286
TẦM QUAN TRỌNG CỦA VĂN HÓA TRONG GIẢNG DẠY NGÔN NGỮ
Phạm Thị Thanh Thắm
Tóm Tắt:
Ngôn ngữ và văn hóa và mối liên kết của nó luôn được các học giả trong và ngoài
nước nghiên cứu khoa học quan tâm và nghiên cứu sâu rộng. Sau khi tôi tìm hiểu
và đọc qua các bài nghiên cứu về chủ đề này cùng với kinh nghiệm thực tiễn, tôi
xin được phân tích thêm về tầm quan trọng của văn hoá trong giảng dạy ngôn ngữ
trong thời đại hiện nay.
Từ khóa: Nhật Bản, ngôn ngữ và văn hoá, ngôn ngữ nhật
Abstract :
Language and culture and its linkages have always been of great interest and
extensive research by domestic and foreign scholars. After I researched and read
through the research articles on this topic and also with practical experience, I
would like to analyze more about the importance of culture in language teaching
in modern times.
Keywords: Japan, language and culture, Japanese language
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Ngôn ngữ và văn hóa có mối liên kết chặt chẽ với nhau, khi con người học và
sử dụng một ngôn ngữ khác, qua quá trình học hỏi đó con người cũng trực tiếp
tiếp xúc với nền văn hóa của quốc gia sử dụng ngôn ngữ đó. Mối liên kết của ngôn
ngữ và văn hoá ở Việt Nam đã có rất nhiều công trình nghiên cứu được công bố
nhằm khẳng định thêm tầm quan trọng của văn hoá trong việc học ngôn ngữ. Điều
đó được biểu hiện qua việc hiện nay có rất nhiều cơ sở đào tạo ngoại ngữ danh
tiếng đang áp dụng phổ biến phương pháp giảng dạy đào tạo ngôn ngữ kết hợp
với tìm hiểu văn hoá đang thu hút nhân lực trẻ theo học các chương trình này.
287
2. MỐI QUAN HỆ GIỮA VĂN HÓA VÀ NGÔN NGỮ
2.1. VĂN HÓA ĐÓNG VAI TRÒ QUAN TRỌNG ĐỂ HÌNH THÀNH TƯ
DUY
2.1.1. Khái niệm về Văn hóa, ngôn ngữ
Văn hoá là gì? Hiện tại có nhiều định nghĩa về văn hoá, chẳng hạn như nhà
nghiên cứu Hofstede xét về khía cạnh ý thức thì cho rằng: Văn hoá là sự lập trình
mang tính tập thể của trí não và sự lập trình này phân biệt các thành viên của một
nhóm hoặc một loại người với các thành viên của một nhóm hay một loại người
khác.
Với nhà nghiên cứu dân tộc học và giao tiếp văn hoá đại diện là nhà nghiên cứu
Tylor đã nhấn mạnh vào bản sắc trong các yếu tố cấu thành của văn hoá với định
nghĩa: Văn hoá, hiểu theo nghĩa rộng mang tính dân tộc học, là một tổng thể phức
hợp bao gồm kiến thức, đức tin, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, phong tục cùng
bất cứ khả năng và thói quen nào khác mà một con người có được với tư cách là
thành viên của xã hội. [6, tr.75]
Về khái niệm ngôn ngữ: ngôn ngữ là một hệ thống những đơn vị vật chất phục
vụ cho việc giao tiếp của con người và được phản ánh trong ý thực tập thể, độc
lập ý tưởng, tình cả và nguyện vọng cụ thể của con người, trừu tượng hoá khỏi
những tư tưởng, tình cảm và nguyện vọng đó.
Ngôn ngữ và văn hóa có mối liên kết với nhau, khi chúng ta sử dụng một ngôn
ngữ khác tiếng mẹ đẻ đồng thời cũng giúp chúng ta có dịp tiếp xúc và am hiểu về
văn hóa, phong tục tập quán con người của quốc gia đó. Mối liên hệ của ngôn ngữ
và văn hoá ở Việt Nam đã có rất nhiều công trình nghiên cứu được công bố. Tôi
xin điểm qua các công trình của GS.TSKH Trần Ngọc Thêm với bài “Ngữ dụng
học và văn hoá – ngôn ngữ học” đăng tạp chí Ngôn ngữ vào năm 1999 đã nêu rõ:
Văn hóa - ngôn ngữ học giao tiếp. Lĩnh vực giao tiếp nói chung và giao tiếp ngôn
ngữ nói riêng luôn luôn là một lĩnh vực mang tính đặc thù rất cao của mọi nền văn
hóa.
