẾNG VIỆT<br /> ThS. Nguyễn Thị Trà My*<br /> Trường ĐH Khoa học, ĐH Thái Nguyên<br /> TÓM TẮT<br /> Trong giới hạn của bài viết này, chúng tôi tiến hành khảo sát, miêu tả và phân tích một cách toàn diện,<br /> tỉ mỉ về: Khả năng tổ hợp của vị từ với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể (bụng, dạ); cơ cấu nghĩa bao gồm:<br /> nghĩa đen và nghĩa chuyển cũng như nghĩa biểu trưng của các danh từ chỉ bộ phận cơ thể người (bụng, dạ)<br /> đặc biệt trong thành ngữ và tục ngữ. Trên cơ sở miêu tả và phân tích sẽ góp phần nhất định vào nghiên cứu<br /> và giảng dạy về nhóm các danh từ chỉ bộ phận cơ thể người cũng như các vị từ hữu quan trong tiếng Việt.<br /> Từ khóa: Khả năng tổ hợp, cơ cấu nghĩa, bụng, dạ, tiếng Việt<br /> <br /> Trong kho từ vựng tiếng Việt, số lượng các từ chỉ các bộ phận trên cơ thể con người rất phong phú, bao<br /> gồm hai lớp từ thuần Việt và Hán Việt. Không những thế, người Việt Nam còn ghép các từ ấy lại để thành<br /> các từ mới. Chẳng hạn, đã có bụng, ruột, lòng, dạ và gan, chúng ta lại có các từ ghép: bụng dạ, lòng dạ, ruột<br /> gan; đã có mặt, mũi và mày, chúng ta lại có các từ ghép: mặt mày và mặt mũi; đã có tay và chân, chúng ta lại<br /> có chân tay và tay chân... Lượng từ vựng chỉ các bộ phận trên cơ thể vì thế mà tăng vọt; cấu trúc ý nghĩa<br /> của chúng nhờ thế mà cũng đa dạng hơn.<br /> Theo Nguyễn Thiện Giáp [4; tr478]: Vị từ (verb) là từ biểu thị hành động, trạng thái và đặc trưng của sự<br /> vật như: đi, chạy, hiểu, hát, ném, cho, chết, ngủ... Đây là từ loại có tính phổ quát trong hầu hết các ngôn ngữ.<br /> Trong các ngôn ngữ biến hình, vị từ có những phụ tố đặc trưng cho chúng và có thể biến đổi theo ngôi, thời,<br /> thức, dạng... Nhưng đặc trưng trung tâm của vị từ là trong câu nó phải được kèm theo một hoặc một số danh<br /> ngữ, tức là nó đòi hỏi các tham tố…Trong các ngôn ngữ không biến hình như tiếng Việt, vị từ là từ loại có<br /> thể tự mình làm thành một đoản ngữ hoặc làm trung tâm của một đoản ngữ vị từ, trong đó, đoản ngữ vị từ là<br /> đoản ngữ có thể làm vị ngữ ở trong câu. Người ta thường chia vị từ thành hai loại là: vị từ nội động và vị từ<br /> ngoại động.<br /> 1. Danh sách các động từ kết hợp với “bụng, dạ”<br /> Chúng tôi còn tiến hành khảo sát, phân loại các động từ trong bảng thống kê dựa vào khả năng kết hợp<br /> của chúng với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể nói riêng (trong đó có bụng, dạ) và các danh từ khác nói<br /> chung:<br /> Bảng 1: Danh sách các động từ kết hợp với “bụng, dạ”<br /> STT Động DT chỉ<br /> STT Động<br /> DT chỉ<br /> từ<br /> bụng,<br /> từ<br /> bụng,<br /> dạ<br /> dạ<br /> 1<br /> Bấm bụng<br /> 9<br /> Chột<br /> dạ<br /> 2<br /> Đau<br /> bụng<br /> 10<br /> Đổi<br /> dạ<br /> 3<br /> Định bụng<br /> 11<br /> Tạc<br /> dạ<br /> 4<br /> Tức<br /> bụng<br /> 12<br /> Lót<br /> dạ<br /> 5<br /> Vác<br /> bụng<br /> 