Luận án Tiến sĩ Ngôn ngữ học: Kính ngữ trong tiếng Nhật và những biểu hiện tương đương trong tiếng Việt

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HẰNG NGA KÍNH NGỮ TRONG TIẾNG NHẬT VÀ NHỮNG BIỂU HIỆN

TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG NHẬT

Ngành: Ngôn ngữ học so sánh, đối chiếu Mã số: 9 22 20 24 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Người hướng dẫn khoa học:

PGS. TS. Hoàng Anh Thi

Hà Nội, 2023

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng

được công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Hà nội, ngày tháng năm 2023

Tác giả luận án

Nguyễn Thị Hằng Nga

MỤC LỤC MỞ ĐẦU .............................................................................................................................. 1

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT.............................................................................................................................. 7

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu kính ngữ ............................................................. 7 1.1.1. Tổng quan nghiên cứu kính ngữ trong tiếng Nhật ................................................... 7

1.1.2. Tổng quan nghiên cứu kính ngữ tiếng Nhật trong mối quan hệ với lịch sự ......... 14

1.2. Cơ sở lý thuyết ........................................................................................................... 19 1.2.1. Khái niệm kính ngữ tiếng Nhật .............................................................................. 19

1.2.2.Phân loại kính ngữ tiếng Nhật .................................................................................... 21 1.2.3. Một số đặc điểm ngôn ngữ và văn hóa giao tiếp liên quan kính ngữ tiếng

Nhật ........................................................................................................................... 34 1.2.4. Cơ sở lý thuyết về ngôn ngữ học đối chiếu ..................................................... 41

1.3. Tiểu kết chương 1 ...................................................................................................... 42

CHƯƠNG 2: CÁC PHƯƠNG THỨC NGỮ PHÁP BIỂU THỊ KÍNH NGỮ TIẾNG

NHẬT VÀ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG VIỆT ............................................. 44

2.1. Các phương thức ngữ pháp biểu thị kính ngữ tiếng Nhật ................................ 44 2.1.1. Phương thức sử dụng tiền tố biểu thị kính ngữ tiếng Nhật................................... 44

2.1.2. Phương thức sử dụng hậu tố biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật ......................... 56

2.1.3. Phương thức sử dụng tiền tố kết hợp hậu tố biểu thị kính ngữ tiếng Nhật ................ 65

2.2. Các biểu hiện ngữ pháp tương đương trong tiếng Việt ...................................... 77 2.2.1. Phương thức sử dụng cấu trúc chủ-vị thể hiện lịch sự trong tiếng Việt ......... 78

2.2.2. Phương thức sử dụng tình thái từ thể hiện lịch sự trong tiếng Việt ................ 79

2.2.3. Tổ hợp lịch sự trong tiếng Việt ....................................................................... 81

2.3. Đối chiếu các phương thức ngữ pháp biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật với

những biểu hiện tương đương trong tiếng Việt ........................................................... 84 2.3.1. Sự khác biệt về tần suất sử dụng các phương thức ngữ pháp ......................... 84 2.3.2. Sự khác biệt về các dạng thức trong các phương thức ngữ pháp ................... 86

2.4. Tiểu kết chương 2 ...................................................................................................... 88

CHƯƠNG 3: CÁC PHƯƠNG THỨC TỪ VỰNG BIỂU THỊ KÍNH NGỮ TIẾNG NHẬT VÀ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG VIỆT ............................................. 90 3.1. Các phương thức từ vựng biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật .......................... 90 3.1.1.Từ xưng hô biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật ....................................................... 90

3.1.2.Từ đồng nghĩa lịch sự biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật ............................... 96 3.1.3. Từ Hán-Nhật biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật ................................................. 104

3.2. Các biểu hiện từ vựng thể hiện lịch sự trong tiếng Việt ......................................... 106 3.2.1. Từ xưng hô thể hiện lịch sự trong tiếng Việt ....................................................... 106

3.2.2.Từ đồng nghĩa lịch sự thể hiện lịch sự trong tiếng Việt ................................. 110

3.2.3.Từ Hán-Việt thể hiện lịch sự trong tiếng Việt ................................................ 111

3.3. Đối chiếu các phương thức từ vựng biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật và tương đương trong tiếng Việt ............................................................................... 113

3.3.1. Đối chiếu kính ngữ từ ngữ xưng hô trong tiếng Nhật và tương đương trong

tiếng Việt. ................................................................................................................ 113 3.3.2. Đối chiếu kính ngữ từ ngữ đồng nghĩa trong tiếng Nhật và tương đương trong

tiếng Việt ................................................................................................................. 117

3.3.3. Đối chiếu kính ngữ từ Hán-Nhật và tương đương trong tiếng Việt .............. 119

3.4. Tiểu kết chương 3 .................................................................................................... 123

CHƯƠNG 4: KHẢO SÁT TRƯỜNG HỢP CHUYỂN DỊCH KÍNH NGỮ TIẾNG NHẬT SANG TIẾNG VIỆT QUA MỘT SỐ TÁC PHẨM VĂN HỌC NHẬT BẢN

VÀ BẢN DỊCH TIẾNG VIỆT ..................................................................................... 125

4.1. Mô tả khảo sát .......................................................................................................... 125 4.1.1. Phạm vi và mục đích khảo sát ....................................................................... 125

4.1.2. Cách thức tiến hành khảo sát ........................................................................ 125

4.2. Kết quả khảo sát ...................................................................................................... 126 4.2.1. Mô tả chung tình hình chuyển dịch kính ngữ trong các tác phẩm ................ 126

4.2.2. Chuyển dịch kính ngữ bằng từ ngữ xưng hô ................................................. 128

4.2.3 Chuyển dịch kính ngữ bằng cấu trúc chủ-vị .................................................. 133

4.2.4. Chuyển dịch kính ngữ bằng tình thái từ ........................................................ 134

4.2.5. Cách chuyển dịch kính ngữ bằng từ ngữ đồng nghĩa lịch sự ....................... 136

4.2.6 Chuyển dịch kính ngữ bằng từ gốc Hán......................................................... 137

4.2.7. Chuyển dịch kính ngữ bằng tổ hợp lịch sự ................................................... 137

4.3. Tiểu kết chương 4 .................................................................................................... 138 KẾT LUẬN ..................................................................................................................... 139 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN

QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................................................. 143 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ 144 PHỤ LỤC......................................................................................................................... 155

