262
VỀ VIỆC TRUYỀN TẢI KIẾN THỨC VĂN HÓA
TRONG GIẢNG DẠY NGÔN NGỮ: TRƯỜNG HỢP TỪ ĐỒNG ÂM
LIÊN QUAN ĐẾN PHONG TỤC NGÀY TẾT CỦA NGƯỜI NHẬT
Nguyễn Thị Thanh Tâm
Trường Đại học Công Nghệ TP.HCM (HUTECH)
Viện Công nghệ Việt - Nhật (VJIT)
Tóm tắt
Ngôn ngữ và văn hoá luôn gắn bó chặt chẽ với nhau, thể hiện trong nhiều mặt của
đời sống xã hội. Nằm trong vùng ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa và văn hóa
chữ Hán, từ xa xưa Nhật Bản cũng tổ chức ăn Tết Oshogatsu vào dịp đầu năm mới
để cầu mong những điều tốt lành sẽ đến với bản thân và gia đình. Do ý nghĩa đặc
biệt quan trọng của dịp lễ này, người Nhật cũng giống như các nước khác vô cùng
cẩn trọng trong từng lời nói, việc làm để không mạo phạm đến thần linh, đồng thời
cầu chúc sự may mắn. Vì thế mà một số phong tục của người Nhật trong ngày Tết
được bắt nguồn từ những từ đồng âm trong ngôn ngữ, tạo nên sinh hoạt văn hóa
cộng đồng đặc sắc. Việc truyền tải kiến thức văn hóa trong giảng dạy ngôn ngữ có
vai trò quan trọng trong quá trình tiếp thu ngôn ngữ đích một cách có hiệu quả.
Từ khoá: Giảng dạy ngôn ngữ, văn hóa, từ đồng âm, ngày Tết
1. Đặt vấn đề
Đối với người học ngoại ngữ thường sẽ gặp các khó khăn liên quan đến ngữ
âm, từ vựng, ngữ pháp giữa ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích. Không chỉ có vậy,
người học còn gặp các vấn đề do đặc trưng văn hoá đa dạng, khác biệt nhau nằm
ẩn trong ngôn ngữ. Sự khác biệt giữa nền văn hoá riêng của người học/văn hoá
nguồn (home culture) và nền văn hoá mà trong đó ngôn ngữ đích đang hoạt
động/văn hoá đích (target culture) có thể gây mâu thuẫn và hiểu lầm khi giao tiếp.
Do giá trị văn hoá được thể hiện qua ngôn ngữ nên nhiều trường hợp cách suy nghĩ
và biểu đạt ngôn ngữ chịu ảnh hưởng của văn hoá nguồn và chuyển tải một cách
vô thức sang ngôn ngữ đích trong giao tiếp liên văn hoá. Có thể nói điều khó khăn
đối với người học ngoại ngữ không chỉ là do khác biệt về ngôn ngữ, mà là khác
263
biệt văn hoá. Byram (1994) nhận xét “(đối với người học ngoại ngữ) kiến thức về
hệ thống ngữ pháp của Ngôn ngữ là phương tiện chủ yếu để chuyển tải và phản
ánh các giá trị, niềm tin, phong tục,...của một nền văn hoá. Có thể nói ngôn ngữ, ở
một khía cạnh nào đó, đại diện cho một nền văn hoá cụ thể: “Trong một ý nghĩa
nào đó, nó là chìa khoá để trở về quá khứ văn hoá của một xã hội, là tài liệu hướng
dẫn cho thực tiễn xã hội”.
2. Mối quan hệ giữa văn hóa và ngôn ngữ trong giảng dạy ngoại ngữ
2.1 Mối quan hệ giữa văn hóa và ngôn ngữ
Các phạm vi của ngôn ngữ và văn hóa gắn bó chặt chẽ với nhau. Là một
thành tố của nền văn hóa tinh thần, ngôn ngữ giữ một vị trí đặc biệt bởi ngôn ngữ
là phương tiện tất yếu và là điều kiện cho sự nảy sinh, phát triển và hoạt động của
những thành tố khác trong văn hóa.
Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa có thể được nhìn thấy ở ba biểu hiện:
một, ngôn ngữ là một phần của văn hóa; hai, ngôn ngữ là một chỉ số của văn hóa
(theo nghĩa nó tiết lộ cách suy nghĩ và tổ chức kinh nghiệm của một cộng đồng);
và ba, ngôn ngữ là biểu trưng của văn hóa.