288
2.1.2. Các yếu tố văn hóa giống và khác nhau trong sự tư duy của mỗi
dân tộc
Các học giả ngày nay cho rằng lịch sử, địa lý và văn hoá có thể thay đổi cách ta
tư duy và nhìn nhận vấn đề. Ví dụ, hai miền nam bắc của Trung Quốc được phân
cách bởi sông Hoàng Hà, miền nam trồng lúa gạo và miền bắc trồng lúa mì. Thông
thường, trồng lúa mì không cần phải tiêu tốn nhiều công sức, chủ yếu dựa vào
lượng nước mưa để nuôi cây lớn. Ngược lại, trồng lúa gạo cần phải có một hệ
thống tưới tiêu phức tạp trải dài qua nhiều đồng ruộng, người nông dân phải lao
động nhiều hơn và phải cùng hợp tác với người xung quanh để ruộng của mình
được tốt hơn [8]. Sự khác biệt này cũng phần nào lập nên hệ tư tưởng cá nhân và
tư duy tập thể và toàn thiện hơn.
Về các từ vựng ngôn ngữ, trong các nghiên cứu của ngành ngôn ngữ học, không
khó để chúng ta nhận ra sự khác nhau về cách nhìn nhận thế giới của người Anh,
người Pháp, người Hà Lan, người Trung Quốc, người Việt Nam, … được thể hiện
thông quá ẩn dụ khái niệm của ngôn ngữ. Theo từ điển ngôn ngữ học của Jean
Dubois (1984) định nghĩa ẩn dụ là dùng một danh từ cụ thể để chỉ một khái niệm
trừu tượng mà không có mặt những từ, cụm từ để chỉ sự so sánh. Hay nói rộng hơn
ẩn dụ là việc dùng tất cả các từ mà từ này có thể thay thế bằng một từ khác có
những điểm tương đồng sau khi đã bỏ tất cả những từ dùng để sự so sánh.
Tuyệt đại đa số các khái niệm cơ bản của con người như thời gian, sự kiện,
quan hệ nhân quả, tâm trí, bản ngã, đạo đức,… đều được thể hiện bằng ẩn dụ. Nhờ
vào việc so sánh ẩn dụ khái niệm trong từng loại ngôn ngữ, chúng ta có thể thấy
mỗi dân tộc đều có sự tri nhận riêng về ngôn ngữ và văn hóa bản xứ. Ví dụ đối với
các bộ phận cơ thể người như đầu, mặt, mắt, mũi, miệng, má, răng, tay, mép, cổ,
vai, tay, chân, ..., ngoài những chức năng, vị trí, hình thức chung của từng bộ phận,
thông qua hình thức ẩn dụ mà mỗi dân tộc có một cách tri nhận, tư duy riêng. Ví
dụ trong tiếng Việt ta có mặt bàn, mặt ghế, mặt đất, mặt sông,... nhưng lại không
có mặt núi như trong tiếng Anh “face of a mountain” (sườn núi); có miệng hang,
miệng hầm, miệng giếng,... nhưng không có miệng sông như trong tiếng Anh
“mouth of a river” (cửa sông); có tay nải, tay bánh, tay chèo, tay đòn,... nhưng
289
không có tay đồng hồ như trong tiếng Anh “hands of a watch” (kim đồng hồ),...
[3].
Hay về sực khác biệt cách sử ngôn ngữ trong văn hoá giao tiếp, giữa hay nước
Việt Nam và Nhật Bản luôn có mối quan hệ hữu nghị hợp tác bền vững trong khu
vực Châu Á, văn hoá của hai quốc gia cũng có phần khác nhau. Nhật Bản với tư
duy làm hài lòng mọi người và tránh mất lòng người khác, thì người Nhật ít khi
nói “ không” với người không phải gia đình hay người chưa đến mức độ thân thiết.
Và họ thường hay nói lấp lửng và nói tránh nói vòng khi giao tiếp nhằm mong
muốn đối phương thấu hiểu và hài lòng đối phương. Thông thường người Nhật họ
ít bày tỏ cảm xúc và cách suy nghĩ rõ ràng của họ và họ luôn giữ một khoảng cách
nhất định khi giao tiếp. Khác với lối tư duy đó, người Việt Nam thường thích nói
thẳng vấn đề đó là điều chứng minh rằng mình đang thành thật và chân thành với
đối phương, mong muốn được kết giao lâu dài. Trong môi trường giao tiếp công
ty người Nhật từ xưa luôn nêu cao tinh thần tập thể và tôn trọng người lãnh đạo và
luôn vì sự phát triển của công ty mà cố gắng hoà nhập và cùng tập thể phấn đấu.
Cá nhân và tập thể luôn liên kết chia sẻ kinh nghiệm và hỗ trợ nhau và họ luôn vì
mục tiêu chung và phát triển chung để làm việc và phấn đấu.