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BD Bản dịch

BG Bản gốc

CTPN Chủ thể phát ngôn

CTTN Chủ thể tiếp ngôn

KNN Khiêm nhường ngữ

LSN Lịch sự ngữ

TKN Tôn kính ngữ

N Danh từ

V Động từ

ADJ Tính từ

ADV Trạng từ

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1. Phân loại kính ngữ tiếng Nhật của Tsujimura ................................ 23

Bảng 1.2. Phân loại kính ngữ tiếng Nhật theo báo cáo của Hội đồng văn hóa

Nhật Bản năm 2007 ......................................................................................... 24

Bảng 1.3. Phân chia kính ngữ tiếng Nhật của Kabaya .................................... 25

Bảng 2.1. Tiền tố お (o)kết hợp với danh từ thuần Nhật biểu thị tôn kính ngữ

......................................................................................................................... 45

Bảng 2.2. Tiền tố お(o) kết hợp với danh từ Hán Nhật biểu thị tôn kính ngữ ........ 46

Bảng 2.3. Tiền tố お(o) kết hợp với tính từ biểu thị tôn kính ngữ .................. 47

Bảng 2.4. Tiền tố お(o) kết hợp với phó từ biểu thị tôn kính ngữ .................. 47

Bảng 2.5. Tiền tố ご(go) biểu thị tôn kính ngữ............................................... 48

Bảng 2.6.Một số tiền tố khác biểu thị tôn kính ngữ. ....................................... 49

Bảng 2.7. Tiền tố お (o) biểu thị khiêm nhường ngữ ..................................... 50

Bảng 2.8. Tiền tố ご (go) biểu thị khiêm nhường ngữ ................................... 51

Bảng 2.9. Một số tiền tố khác biểu thị khiêm nhường ngữ ............................. 52

Bảng 2.10. Tiền tố お biểu thị lịch sự ngữ ...................................................... 53

Bảng 2.11. Tiền tố ご (go) biểu thị lịch sự ngữ .............................................. 54

Bảng 2.12. Phương thức chắp dính tiền tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật ....... 54

Bảng 2.13.Dạng thức V +られる (V+rareru) biểu thị tôn kính ngữ. ............. 57

Bảng 2.14. Dạng thức V+なさる (V+nasaru) biểu thị tôn kính ngữ ............. 58

Bảng 2.15. Hậu tố kết hợp với danh từ biểu thị tôn kính ngữ ........................ 59

Bảng 2.16. Hậu tố kết hợp với danh từ biểu thị khiêm nhường ngữ ............. 60

Bảng 2.17. Hậu tố kết hợp với động từ biểu thị lịch sự ngữ ........................... 60

Bảng 2.18. Dạng thức N/ADJ/ADV-です(desu) thể hiện lịch sự .................. 61

Bảng 2.19. Dạng thức N/ADJ/ADJ+でございます(degozaimasu) thể hiện lịch

sự ..................................................................................................................... 62

Bảng 2.20. Phương thức sử dụng hậu tố biểu thị kính ngữ tiếng Nhật ........... 64

Bảng 2.21. Dạng thức お/ご V になる biểu thị tôn kính ngữ ........................ 66

Bảng 2.22. Dạng thức お／ご +Ⅴ +くださる biểu thị tôn kính ngữ ....... 68

Bảng 2.23. Dạng thức お/ご+V+なさる biểu thị tôn kính ngữ ..................... 69

Bảng 2.24. Dạng thức お ／ご+N/ADJ+て／でいらっしゃる、お／ご

+ADV+いらっしゃる biểu thị tôn kính ngữ ................................................. 70

Bảng 2.25. Dạng thức N/ADJ-でございます(degozaimasu) biểu thị tôn kính

ngữ ................................................................................................................... 71

Bảng 2.26. Dạng thức お ／ ご (o/go)+N/ADJ+ 様 (sama), 陛 下 (heika),方

(gata) biểu thị tôn kính ngữ ............................................................................. 72

Bảng 2.27. Tiền tố kết hợp với hậu tố đi với động từ biểu thị khiêm nhường

ngữ ................................................................................................................... 73

Bảng 2.28. Phương thức chắp dính cả tiền tố và hậu tố thể hiện kính ngữ tiếng

Nhật ................................................................................................................. 75

Bảng 2.29. Từ tố “Quý” trong từ ghép thể hiện lịch sự trong tiếng Việt ....... 81

Bảng 2.30. Kết quả khảo sát phương thức ngữ pháp thể hiện kính ngữ tiếng

Nhật. ................................................................................................................ 84

Bảng 2.31. Kết quả khảo sát phương thức ngữ pháp thể hiện lịch sự trong tiếng

Việt. ................................................................................................................. 85

Bảng 2.32. Bảng tổng kết các phương thức ngữ pháp thể hiện kính ngữ tiếng

Nhật ................................................................................................................. 86

Bảng 2.33. Bảng tổng kết các phương thức ngữ pháp thể hiện lịch sự trong tiếng

Việt .................................................................................................................. 87

Bảng 3.1. Đại từ nhân xưng trong tiếng Nhật và tiếng Việt ........................... 90

Bảng 3.2 Từ thân tộc trong tiếng Nhật ........................................................... 92

Bảng 3.3. Danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp trong tiếng Nhật ........................ 95

Bảng 3.4. Động từ tôn kính ngữ và kiêm nhường ngữ tiếng Nhật ................. 96

Bảng 3.5. Động từ đồng nghĩa lịch sự khiêm nhường ngữ ............................. 99

Bảng 3.6. Động từ đồng nghĩa tôn kính ngữ ................................................ 100

Bảng 3.7. Danh từ đồng nghĩa biểu thị kính ngữ tiếng Nhật ........................ 101

Bảng 3.8. Phó từ, tính từ đồng nghĩa biểu thị kính ngữ tiếng Nhật .............. 102

Bảng 3.9. Một số từ Hán Nhật biểu thị kính ngữ tiếng Nhật ........................ 105

Bảng 3.10. Từ xưng hô thân tộc trong tiếng Việt ......................................... 108

Bảng 3.11. Danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp trong tiếng Việt ................... 110

Bảng 3.12. Từ ngữ đồng nghĩa biểu thị lịch sự tiếng Việt ........................... 111

Bảng 3.13. Một số từ Hán Việt biểu thị lịch sự trong tiếng Việt .................. 112

Bảng 3.14. Các phương thức kính ngữ từ vựng trong tiếng Nhật và tương đương trong

tiếng Việt ........................................................................................................ 121

Bảng 4.1. Biểu hiện kính ngữ tiếng Nhật trong các tác phẩm văn học Nhật Bản

....................................................................................................................... 127