Ngôn ngữ là kho lưu trữ và đồng thời là biểu hiện của ký ức tập thể hoặc ký
ức văn hóa của cả một cộng đồng. Ở cấp độ vi mô, mỗi từ, với tính chất liên văn
bản của nó, đều liên hệ đến những từ khác và những văn bản khác, tất cả đều gắn
liền với những kinh nghiệm chung mà cả cộng đồng đều chia sẻ.
Ngôn ngữ là một trong những phương tiện chính để lưu truyền văn hóa. Con
người học những bài học đầu tiên về các biểu tượng, niềm tin và giá trị, vốn là
những cốt lõi của văn hóa truyền thống trước hết, là từ gia đình; và sau đó, ở trường
học: Ở cả hai nơi, phương tiện truyền dạy chính vẫn là qua ngôn ngữ. Tính chất
truyền khẩu trong văn hóa dân gian chính là một minh chứng hùng hồn cho vai trò
của ngôn ngữ trong việc duy trì và nuôi dưỡng văn hóa nói chung.
2.2 Mục tiêu, cách tiếp cận tích hợp văn hóa trong giảng dạy ngôn ngữ
Mục đích của giảng dạy văn hoá là để người học “gia tăng nhận thức và phát
triển sự tò mò học tập đối với nền văn hoá đích và nguồn, giúp người học so sánh
264
giữa các nền văn hoá” . Bằng cách so sánh các nền văn hoá khác nhau, người học
hiểu biết sâu hơn về văn hoá đích, nâng cao năng lực giao tiếp và có được sự “nhạy
cảm” về đa dạng văn hoá: “Sự đa dạng này sau đó phải được hiểu và tôn trọng, và
không bao giờ... đánh giá quá cao hoặc quá thấp nó”. Tomalin (1993) đã đưa ra
các mục tiêu trong giảng dạy văn hoá như sau:
• Giúp người học thông hiểu các yếu tố xã hội như tuổi tác, giới tính, tầng
lớp xã hội, nơi cư trú ảnh hưởng đến cách thức nói năng và ứng xử;
• Giúp người học ý thức hơn về khuôn mẫu hành vi ở các tình huống phổ biến
trong văn hoá đích;
• Giúp người học nâng cao nhận thức về ý nghĩa văn hoá của các từ/cụm từ
trong ngôn ngữ đích;
• Giúp người học phát triển khả năng để xác định và đánh giá thông tin về
văn hoá đích;
• Kích thích sự tò mò học hỏi và khuyến khích sự đồng cảm của người học
đối với văn hoá đích.
Trong dạy ngôn ngữ, để tích hợp văn hoá, có các cách tiếp cận chính như
sau:
• Giảng dạy văn hoá một cách tường minh: trang bị cho người học cơ sở
phát triển kiến thức văn hoá đích. Nhược điểm của nó là nội dung văn hoá
đích chỉ biểu hiện ở mức độ tương đối, cách tích hợp cũng như cách dạy
văn hoá như thế nào thì vẫn chưa được giải quyết thỏa đáng;
• Giảng dạy văn hoá theo phương pháp giao tiếp: Thông qua phương pháp
này, giáo viên có thể dạy văn hoá cho người học theo phương châm “học
đi đôi với hành”, văn hoá được tích hợp một cách tự nhiên với ngôn ngữ;
• Giảng dạy văn hoá theo phương pháp giao tiếp liên văn hoá: Phương pháp
này vận dụng ưu điểm của hai phương pháp nêu trên. Người học không
chỉ học hỏi các kiến thức về ngôn ngữ đích, mà còn phải quan tâm đến
việc phát triển nhận thức và thẩm năng văn hoá ở các nền văn hoá khác
nhau.