Những ví dụ được nêu trên cho thấy sự khác nhau và giống nhau trong tư duy
văn hoá của mỗi dân tộc. Khi đã xác định chinh phục ngôn ngữ đó thì ta cần trang
bị thêm kiến thức về văn hoá , điều đó giúp ít cho người học vừa thành thạo ngoại
ngữ vừa am hiểu văn hoá bản địa tạo nên môi trường giao tiếp ngoại ngữ thật sinh
động.
2.1.3. Văn hóa ảnh hưởng đến tư duy trong dạy và học ngoại ngữ
Những công trình nghiên cứu khoa học như trên đã làm rõ mối liên kết giữa
ngôn ngữ và văn hoá là mối quan hệ không thể tách rời. Vì thế, trong qua trình học
ngôn ngữ nếu được đào tạo song song trong chương trình giảng dạy ngôn ngữ kết
hợp với học văn hoá của quốc gia đó thì người học sẽ cảm nhận được sự tương tác
giao văn hoá: Tương tác văn hoá được xác định là quá trình tương tác giữa những
đối tác sống ở các quốc gia khác nhau và thuộc về các nền văn hoá khác nhau[6,
tr.78]. Một trong những ngôn ngữ được yêu thích hiện nay là ngôn ngữ Nhật và
290
nền văn hoá Nhật Bản. Với nền kinh tế phát triển vượt trội là một trong những
nước đứng đầu Châu Á và thế giới, Nhật Bản đang là thị trường tiềm năng cho
doanh nghiệp Việt Nam và cung ứng nhân lực trẻ phục vụ cho nhu cầu trong và
ngoài nước. Nhật Bản và Việt Nam có mối quan hệ hợp tác hữu nghị lâu dài và
phát triển bền vững. Cụ thể là, với nỗ lực Nhật Bản là nước viện trợ văn hoá và
giáo dục lớn nhất cho Việt Nam. Một trong những thành quả lớn nhất của hợp tác
giáo dục Việt – Nhật là việc đưa tiếng Nhật vào giảng dạy như là ngoại ngữ phổ
thông tại các trường Việt Nam. Sau một thời gian dài phấn đấu, ngày nay tiếng
Nhật được Bộ Giáo dục và Đào tạo Việt Nam thừa nhận là 1 trong 6 ngoại ngữ
giảng dạy ở bậc phổ thông, thi đại học và sau đại học. Đặc biệt, từ tháng 9-2017,
Việt Nam trở thành quốc gia đầu tiên đưa tiếng Nhật vào giảng dạy ở cấp tiểu học
ở Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh.[7, tr.371-372]. Vì thế nhiều cơ sở giảng dạy
từ trung tâm ngoại ngữ, các trường cao đẳng, đại học đào tạo ngôn ngữ Nhật để
đáp ứng nhu cầu nhân lực cho thị trường kinh tế. Về lĩnh vực kinh doanh, tôi có
cơ hội trực tiếp sử dụng nguồn nhân lực trẻ từ nhiều cơ sở đào tạo tại Việt Nam.
Với nguồn nhân lực được đào tạo tại các trung tâm ngoại ngữ, các bạn được đào
tạo giỏi về ngôn ngữ giao tiếp và luôn sở hữu các bằng cấp theo tiêu chuẩn qui
định nhằm phục vụ cho nhu cầu du học hay làm việc tại các doanh nghiệp Nhật tại
Việt Nam. Đối với các bạn đi du học hầu như các bạn bị sốc văn hoá từ văn hoá
đời sống, văn hoá doanh nghiệp của Nhật Bản, các bạn ngại tiếp xúc văn hoá mới
và cần thời gian để hoà nhập văn hoá. Riêng các bạn du học sinh được đào tạo tại
các cơ sở trường học có kết hợp phương pháp giảng dạy ngôn ngữ và dạy văn hoá
thì các bạn hoà nhập rất nhanh và các bạn ấy thích và tự tin tham gia trải nghiệm
văn hoá Nhật trên đất nước bản địa.
Về phần sử dụng nhân lực thành thạo ngôn ngữ Nhật tại thị trường Việt Nam
của các doanh nghiệp Nhật Bản, ứng viên luôn được lựa chọn đó là thông thạo
ngoại ngữ và am hiểu văn hoá doanh nghiệp Nhật Bản và có kinh nghiệm làm việc
với Nhật Bản hoặc đã sang Nhật. Vì trong quá trình vận hành doanh nghiệp, công
ty Nhật Bản luôn áp dụng qui tắc chung là: Báo cáo・liên lạc・thảo luận「報
告・連絡・相談＝ほうれんそう」hay còn được gọi tắt là phương pháp