Bảng 4.2. Tỷ lệ các phương thức thể hiện tương đương kính ngữ tiếng Nhật

trong tiếng Việt trong các tác phẩm văn học Nhật Bản ............................... 127

Bảng 4.3 Từ xưng hô thể hiện kính ngữ tiếng Nhật trong các tác phẩm văn học

Nhật Bản ........................................................................................................ 129

Bảng 4.4 Chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật bằng từ ngữ xưng hô tiếng Việt

trong các tác phẩm văn học Nhật Bản ........................................................... 129

DANH MỤC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 2.1.Tỷ lệ sử dụng phương thức ngữ pháp và phương thức từ vựng biểu

thị kính ngữ tiếng Nhật.................................................................................... 55

Biểu đồ 2.2. Tỷ lệ các phương thức ngữ pháp biểu thị kính ngữ tiếng Nhật . 56

Biểu đồ 2.3. Phương thức tiền tố và phương thức hậu tố thể hiện kính ngữ tiếng

Nhật.................................................................................................................. 65

Biểu đồ 2.4.Tỷ lệ các phương thức ngữ pháp và các phương thức từ vựng biểu

thị lịch sự tiếng Việt ........................................................................................ 77

Biểu đồ 2.5 Tỷ lệ biểu thị lịch sự tiếng Việt của các phương thức ngữ pháp. 79

Biểu đồ 3.1. Tỷ lệ sử dụng kính ngữ từ ngữ xưng hô trong sự đối sánh với các

phương thức từ vựng khác trong tiếng Nhật ................................................. 115

Biểu đồ 3.2. Tỷ lệ sử dụng từ ngữ xưng hô biểu thị lịch sự trong sự đối sánh

với các phương thức từ vựng khác trong tiếng Việt ..................................... 115

Biểu đồ 3.3. Tỷ lệ sử dụng kính ngữ bằng từ ngữ xưng hô trong tiếng Nhật116

Biểu đồ 3.4. Tỷ lệ sử dụng từ ngữ xưng hô biểu thị lịch sự trong tiếng Việt117

Biểu đồ 3.5. Tỷ lệ sử dụng các phương thức kính ngữ từ vựng trong tiếng Nhật

....................................................................................................................... 118

Biểu đồ 3.6. Tỷ lệ sử dụng các phương thức từ vựng thể hiện lịch sự trong tiếng

Việt ................................................................................................................ 118

Biểu đồ 3.7. Tỷ lệ sử dụng các phương thức kính ngữ tiếng Nhật ............... 120

Biểu đồ 3.8. Tỷ lệ sử dụng các phương thức ngôn ngữ thể hiện lịch sự tiếng

Việt ................................................................................................................ 120

ix

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Kính ngữ tiếng Nhật là một phạm trù rất quan trọng đối với người học và sử

dụng tiếng Nhật. Sử dụng tốt kính ngữ sẽ góp phần quan trọng cho sự thành công

trong giao tiếp bằng tiếng Nhật. Sử dụng tốt kính ngữ, đặc biệt là với người nước

ngoài không phải là vấn đề đơn giản. Kính ngữ không chỉ là vấn đề ngôn ngữ, mà nó

còn liên quan tới văn hóa xã hội: vị thế, khoảng cách xa gần, quan hệ thân sơ, quan

hệ trong ngoài... giữa những đối tượng tham gia giao tiếp. Sự phức tạp của kính ngữ

tiếng Nhật cũng đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu trên thế giới, cũng

như tại Nhật Bản và Việt Nam. Các nhà ngôn ngữ học và các nhà giáo học pháp tiếng

Nhật đã cho ra đời rất nhiều công trình nghiên cứu và tài liệu về kính ngữ tiếng Nhật.

Tuy nhiên, nghiên cứu kính ngữ tiếng Nhật dưới góc nhìn đối chiếu với tiếng Việt

vẫn là vấn đề còn bỏ ngỏ. Trong thực tế, cũng như ở nhiều nước, người học và sử

dụng tiếng Nhật ở Việt Nam, kể cả người đã đạt trình độ tiếng Nhật trung – cao cấp,

vẫn cảm thấy rất lúng túng và mắc nhiều lỗi khi sử dụng kính ngữ tiếng Nhật. Vì vậy,

việc nghiên cứu kính ngữ trong tiếng Nhật và đối chiếu với những biểu hiện tương

đương trong tiếng Việt là hết sức cần thiết. Kết quả nghiên cứu sẽ góp phần giúp người

dạy, người học và người sử dụng tiếng Nhật tìm được phương pháp tiếp cận kính ngữ

tiếng Nhật có hiệu quả. Đó là lí do chúng tôi thực hiện đề tài: “Kính ngữ trong tiếng

Nhật và những biểu hiện tương đương trong tiếng Việt”.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án

2.1. Mục đích nghiên cứu

Mục đích của luận án là nghiên cứu, phân tích để tìm ra những điểm tương đồng

và khác biệt giữa kính ngữ trong tiếng Nhật và những biểu hiện tương đương trong tiếng

Việt. Cụ thể, nghiên cứu của chúng tôi nhằm làm rõ: Kính ngữ tiếng Nhật được thể hiện

bằng các phương thức nào, đặc điểm của các phương thức đó là gì; Các biểu hiện tương

đương trong tiếng Việt là gì, có những đặc điểm gì; Các phương thức đó trong hai ngôn

ngữ có những điểm gì giống và khác nhau, phân tích nguyên nhân và đề xuất cách nhận

biết và sử dụng sao cho phù hợp với đặc điểm ngôn ngữ và văn hóa của từng cộng đồng.

1

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được mục đích trên, luận án có những nhiệm vụ cụ thể sau:

(1) Tổng quan các nghiên cứu quan trọng, tập hợp và khảo cứu các quan điểm lý

thuyết về kính ngữ trong tiếng Nhật.

(2) Miêu tả các phương thức thể hiện kính ngữ tiếng Nhật và các phương thức thể

hiện tương đương trong tiếng Việt; Phân tích những điểm tương đồng và khác biệt

của kính ngữ trong tiếng Nhật với các biểu hiện tương đương trong tiếng Việt.

(3) Khảo sát, phân tích ngữ liệu có sử dụng kính ngữ tiếng Nhật và và các cách thức

thể hiện tương đương trong tiếng Việt. Phân tích một số quy tắc xã hội, cũng là đặc

trưng văn hóa dân tộc thể hiện qua kính ngữ tiếng Nhật. Đối chiếu những đặc điểm

kính ngữ tiếng Nhật ở bình diện ngữ pháp và từ vựng và các biểu hiện tương đương

trong tiếng Việt.