265
Byram (1994) đưa ra mô hình giảng dạy ngoại ngữ và văn hoá gồm bốn
thành phần cơ bản: việc học ngôn ngữ, nhận thức ngôn ngữ, nhận thức văn hoá
và trải nghiệm văn hoá. Đầu tiên, người học được học kiến thức ngôn ngữ. Sau
đó, qua thông tin văn hoá được cung cấp, người học thấy được sự khác biệt giữa
ngôn ngữ - văn hoá nguồn với ngôn ngữ - văn hoá đích. Tiếp theo, qua thực
hành, người học sẽ có được năng lực giao tiếp ở nền văn hoá đích. Theo mô hình
này, người học được khuyến khích nhận biết những gì liên quan đến nền văn hoá
đích, trở nên khoan dung và chấp nhận tính đa dạng, khác biệt của nó. Người học
hiểu biết về văn hoá đích “sẽ có cái nhìn tích cực hơn về nền văn hoá đó và trở
nên khoan dung với văn hoá của người khác”. Bằng cách kết hợp việc sử dụng
ngôn ngữ với những so sánh và trải nghiệm văn hoá, cũng như được học tập và
thực tập trên sự giao thoa giữa hai ngôn ngữ - văn hoá nguồn và đích, người học
sẽ có được năng lực giao tiếp liên văn hoá. Năng lực này giúp người học ngày
càng hiểu sâu hơn tính phổ quát lẫn tính đặc thù của văn hoá, biết rõ hơn những
ảnh hưởng của văn hoá đến ngôn ngữ, đồng thời có được các kỹ năng diễn dịch
và liên hệ, khám phá và tương tác với cái khác biệt, mới lạ; cũng như biết tôn
trọng nền văn hoá khác, dễ dàng hoà nhập với thế giới đa văn hoá ngày nay.
3. Từ vựng đồng âm liên quan đến phong tục ngày Tết ở Nhật Bản
3.1 Ngày Tết ở Nhật Bản
Năm mới là thời điểm mà những tục lệ xưa thể hiện những nét văn hóa lâu
đời của các dân tộc phương Đông được thực hiện một cách cẩn trọng trong mỗi
gia đình. Nhiều tài liệu cho rằng Tết được du nhập vào Nhật từ giữa thế kỷ 6 từ
Trung Quốc. Tuy nhiên, hiện nay không giống như các nước láng giềng ở châu Á,
người Nhật đã chuyển từ Tết Âm lịch sang Dương lịch từ hàng trăm năm trước.
Người Nhật gọi dịp này là “Oshogatsu”, như một sự kiện để vinh danh vị thần
Toshigamisama. Trước đây, Nhật Bản ăn Tết theo Âm lịch nhưng đã chuyển sang
ăn Tết theo Dương lịch kể từ năm 1873. Tuy nhiên không vì thế mà người Nhật bỏ
đi những sinh hoạt văn hóa đặc sắc trong dịp lễ lớn nhất trong năm này.
3.2 Từ đồng âm
266
Từ đồng âm là loại từ có cách phát âm, cấu tạo âm thanh giống nhau, hoặc
trùng nhau về hình thức viết, nói, đọc nhưng ý nghĩa lại hoàn toàn khác nhau.
Giống như rất nhiều ngôn ngữ khác, những từ có cách phát âm giống hệt
nhưng lại khác nhau về mặt ý nghĩa tồn tại rất nhiều trong tiếng Nhật. Hiện tượng
này trong tiếng Nhật được gọi là 同音異義語 (Doon igi go). Một trong số lý do để
giải thích là do bảng chữ cái tiếng Nhật vốn ít âm (50 âm), nên hiện tượng từ đồng
âm khác nghĩa xảy ra khá phổ biến. Thậm chí có những âm có hàng chục từ đồng
âm, mặc dù cách viết Kanji là hoàn toàn khác biệt.
Ví dụ: Với phát âm あめ (ame), chúng ta có thể có các từ với cách
đọc giống hệt như vậy đó là:
• 雨 （あめ）: Mưa
• 飴 （あめ）: Kẹo
Hay với phát âm: いじん (ijin) chúng ta có hai từ mang ý nghĩa
hoàn toàn trái ngược nhau như:
• 偉人 （いじん）: Vĩ nhân
• 異人 （いじん）: Dị nhân
Có thể nói đây là một hiện tượng thường xuyên bắt gặp trong tiếng
Nhật.
3.3 Một số từ đồng âm liên quan đến phong tục ngày Tết ở Nhật Bản
Trong quá trình giảng dạy tiếng Nhật, không chỉ đơn thuần cung cấp cho
người học lượng từ vựng phục vụ chức năng giao tiếp, giáo viên đồng thời cung
cấp các kiến thức về văn hóa nhằm tạo hứng thú cho người học và hạn chế những
rủi ro gặp phải do sự khác biệt văn hóa. Từ những quan niệm về sự may – rủi, điềm
dữ - điềm lành, những kiêng kị trong đời sống mà người Nhật có cách sử dụng