13<br /> Ngót<br /> dạ<br /> 6<br /> Vỡ<br /> bụng<br /> 14<br /> Trở<br /> dạ<br /> 7<br /> Buộc bụng<br /> 15<br /> Xót<br /> dạ<br /> 8<br /> Chắc dạ<br /> <br /> 1<br /> <br /> Dựa vào khả năng kết hợp của động từ với danh từ nói chung và danh từ chỉ bộ phận cơ thể nói riêng<br /> (trong đó có bụng, dạ), chúng tôi chia động từ thành 3 loại sau: Loại 1: Động từ vừa kết hợp được với danh<br /> từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng, dạ) vừa kết hợp được với các danh từ khác. Loại 2: Động từ không<br /> kết hợp được với danh từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng, dạ). Loại 3: Động từ chỉ kết hợp được với<br /> danh từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng, dạ)<br /> Theo bảng thống kê trên về các động từ có khả năng kết hợp với bụng, dạ trong từ điển chúng tôi thấy:<br /> Có 15 động từ có khả năng kết hợp với bụng, dạ. Trong đó: Có 7 từ kết hợp với bụng; có 8 từ kết hợp với<br /> dạ.<br /> - Phân loại các động từ về khả năng kết hợp với danh từ thường và các từ chỉ bộ phận cơ thể là bụng, dạ như<br /> sau:<br /> Bảng 2: Danh sách các động từ và danh từ thường kết hợp với “bụng, dạ”<br /> TT<br /> Động<br /> DT chỉ<br /> Danh từ thường<br /> từ<br /> bụng, dạ<br /> 1<br /> bấm<br /> có (dây)<br /> có<br /> 2<br /> đau<br /> không<br /> có<br /> 3<br /> định<br /> có (vị, thần)<br /> có<br /> 4<br /> tức<br /> có (nước, sữa)<br /> có<br /> 5<br /> vác<br /> có ( gỗ, củ)<br /> có<br /> 6<br /> vỡ<br /> có ( chum, vại )<br /> có<br /> 7<br /> buộc<br /> có ( dây, túi)<br /> có<br /> 8<br /> chột<br /> không<br /> có<br /> 9<br /> đổi<br /> có ( quần áo, xe)<br /> có<br /> 10<br /> tạc<br /> có (hình dáng, tượng)<br /> có<br /> 11<br /> lót<br /> có ( nồi, ổ)<br /> có<br /> 12<br /> chuyển có (gió, mùa)<br /> có<br /> 13<br /> xót<br /> có (của, tiền, con)<br /> có<br /> Nhìn vào bảng khảo sát trên, chúng tôi rút ra một số nhận xét sau: Chỉ có 2/13 trường hợp động từ chỉ<br /> kết hợp được với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể. Đó là các động từ: Đau, chột. Ngoài khả năng kết hợp với<br /> bụng, dạ những động từ này còn kết hợp được với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể khác nhưng số lượng rất<br /> hạn chế. Chẳng hạn: Đau: bụng, đầu, chân, tay, dạ dày, mắt, xương, lòng, cổ, vai.... Chột: dạ, mắt…<br /> * Xét loại 1: Động từ có khả năng kết hợp với cả danh từ thường lẫn danh từ chỉ bộ phận cơ thể (bụng,<br /> dạ)<br /> Có 11/13 trường hợp động từ có khả năng vừa kết hợp được với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể vừa kết<br /> hợp được với các danh từ khác (xem bảng khảo sát). Chúng tôi xin dẫn ra một số ví dụ cụ thể sau:<br /> 1. Từ định: [7; tr325]<br /> + Định tính, định lượng, định hướng, định danh..: Định chỉ hành động nêu ra một cách rõ ràng, không thay<br /> đổi sau khi đã có suy nghĩ, tìm hiểu, cân nhắc.