(4) Nghiên cứu trường hợp bằng khảo sát, phân tích ngữ liệu thực tế về cách chuyển

dịch phát ngôn có kính ngữ trong tiếng Nhật sang tiếng Việt, qua đó làm rõ biểu hiện

kính ngữ tiếng Nhật và tương đương tiếng Việt trong sử dụng.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu cúa luận án

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là các biểu hiện kính ngữ trong tiếng Nhật

và tương đương trong tiếng Việt ở bình diện ngữ pháp và từ vựng.

3.2.Phạm vi nghiên cứu

Luận án nghiên cứu cách thức thể hiện kính ngữ trong tiếng Nhật qua các

phương thức ngữ pháp và phương thức từ vựng, đồng thời đối chiếu các phương thức

này với các phương thức thể hiện tương đương trong tiếng Việt. Luận án không đề cập

tới các biểu hiện phi ngôn từ thể hiện kính ngữ của người Nhật như: thái độ, tư thế, tác

phong...Ngoài ra, luận án còn khảo sát trường hợp chuyển dịch phát ngôn có kính ngữ

tiếng Nhật sang tiếng Việt ở một số tác phẩm văn học và bản dịch.

3.3. Ngữ liệu nghiên cứu

*Ngữ liệu tiếng Nhật: Ngữ liệu chúng tôi sử dụng trong luận án được trích rút

từ 3 tác phẩm văn học. Ba tác phẩm là: 心 (Nỗi lòng) của 夏目漱石 (Natsume

Souseki),吾輩は猫である（Tôi là mèo) của 夏目漱石 (Natsume Souseki),坊っちゃ

2

ん(Cậu ấm ngây thơ) của 夏目漱石(Natsume Souseki). Ngữ liệu thu thập từ các tác

phẩm bao gồm các biểu hiện kính ngữ phong phú (như hệ thống được miêu tả trong

các sách ngữ pháp và trong các nghiên cứu). Các ví dụ tiếng Nhật được đánh số từ đầu

chương đến cuối chương (Ví dụ 1, Ví dụ 2,...). Đây là các tác phẩm của nhà văn nổi

tiếng, viết vào đầu thế kỷ XX. Việc lựa chọn tác phẩm như vậy (chứ không phải các

tác phẩm đương đại) là để đảm bảo:

- Trong các tác phẩm này xuất hiện đầy đủ những biểu hiện kính ngữ đúng như

mô tả của hệ thống ngữ pháp, từ vựng tiếng Nhật, trùng hợp với mô tả của các nhà

nghiên cứu

- Đủ ngữ liệu kính ngữ kể cả những biểu hiện ít xuất hiện hiện nay, do những

biến đổi theo thời cuộc, nhưng không có nghĩa là chúng đã mất đi hoàn toàn, mà chỉ

thu hẹp phạm vi, bối cảnh sử dụng. Nói cách khác, chúng vẫn xuất hiện ở những bối

cảnh nghi thức đặc biệt (chẳng hạn như giao tiếp của Hoàng gia với dân chúng trong

những dịp lễ,...)

- Cũng 3 tác phẩm này là những tác phẩm đã được chuyển dịch sang tiếng Việt,

là ngữ liệu để chúng tôi tiến hành nghiên cứu trường hợp bằng cách khảo sát chuyển

dịch Nhật – Việt. Việc khảo sát tác phẩm trong luận án nhằm làm rõ cho lí thuyết,

cho sự mô tả hệ thống”.

Ngoài ra, chúng tôi cũng sử dụng ngữ liệu lấy từ các sách báo, từ điển tiếng Nhật

có uy tín như:[167],[168]...

*Ngữ liệu tiếng Việt: Chúng tôi thu thập biểu hiện tương đương kính ngữ tiếng

Nhật trong tiếng Việt từ các các đoạn hội thoại trích trong 6 tác phẩm văn học Việt

Nam. Lí do là tiếng Việt không có hệ thống kính ngữ rõ rệt như tiếng Nhật, để có đủ

thoại ngôn khảo sát, phân tích, chúng tôi phải sử dụng số lượng tác phẩm văn học

Việt Nam nhiều hơn. Sáu tác phẩm văn học tiêu biểu của Việt Nam trong thời kỳ

tương đương với các tiểu thuyết của Nhật được sử dụng, gồm có : Tắt đèn và Lều

chõng của Ngô Tất Tố, Vỡ đê và Số đỏ của Vũ Trọng Phụng, Chùa đàn của Nguyễn

Tuân, Tiểu thuyết Ngày mới của Thạch Lam.

Hơn nữa, chúng tôi cũng sử dụng ngữ liệu lấy từ các sách báo, từ điển tiếng

Việt có uy tín như:[159], [160]...

3

Riêng chương 4 là chương khảo sát chuyển dịch, mục đích là khảo sát là để

tìm hiểu một trong những việc sử dụng kính ngữ tiếng Nhật, đó là trường hợp

chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật sang tiếng Việt qua một số đoạn trích tiêu biểu

trong một số tác phẩm văn học Nhật Bản và bản dịch tiếng Việt. Do đó ngữ liệu

bản gốc tiếng Nhật chúng tôi vẫn sử dụng từ một số đoạn trích tiêu biểu trong ba

tác phẩm văn học Nhật Bản nói trên. Các tác phẩm này đều được dịch trực tiếp

từ bản gốc tiếng Nhật và của các dịch giả nổi tiếng đã được các công chúng và

các nhà phê bình văn học đánh giá cao. Đó là bản dịch “Tôi là mèo” của dịch giả

nổi tiếng Bùi Thị Loan với tác phẩm: “Wagahaiwanekodearu/吾輩は猫である”.

Bản dịch này được NXB Hội nhà văn xuất bản năm 2011. “Cậu ấm ngây thơ”, bản

dịch của tác phẩm “Botchan/坊っちゃん” của 夏目漱石(Natsume Souseki) cũng do

dịch giả Bùi Thị Loan đảm nhiệm, được NXB Hội nhà văn phát hành năm 2006. “Nỗi

lòng”, bản dịch của tác phẩm “Kokoro/心” của 夏目漱石 (Natsume Souseki) được

dịch bởi hai dịch giả Đỗ Khánh Hoàn và Nguyễn Tường Minh, được NXB Hội nhà

văn tái bản năm 2011. Phát ngôn bản gốc tiếng Nhật được đánh số từ Ví dụ 1, phát

ngôn dịch tiếng Việt tương ứng là Ví dụ 1’.

4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án

Để giải quyết được những nhiệm vụ đã đề ra của đề tài, luận án sử dụng một

số phương pháp và thủ pháp cơ bản sau:

- Phương pháp đối chiếu được sử dụng để phân tích, đối chiếu ngôn ngữ, văn

hóa nhằm tìm những điểm tương đồng và khác biệt trong các phương thức thể hiện

kính ngữ tiếng Nhật và các cách diễn đạt tương đương trong tiếng Việt. Tiếng Nhật

và tiếng Việt có nhiều đặc điểm ngôn ngữ khác nhau, một trong những đặc điểm nổi

bật là loại hình ngôn ngữ khác nhau, một bên là ngôn ngữ chắp dính (tiếng Nhật), và

bên kia là ngôn ngữ đơn lập (tiếng Việt). Các đặc điểm văn hóa của hai dân tộc cũng

có ảnh hưởng tới hai ngôn ngữ này. Do đó phương pháp đối chiếu đóng vai trò quan

trọng để thực hiện các nhiệm vụ mà luận án đề ra.

- Phương pháp miêu tả là phương pháp cần thiết để miêu tả các phương tiện

ngữ pháp, từ vựng biểu hiện kính ngữ trong tiếng Nhật ở bình diện hệ thống, và ở

4

bình diện dụng học và biểu hiện tương đương trong tiếng Việt. Phương pháp này còn

được sử dụng để mô tả cách thức chuyển dịch các biểu hiện kính ngữ tiếng Nhật sang

tiếng Việt khi thực hiện công tác dịch thuật này.

- Phương pháp phân tích ngữ cảnh và phân tích diễn ngôn được áp dụng để xem

xét các yếu tố từ vựng, ngữ pháp xuất hiện; và phân tích các tình huống hội thoại cụ thể,

trong đó hoàn cảnh giao tiếp, các vai giao tiếp, mục đích giao tiếp, nghi thức giao tiếp và

chiến lược giao tiếp là những yếu tố quan trọng trong việc lựa chọn kính ngữ tiếng Nhật

trong giao tiếp.

- Thủ pháp thống kê, phân loại, phân tích định lượng, phân tích định tính các

dữ liệu thu thập được trong quá trình khảo sát các hội thoại tiếng Nhật và tiếng Việt.

Kết quả thống kê sẽ tìm ra khuynh hướng chung trong các phương thức được sử dụng

để thể hiện kính ngữ tiếng Nhật và các biểu hiện tương đương trong tiếng Việt.

5. Đóng góp mới về khoa học của luận án

Luận án cung cấp nguồn cứ liệu về các đặc điểm và nguyên nhân về mặt ngôn

ngữ và văn hóa, các điểm giống và khác nhau trong cách biểu hiện kính ngữ tiếng

Nhật so với các biểu hiện tương đương trong tiếng Việt. Luận án thông qua nghiên

cứu trường hợp để làm rõ thêm biểu hiện tương đương tiếng Việt với kính ngữ tiếng

Nhật, dưới tác động của những quy tắc văn hóa xã hội tương đồng hay khác biệt.

Kết quả nghiên cứu sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho việc biên soạn tài liệu,

giáo trình về kính ngữ tiếng Nhật cho người Việt. Đồng thời kết quả nghiên cứu của

luận án cũng là tài liệu tham khảo tốt cho công tác biên phiên dịch Nhật-Việt cũng

như cho các nghiên cứu văn hóa, xã hội Nhật.

6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án

6.1. Ý nghĩa lý luận

Trình bày một cách tổng thể và hệ thống kính ngữ tiếng Nhật trên các bình

diện: các phương tiện biểu thị kính ngữ, ý nghĩa và cách sử dụng và đưa ra những

điểm tương đồng và khác biệt giữa kính ngữ trong tiếng Nhật với các cách diễn đạt

tương đương trong tiếng Việt. Đồng thời, luận án cũng chỉ ra các nhân tố văn hóa, xã

hội chi phối việc sử dụng kính ngữ, một số đặc trưng văn hóa dân tộc của ngôn ngữ

và tư duy của người Nhật thể hiện qua kính ngữ. Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ

5

góp phần làm rõ thêm mối quan hệ giữa ngôn ngữ với văn hóa, xã hội, chi phối việc

sử dụng ngôn ngữ.

6.2. Ý nghĩa thực tiễn

Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần cung cấp cho công việc học tập,

giảng dạy, sử dụng và nghiên cứu tiếng Nhật một cách có tính tổng thể và hệ thống

về quan niệm, biểu hiện cụ thể, đặc điểm của kính ngữ tiếng Nhật, tương đồng và

khác biệt với các biểu hiện tương đương trong tiếng Việt và một số đặc trưng văn hóa

dân tộc của ngôn ngữ và tư duy của người Nhật thể hiện qua kính ngữ.

7. Cơ cấu của luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án dự kiến

có kết cấu gồm 4 chương:

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý thuyết

Chương 2: Các phương thức ngữ pháp biểu thị kính ngữ tiếng Nhật và tương đương

trong tiếng Việt

Chương 3: Các phương thức từ vựng biểu thị kính ngữ tiếng Nhật và tương đương

trong tiếng Việt

Chương 4: Khảo sát trường hợp chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật sang tiếng Việt qua

một số tác phẩm văn học và bản dịch tiếng Việt.

6

CHƯƠNG 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu kính ngữ

1.1.1. Tổng quan nghiên cứu kính ngữ trong tiếng Nhật

1.1.1.1.Tổng quan nghiên cứu trên thể giới

Ở Nhật Bản, từ thời Minh Trị (1868), tiếng Nhật bắt đầu được nghiên cứu với

tư cách là Nhật ngữ học. Nhưng phải đến thời Chiêu Hòa (1926), Nhật ngữ học mới

được nghiên cứu một cách hệ thống. Do đó, quá trình nghiên cứu tiếng Nhật nói

chung và kính ngữ tiếng Nhật nói riêng ở Nhật có thể chia làm ba giai đoạn chính:

giai đoạn trước thời Minh Trị, giai đoạn sau thời Minh Trị đến thời Chiêu Hòa

(tiếng Nhật cận đại) và giai đoạn sau thời Chiêu Hòa (tiếng Nhật hiện đại).

安原貞室 (Yasuhara Sadamuro)（1610-1673）là người đã đưa ra được bản

かたこと mang tên 「 片 言

」 (Tiếng Nhật bập bẹ). [148].

chất và cách sử dụng kính ngữ tiếng Nhật. Năm 1650, ông đã cho ra đời tác phẩm

Bước vào thế kỷ 19, 東条義門 (Toujou Gimon) (1818) đã viết cuốn 「詞の林」

(“Rừng ngôn từ”). Trong cuốn sách này, tác giả cũng phân chia một số ngôn từ dùng để

dạy cho người mới học trong đó có phân tích hiện tượng kính ngữ. Theo ông, những ngôn

từ có ý nghĩa dùng để thể hiện sự kính trọng có thể chia thành hai loại ngũ đoạn hoạt dụng

và nhị đoạn hoạt dụng [114].