<br /> + Định bụng: có ý định làm việc gì (gần giống nghĩa của định tâm, định thần)<br /> VD: Tôi định bụng mai sẽ đi Hà Nội.<br /> => Trường hợp này định mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ hành động nêu ra một cách rõ ràng,<br /> không thay đổi sau khi đã có suy nghĩ, tìm hiểu, cân nhắc để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ ý định làm việc<br /> gì đó (định bụng)<br /> 2. Từ tức: [7; tr1078]<br /> + Tức nước, tức hơi: Ở trạng thái có vật chứa đựng bên trong bị dồn nén quá chặt đến mức như muốn phá<br /> bung ra.<br /> + Tức sữa, tức ngực: Tức chỉ trạng thái cảm giác có cái gì bị dồn ứ, nén chặt ở một bộ phận nào đó của cơ<br /> thể, làm rất khó chịu.<br /> + Tức bụng: Có cảm giác rất khó chịu khi có điều sai trái, vô lý nào đó tác động đến mình mà mình thấy<br /> đành chịu, không làm gì được. (gần giống nghĩa với tức mình).<br /> <br /> 2<br /> <br /> VD: Bà ấy nói rất khó nghe. Tức bụng, tôi đành bỏ đi chỗ khác.<br /> => Trường hợp này tức mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ trạng thái cảm giác có cái gì bị dồn ứ,<br /> nén chặt ở một bộ phận nào đó của cơ thể, làm rất khó chịu để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ cảm giác rất<br /> khó chịu khi có điều sai trái, vô lý nào đó tác động đến mình mà mình thấy đành chịu, không làm gì được<br /> (tức bụng, tức mình)<br /> 3. Từ buộc [7; tr90]<br /> + Buộc lạt, buộc dây, buộc túi...Buộc chỉ hành động làm cho bị giữ chặt ở một vị trí bằng sợi dây<br /> + Buộc lòng: làm cho hoặc bị lâm vào tình thế nhất thiết phải làm điều gì đó trái ý muốn vì không có cách<br /> nào khác ở trong thế vạn bất đắc dĩ phải làm gì<br /> + Buộc bụng: góp nhặt, tiết kiệm<br /> VD: Chị ấy phải thắt lưng buộc bụng để nuôi thằng con học đại học.<br /> => Trường hợp này buộc mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ hành động làm cho bị giữ chặt ở một<br /> vị trí bằng sợi dây để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ hành động góp nhặt, tiết kiệm (buộc bụng, thắt lưng<br /> buộc bụng)<br /> 4. Từ đổi [7; tr337]<br /> + Đổi tiền lẻ: Đổi chỉ hành động đưa cái mình có để lấy cái người khác có, theo thỏa thuận ngữa hai bên<br /> + Đổi tên, đổi địa chỉ: Đổi chỉ hành động thay bằng cái khác<br /> + Đổi tính nét, đổi gió, đổi hướng, đổi đời: Đổi chỉ hành động biến chuyển từ trạng thái, tính chất này sang<br /> trạng thái, tình chất khác<br /> + Đổi dạ: thái độ bạc bẽo, không chung thủy hoặc phản bội<br /> VD: Yêu nhau 5 năm vậy mà hắn đổi dạ để đi theo người khác.<br /> => Trường hợp này đổi mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ hành động đưa cái mình có để lấy cái<br /> người khác có, theo thỏa thuận ngữa hai bên hoặc chỉ hành động thay bằng cái khác hay biến chuyển từ<br /> trạng thái, tính chất này sang trạng thái, tình chất khác để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ thái độ bạc bẽo, không chung thủy<br /> hoặc phản bội (đổi dạ, đổi lòng, thay lòng đổi dạ)<br /> 5. Từ tạc [7; tr883]<br /> + Tạc tượng, tạc hình dáng, tạc bia: Tạc chỉ hành động tạo ra một hình dạng mỹ thuật theo mẫu đã dự định<br /> bằng cách đẽo, gọt, chậm trên vật liệu rắn<br /> + Tạc dạ: ghi sâu trong tâm trí không bao giờ quên<br /> VD: Những gì mà chị đã làm cho tôi, tôi luôn ghi lòng tạc dạ.