Trong khi đó, 辻村 (Tsujimura), trong cuốn 「敬語の史的研究」東京：東

京堂出 (1968) đã nhắc đến ba cây đại thụ của thời kỳ này là 三橋要也(Mitsuhashi

Masahiro), 松下大三郎 (Matsushita Daizaburo), và 三矢重松 (Mitsuya

Shigematsu). Năm 1892, Mitsuhashi đã cho ra đời cuốn 「邦文上の敬語」( “Kính

ngữ trong câu tiếng Nhật ” ). Năm 1901, Matsushita đã viết cuốn sách với tên 「日

本俗語文典」 ( “Từ thông dụng Nhật Bản”). Năm 1908, Mitsuya đã để lại cuốn sách

mang tên 「高等日本文法」（“Ngữ pháp tiếng Nhật bậc cao”）. Dưới đây là một

số phân tích về nghiên cứu kính ngữ của ba học giả này.

7

三橋要也 (Mitsuhashi Masahiro) được coi là người nghiên cứu về kính ngữ

với kết quả đáng ghi nhận đầu tiên. Trong cuốn 「邦文上の敬語 」（1892）, theo

phương pháp nhị phân, ông đã phân loại kính ngữ thành「自称敬語」（“kính ngữ

tự xưng”） và 「他称敬語」（“kính ngữ tha xưng”） Trong chương “Sự cần thiết

của kính ngữ” cũng ở trong cuốn sách này, ông cũng bày tỏ quan điểm rằng kính ngữ

không chỉ cần thiết để thể hiện tính văn học và hùng biện mà nó còn có thể được hiểu

là bộ phận thể hiện có hiệu quả và là một trong những yếu tố không thể thiếu được

đối với việc thể hiện trật tự tôn ti trong xã hội.

Theo ông, văn học nhất thiết phải đề cao tính trang trọng, mà tính trang trọng

được thể hiện qua kính ngữ. Ngoài ra, kính ngữ còn là tiền đề được sử dụng trong xã

hội để phân biệt vị trí, tuổi tác, xuất thân, tách biệt tầng lớp quý tộc với các tầng lớp

khác…

松下大三郎 (Matsushita Daizaburo) (1878-1935) trong cuốn 「日本俗語文

典」( 1901) đã phân chia kính ngữ thành ba loại 「尊遇」(“Tôn trọng ngữ”),「卑

遇」(“Thô tục ngữ ”),「不定遇」(“ Bất định ngữ”). Tuy nhiên, những gì mà

Matsushita nhắc đến trong cuốn sách này chỉ là “Khẩu ngữ” chứ không phải kính ngữ

được nghiên cứu như một đối tượng của ngữ pháp.

Sau này, kính ngữ được ông nghiên cứu kỹ hơn và có tính ngữ pháp rõ rệt hơn.

Trong cuốn「国語より観たる日本の国民性」 (“ Tính quốc dân của Nhật bản dựa

trên quốc ngữ”) xuất bản năm 1923, cho thấy kính ngữ tồn tại cả ở danh từ, đại từ,

động từ và tính từ.

Tiếp đó, các nghiên cứu khác của ông lần lượt ra đời「標準日本文 法」

(“ Ngữ pháp tiếng Nhật tiêu chuẩn”)（1924）、「標準漢文法」(“Ngữ pháp tiếng

Nhật tiêu chuẩn”)（1927）及び「標準日本口語法」(“Khẩu ngữ tiếng Nhật tiêu

chuẩn”)（1930）. Các nghiên cứu này của ông được đánh giá là mang tính ngữ pháp

cao hơn.

三矢重松 (Mitsuya Shigematsu)（1871-1923）viết cuốn sách mang tên

「高等日本文法」 vào năm 1908. Trong cuốn sách này, ông so sánh tiếng Nhật cổ

8

đại và tiếng Nhật hiện đại, khẩu ngữ và văn viết. Kính ngữ cũng được ông viết một

cách toàn diện hơn với lượng ví dụ thực tế phong phú hơn. Ông phân chia kính ngữ

làm bốn loại là（1）尊他敬語(tôn tha kính ngữ)、（2）自卑敬語(tự bỉ kính ngữ)、

（3）関係敬語(kính ngữ quan hệ)、（4）対話敬語 (kính ngữ đối thoại). Thể hiện

sự tôn kính trong kính ngữ được ông đề cao. Ông cũng đưa ra một số điểm khác nhau

giữa「御」và「様」trong kính ngữ.

Từ thế kỷ 20 tới nay, nghiên cứu ngôn ngữ Nhật Bản đánh dấu sự phát triển

vượt bậc. Rất nhiều học giả Nhật Bản đã dành nhiều thời gian và công sức nghiên

cứu kính ngữ Nhật Bản. Trong số đó, một số học giả được công nhận là những người

có tầm ảnh hưởng lớn với nền ngôn ngữ học Nhật Bản về nghiên cứu về kính ngữ

như:石坂正蔵(Ishizaka Shouzou), 江湖山恒明(Eguchi Tsuneaki), 辻村敏樹

(Tsujimura Toshiki), 宮地裕(Miyaji Yutaka), 大石初太郎(Oishi Hatsutarou)...

石坂正蔵 (Ishizaka Shouzou) viết cuốn 「敬語史論考」 (“Kính ngữ sử luận

khảo” (1944). Cuốn sách này ngoài việc quan tâm đến kính ngữ trong các tác phẩm

văn học, còn khảo sát các nghiên cứu về kính ngữ dưới triều 明治(Meiji) và 大正

(Taishou). Ishizaka cũng đưa ra một số học thuyết về kính ngữ tiếng Nhật hiện đại.

Theo ông, kính ngữ có thể chia làm ba loại:

- Kính ngữ mang tính khiêm tốn, khiêm nhường dành cho ngôi thứ nhất

- Kính ngữ mang tính tôn kính dành cho ngôi thứ hai và thứ ba

- Cách nói lịch sự

Ba loại trên cũng có thể coi là tương ứng với khiêm nhường ngữ, tôn kính ngữ, và lịch

sự ngữ theo phân chia trong nghiên cứu hiện nay.

辻村敏樹 (Tsujimura Toshiki) cũng là một chuyên gia trong lĩnh vực nghiên cứu

lược sử kính ngữ Nhật Bản với công trình giá trị lớn như「敬語の史的研究」(“Lược sử

nghiên cứu kính ngữ”) (1968). Ngoài ra, ông còn có một loạt các công trình bàn về phân

loại kính ngữ, cấu tạo của kính ngữ… như cuốn 「現代の敬語」, ( “Kính ngữ hiện đại”)

(1967）「敬語の用法」, (“ Sử dụng kính ngữ”), (1991). 「敬語論語」, ( “Lý thuyết

kính ngữ”) (1992)…

9

Những học giả phương Tây cũng rất quan tâm tới kính ngữ tiếng Nhật, chẳng hạn như

Cook, H. M., Maynard, S. , Chen, W...

Cook [67],[68],[69],[70], ghi nhận rằng hệ thống kính ngữ tiếng Nhật có hai

loại là kính ngữ dành cho chủ thể tiếp ngôn (được viết tắt là CTTN bao gồm cả người

nghe hoặc người đọc) và kính ngữ dành cho thoại đề (đối tượng được nói tới). Ông

đã sử dụng bài giảng, các cuộc hội thoại và các cuộc phỏng vấn trên truyền hình

để làm dữ liệu phân tích với giả thuyết cho rằng kính ngữ hướng tới CTTN là mối

quan hệ giữa con người và vai trò vị trí (ví dụ như khoảng cách giữa người nói với

vị trí xã hội của người đó). Và kết quả cho thấy người nói có xu hướng sử dụng

kính ngữ hướng tới CTTN khi họ muốn thể hiện nhân cách, trình độ giáo dục và

quyền lực của mình.

Maynard [83],[84],[85] khảo sát các phát ngôn trong hội thoại và cả văn bản

viết để kết luận rằng, các dạng thức không sử dụng kính ngữ có xu hướng xuất hiện

khi người nói cho rằng CTTN ở vị thế thấp hoặc các phát ngôn đó không đề cập tới

người tiếp nhận. Những phát ngôn như vậy có thể thấy trong các hành vi ngôn ngữ

như cảm thán, hồi tưởng, hồi ức, độc thoại...

Chen [66], cũng khảo sát các phát ngôn trong hội thoại và cho rằng, các dạng

thức không sử dụng kính ngữ có xu hướng lặp đi lặp lại ở các hành vi ngôn ngữ như

tiếp nhận thông tin, biểu lộ cảm xúc, hồi tưởng...

Một số học giả Nhật Bản nghiên cứu đi sâu về một số đặc điểm cụ thể của kính

ngữ tiếng Nhật như: 土屋信一(Tsuchiya Shin-ichi), viết về các yếu tố kính ngữ “れ

る”、 “れらる” trong ngôn ngữ thời Ê-đô với tựa đề 「江戸語の“れる・られる”

敬語小考」, đăng trong tạp chí 『国語学』 (số 96, 1974). Nghiên cứu này cho thấy

từ thời Ê-đô các yếu tố “れる”、 “れらる” đã được sử dụng nhiều không phải để

biểu thị khả năng mà dùng để biểu thị sự kính trọng đối với người đối thoại.

Kính ngữ trong tiếng Nhật thương mại có thể kể đến cuốn sách 「ビジネス

敬語のルールとマナー」(2000),高橋書店, (Các nguyên tắc sử dụng kính ngữ

trong thương mại) của học giả 吉川番緒子 (Yoshikawa Kaoko）. Cuốn sách cung

cấp thông tin khá đầy đủ về nguyên tắc sử dụng kính ngữ trong thương mại, đó

10

là“尊敬語” (sonkeigo/tôn kính ngữ), 謙譲語(kenjougo/khiêm nhường ngữ), 自尊語

(jisongo/tự trọng ngữ), 丁寧語 (teineigo/lịch sự ngữ) và 美化語 (bikago/ mỹ hóa

ngữ). Kính ngữ trong tiếng Nhật thương mại được chia ra ba trường hợp sử dụng

chính là giao tiếp trong văn phòng, thư thương mại và giao tiếp qua điện thoại với

những quy tắc sử dụng riêng cho mỗi trường hợp.

Phân tích một cách kỹ lưỡng cách sử dụng và cấu tạo của từng phát ngôn ở ba

dạng khác nhau: dạng bình thường, dạng tôn kính ngữ và dạng khiêm nhường ngữ

được thể hiện trong cuốn sách 「敬語 」(kính ngữ);荒竹出版、của hai tác giả 平林

周祐 (Hirabayashi Amaneyu) và 平林周祐 (Hamayukari Yoshiko) (năm 2000).

Cũng một công trình phân tích khá kỹ lưỡng về kính ngữ tiếng Nhật được sử

dụng trong một số hoàn cảnh giao tiếp cụ thể đó là 「状況分類別敬語用法辞典」

(Từ điển sử dụng kính ngữ theo văn cảnh), 東京堂出版 (1999) của 奥山益朗

(Okuyama Ekirou). Cuốn từ điển cung cấp cho người đọc một cách khá đầy đủ những

phân tích chi tiết của từng phát ngôn kính ngữ cho hành vi chào hỏi, tiếp khách, xưng

hô và trong gia đình.

Hai nhà ngôn ngữ học xã hội Ide Sachiko và Yoshida Megumi đã nghiên cứu

về mối quan hệ giữa việc sử dụng kính ngữ tiếng Nhật theo giới tính. Trong bài viết

“Sociolinguistics: Honorifics and Gender Differences” in trong cuốn “The handbook

of Japanese Linguistics”, nhà xuất bản Blackwell Publishing, (2004), hai nhà nghiên

cứu này đã cho thấy kết quả, phụ nữ Nhật sử dụng kính ngữ với tần xuất cao hơn nam

giới. Phụ nữ Nhật có trình độ học vấn cao hơn cũng sử dụng kính ngữ nhiều hơn so

với phụ nữ có trình độ học vấn thấp hơn.

Bên cạnh những công trình trên, một số công trình nghiên cứu khác cũng đề

cập đến kính ngữ tiếng Nhật như: 「マンガで わかる実用敬語」 (Kính ngữ trong

chuyện tranh Nhật Bản),(2009), 株 式 会 社 ア ル ク , của 釜渕優子(Kamabuchi

Yuuko）; 「敬語再入門」(Nhập môn kính ngữ),(1996)、丸善株式会社 của 菊池

康人(Kukichi Yasuhito）; 「あなたの日本語に磨きをかける敬語」 (Kính

ngữ, trau chuốt tiếng Nhật cho bạn)、(2008),専門教育出版 của 三吉礼子(Miyoshi

11

Reiko）và 矢島清美 (Yajima Kiyomi）; “Japanese politeness in the work of Fujio

Minami”, (tập13,2004) của Barbara Pizziconi, in trong tập “SOAS Working Papers

in Linguistics”...