<br /> => Trường hợp này tạc mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ hành động chỉ hành động tạo ra một<br /> hình dạng mỹ thuật theo mẫu đã dự định bằng cách đẽo, gọt, chậm trên vật liệu rắn để… chuyển sang nghĩa<br /> bóng chỉ thái độ bạc bẽo, không chung thủy hoặc phản bội (tạc dạ, ghi lòng tạc dạ)<br /> * Xét loại 3: Động từ chỉ kết hợp với danh từ chỉ bộ phận cơ thể (bụng, dạ):<br /> Nhóm này gồm 2/13 động từ: Đau và chột.<br /> - Trong các trường hợp trên, động từ đau có các nét nghĩa sau: (1): Có cảm giác khó chịu ở bộ phận bị tổn<br /> thương nào đó của cơ thể: đau bụng, đau chân, đau tay, đau mắt....(2): Ốm: đau nặng, đói ăn rau, đau uống<br /> thuốc. (3): Ở trạng thái tinh thần, tình cảm rất khó chịu: đau lòng (4): Có tác dụng làm cho đau: (vấn đề) đau<br /> đầu. [7; tr291]. Như vậy, động từ đau khi kết hợp với danh từ chỉ bộ phận cơ thể bụng mang nét nghĩa thứ<br /> (1), (nghĩa đen)<br /> - Trong các trường hợp trên, động từ chột có các nét nghĩa sau:(1): Có một mắt bị hỏng: chột mắt (2) Cây<br /> trồng hoặc gia súc mất khả năng phát triển bình thường: cây cam bị chột (3): Thấy sợ và mất bình tĩnh vì đột<br /> ngột cảm thấy điều mình đang giấu giếm hình như có nguy cơ bị phát hiện: chột dạ. [7;tr171]. Như vậy,<br /> động từ chột khi kết hợp với danh từ chỉ bộ phận cơ thể dạ mang nét nghĩa thứ (2), (nghĩa bóng).<br /> Nhận xét: Như vậy, trong hầu hết các trường hợp mà chúng tôi đã khảo sát (11/13 trường hợp) đa số các<br /> động từ khi kết hợp với bụng, dạ đều mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển dựa trên nét nghĩa đen khi kết hợp với<br /> các danh từ khác.<br /> 2. Danh sách các tính từ kết hợp với “bụng, dạ”<br /> Thống kê các tính từ có thể đi với bụng và dạ trong từ điển chúng tôi có bảng thống kê sau:<br /> Bảng 3: Danh sách các tính từ kết hợp với “bụng, dạ”<br /> <br /> 3<br /> <br /> STT Tính<br /> từ<br /> <br /> DT chỉ STT Tính<br /> DT chỉ<br /> bụng,<br /> từ<br /> bụng,<br /> dạ<br /> dạ<br /> 1<br /> Ỏng<br /> bụng<br /> 12<br /> Vững dạ<br /> 2<br /> No<br /> bụng<br /> 13<br /> Ngang dạ<br /> 3<br /> Tức<br /> bụng<br /> 14<br /> Nhẹ<br /> dạ<br /> 4<br /> Thực bụng<br /> 15<br /> Non<br /> dạ<br /> 5<br /> Chắc bụng<br /> 16<br /> Nóng dạ<br /> 6<br /> Xấu<br /> bụng<br /> 17<br /> Nức<br /> dạ<br /> 7<br /> Tốt<br /> bụng<br /> 18<br /> Sáng<br /> dạ<br /> 8<br /> Xuôi bụng<br /> 19<br /> Tối<br /> dạ<br /> 9<br /> Nặng bụng<br /> 20<br /> Ngót<br /> dạ<br /> 10<br /> Yên<br /> dạ<br /> 21<br /> Thối<br /> dạ<br /> 11<br /> Mát<br /> dạ<br /> 22<br /> Chắc<br /> dạ<br /> Dựa vào khả năng kết hợp của tính từ với danh từ nói chung và danh từ chỉ bộ phận cơ thể nói riêng (trong<br /> đó có bụng, dạ ) chúng tôi chia tính từ thành 3 loại sau:<br /> Loại 1: Tính từ vừa kết hợp được với danh từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng, dạ) vừa kết hợp được<br /> với các danh từ khác. Loại 2: Tính từ không kết hợp được với danh từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng,<br /> dạ). Loại 3: Tính từ chỉ kết hợp được với danh từ chỉ bộ phận cơ thể (trong đó có bụng, dạ)<br /> Theo bảng thống kê trong từ điển tiếng Việt về các tính từ có khả năng kết hợp với bụng, dạ, chúng tôi<br /> thấy:<br /> - Có 22 tính từ có khả năng kết hợp với bụng, dạ. Trong đó: Có 9 từ kết hợp với bụng; Có 13 từ kết hợp với<br /> dạ<br /> - Phân loại các tính từ về khả năng kết hợp với danh từ thường và các từ chỉ bộ phận cơ thể là bụng, dạ như<br /> sau:<br /> Bảng 4: Danh sách các tính từ và danh từ thường kết hợp với “bụng, dạ”<br /> STT<br /> DT từ<br /> Tính<br /> Danh từ thường<br /> bụng,<br /> từ<br /> dạ<br /> 1<br /> Ỏng<br /> không<br /> có<br /> 2<br /> 3<br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> 7<br /> 8<br /> 9<br /> 10<br /> 11<br /> 12<br /> 13<br /> 14<br /> 15<br /> 16<br /> <br /> No<br /> Tức<br /> Thực<br /> Chắc<br /> Xấu<br /> Tốt<br /> Nặng<br /> Xuôi<br /> Yên<br /> Mát<br /> Vững<br /> Ngang<br /> Nhẹ<br /> Non<br /> Nóng<br /> <br /> 17<br /> 18<br /> <br /> Nức<br /> Sáng<br /> <br /> có (cơm, nước)<br /> có (hơi, nước)<br /> có (cảnh, tình)<br /> có (hạt, chân)<br /> có (áo, xe)<br /> có (áo, mũ)<br /> có (thùng, nước)<br /> có (gió, cơm)<br /> có (sóng, nước)<br /> có (gió, tay)<br /> có (nhà, cầu)<br /> có (tài, sức)<br /> có (bàn, ghế)<br /> có (chuối, mướp)<br /> có (không khí,<br /> nước)<br /> có (danh, tiếng)<br /> có (đèn, trăng)<br /> <br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> có<br /> <br /> 4<br /> <br /> 19<br /> Tối<br /> có (trời, đèn)<br /> có<br /> 20<br /> Ngót<br /> có (rau)<br /> có<br /> 21<br /> Thối<br /> có (rau, quả)<br /> có<br /> Nhìn vào bảng khảo sát trên, chúng tôi rút ra một số nhận xét sau:<br /> * Xét loại 1: Tính từ có khả năng kết hợp với cả danh từ thường lẫn danh từ chỉ bộ phận cơ thể (bụng,<br /> dạ)<br /> Có 20/21 trường hợp tính từ có khả năng vừa kết hợp được với các danh từ chỉ bộ phận cơ thể vừa kết<br /> hợp được với các danh từ khác (xem bảng khảo sát). Một số ví dụ cụ thể như sau:<br /> 1. Từ thực [7; tr937]<br /> - Thực: thực là có thật, có thể nhận biết trực tiếp bằng giác quan. VD: Cảnh vật như thực, như hư.<br /> - Thực bụng: chân thành, cư xử tốt với người khác<br /> VD: Anh ấy rất thực bụng với tôi.<br /> => Trường hợp này thực mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ việc chỉ trạng thái của sự vật thực sự tồn tại, có<br /> thể nhận biết được bằng các giác quan để chuyển sang nghĩa bóng chỉ sự chân thành, thành thật của một người<br /> nào đó (thực bụng, thực lòng).<br /> 2. Từ yên [7; tr1168]<br /> - Yên vị: Yên là ở trạng thái không động đậy, xê xích hoặc thay đổi vị trí, tư thế.<br /> - Sóng yên: Yên là ở trạng thái ổn định, không có biến động, xáo trộn, rắc rối.<br /> - Yên dạ: Ở trạng thái tâm lý không có điều gì phải lo lắng cả (gần giống yên lòng, yên tâm)<br /> VD: Con cứ yên dạ lên đường nhập ngũ.<br /> => Trường hợp này yên mang nghĩa bóng, nghĩa chuyển: từ trạng thái không động đậy, xê xích hoặc thay<br /> đổi vị trí, tư thế, không có biến động, xáo trộn, rắc rối để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ trạng thái tâm lý<br /> không có điều gì phải lo lắng cả (yên dạ)<br /> 3. Từ mát [7; tr612]<br /> - Gió mát, nước mát: Mát là có nhiệt độ vừa phải, không nóng, nhưng cũng không lạnh, gây cảm giác dễ<br /> chịu.<br /> - Mát tay: Mát là có cảm giác khoan khoái dễ chịu, không nóng bức<br /> - Thuốc mát: Mát là có tác dụng làm cho cơ thể không bị nhiệt, không bị rôm sảy, mụn nhọt<br /> - Mát dạ: hả hê, vui thích trong lòng do được thỏa ý (gần giống mát lòng, mát lòng hởi dạ, mát mày mát<br /> mặt, mát dạ hả lòng)<br /> VD: Con giỏi giang, cha mẹ mát lòng mát lòng mát dạ.<br /> => Trường hợp này mát mang nghĩa chuyển: từ có nhiệt độ vừa phải, không nóng, nhưng cũng không lạnh,<br /> gây cảm giác dễ chịu, khoan khoái để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ sự hả hê, vui thích trong lòng do được<br /> thỏa ý (mát dạ, mát lòng, mát lòng hởi dạ, mát mày mát mặt, mát dạ hả lòng)<br /> 4. Từ vững [7; tr1135]<br /> - Ghế vững, nhà vững...: Vững là có khả năng giữ nguyên vị trí trên mặt nền hoặc giữ nguyên tư thế mà<br /> không dễ dàng bị lung lay, bị ngã, bị đổ<br /> - Vững tay lái, vững tay nghề: Vững là có năng lực đương đầu với những hoàn cảnh bất lợi để thực hiện như<br /> bình thường nhiệm vụ, chức năng của mình.<br /> - Vững bụng, vững dạ: cảm thấy có được điều kiện để yên tâm làm việc gì, không có gì phải lo ngại, mặc dù<br /> có khó khăn lớn (gần giống vững tâm, vững dạ, vững lòng).<br /> VD: Đi đêm trong rừng, nhưng có hai người cũng vững dạ hơn.<br /> => Trường hợp này vững mang nghĩa chuyển: từ có khả năng giữ nguyên vị trí trên mặt nền, giữ nguyên tư<br /> thế mà không dễ dàng bị lung lay, bị ngã, bị đổ hoặc có năng lực đương đầu với những hoàn cảnh bất lợi để<br /> thực hiện như bình thường nhiệm vụ, chức năng của mình để… chuyển sang nghĩa bóng chỉ trạng thái cảm<br /> thấy có được điều kiện để yên tâm làm việc gì, không có gì phải lo ngại, mặc dù có khó khăn lớn (vững dạ,<br /> vững tâm, vững dạ, vững lòng)<br /> 5. Từ non [7; tr734]<br /> - Cỏ non, mầm non, da non: Non là ở giai đoạn mới mọc, mới sinh ra, chưa phát triển đầy đủ<br /> - Đậu non, gạch non, non lửa: Non là dưới mức chuẩn, dưới mức yêu cầu phải đạt được<br /> <br /> 5<br /> <br />