Đặc biệt, trong một chuyên san về những quan điểm mới trong nghiên cứu

kính ngữ tiếng Nhật tại Nhật Bản (qua tổng quan sơ lược của Hoàng Anh Thi), các

chuyên gia nghiên cứu kính ngữ đã thể hiện những góc nhìn mới. Chẳng hạn, kính

ngữ cần được gắn với “lí thuyết trường” của Ide Sachiko, kính ngữ cần được phân

loại theo chức năng của Kabaya Hiroshi, hay đề xuất nghiên cứu đối chiếu ngôn ngữ

- văn hóa trong kính ngữ của Takiura Masato [46, tr.45-57].

Nghiên cứu kính ngữ tiếng Nhật dưới góc độ đối chiếu với tiếng Việt, chúng

tôi tìm được bài viết「日本語とベトナム語の現代敬語体系に関する一考察」

( Khảo sát kính ngữ hiện đại Nhật-Việt) đăng trên tạp chí 『日本語の研究』 (số 46,

2015) của 石山哲也(Ishiyama Tetsuya). Bài viết cho rằng kính ngữ tiếng Nhật gồm

tôn kính ngữ, khiêm nhường ngữ I , khiêm nhường ngữ II và ngữ lịch sự, trong khi

kính ngữ tiếng Việt có tôn kính ngữ, khiêm nhường ngữ II và ngôn ngữ lịch sự. Kính

ngữ tiếng Nhật thể hiện qua động từ, kính ngữ tiếng Việt thể hiện qua tiền tố và đại

từ. Theo tác giả, nguyên nhân dẫn tới sự khác biệt trong kính ngữ Nhật – Việt là do

văn hóa người Nhật vốn dĩ coi trọng thiên nhiên và thần linh. Mặc dù bài viết có một

số giá trị nhất định, nhưng theo chúng tôi vẫn còn một số điểm cần xem xét lại, như

kính ngữ tiếng Nhật được thể hiện bằng các phương thức nào, các phương thức thể

hiện tương đương trong tiếng Việt là gì, nguyên nhân dẫn tới sự khác biệt trong việc

sử dụng kính ngữ tiếng Nhật và các biểu hiện tương đương trong tiếng Việt còn có

các yếu tố như những quy tắc xã hội…

1.1.1.2. Tổng quan nghiên cứu ở Việt Nam

Ở Việt Nam, một số nhà ngôn ngữ học như: Trần Sơn [33], Nguyễn Thị Việt

Thanh [39], Nguyễn Tô Chung [10],... cũng đã có một số bài báo nghiên cứu về kính

ngữ trong tiếng Nhật. Những công trình này cho thấy một số đặc điểm khái quát của

kính ngữ trong tiếng Nhật. Trần Sơn miêu tả chi tiết hơn phạm trù kính ngữ trong

tiếng Nhật trong bài viết “Kính ngữ trong tiếng Nhật”, đăng trong tạp chí “Nghiên

12

cứu Nhật Bản”, (số 2,1999). Theo Trần Sơn, kính ngữ trong tiếng Nhật được sử dụng

trong một số hoàn cảnh như đối với người không thân quen, những người trên đáng

kính trọng, trong hội nghị, hội thảo, thư từ, thể hiện mối quan hệ “bên trong” và “ bên

ngoài”. Kính ngữ được sử dụng để biểu lộ tình cảm tôn kính đối với người trên, người

có địa vị, tuổi tác cao, thầy cô giáo..., thể hiện phép lịch sự và lễ độ trong xã giao, luôn

giữ được một khoảng cách nhất định đối với những người chưa thân quen, người lạ,

nâng cao tư cách uy tín của người nói, thể hiện trình độ học vấn, địa vị xã hội, dùng

làm cách nói bóng gió, vui đùa với người thân [33].

Trong bài “Kính ngữ trong tiếng Nhật”, đăng trong tạp chí “Ngôn ngữ”, số 1

năm 1993, Nguyễn Thị Việt Thanh đã khẳng định “Một trong những đặc điểm của

tiếng Nhật là sự tồn tại của cái gọi là dạng thức kính ngữ. Đó là dạng thức ngôn ngữ

biểu thị những mối quan hệ xã hội khác nhau giữa những người tham gia đối thoại”.

Trong bài viết này, Nguyễn Thị Việt Thanh cũng đã phân tích kính ngữ trong tiếng

Nhật trên phương diện là một phạm trù ngữ pháp riêng, tồn tại như một dạng thức

riêng biệt, đối lập với các dạng thức vốn được sử dụng trong những bối cảnh giao tiếp

bình thường.

Ngoài ra, một số công trình khác cũng có đề cập đến kính ngữ trong tiếng Nhật

như “Tiếng Nhật- một số nét đặc trưng khái quát” của Nguyễn Thị Việt Thanh đăng

trong tạp chí “ Nghiên cứu Nhật Bản”, số 1 năm 1995; Một bài báo khác cũng của

Nguyễn Thị Việt Thanh “Vai trò của cái tôi chủ thể trong hoạt động giao tiếp ngôn ngữ

ở tiếng Nhật”, đăng trong tạp chí “Nghiên cứu Nhật Bản và Đông Bắc Á”, số 3 năm

2001; hay bài báo của Nguyễn Văn Ân với nhan đề “Những quy tắc giao tiếp của người

Nhật Bản” đăng trong tạp chí “ Nghiên cứu Nhật Bản” số 4 năm 1995...

Trong khi đó, trong bài báo gần đây nhất “Những biểu thị kính ngữ trong tiếng

Nhật” đăng trong tạp chí “Khoa học Ngôn ngữ” số 46, ĐHHN, Nguyễn Tô Chung

cho rằng: “Kính ngữ trong tiếng Nhật là những từ ngữ, cách nói biểu thị sự tôn trọng,

lễ phép, khiêm tốn, lịch sự. Thông qua việc sử dụng kính ngữ, người ta có thể phân

biệt được mức độ quan hệ giữa những đối tượng tham gia giao tiếp. Sự hiện diện hay

vắng mặt của kính ngữ không chỉ tùy thuộc vào mục đích biểu đạt sự tôn kính hay địa vị

xã hội, mà còn liên quan đến nhiều yếu tố khác như mối quan hệ thân thiết, xã giao, mối

13

quan hệ bên trong-bên ngoài (uchi-soto)...” [10]. Bài viết này giới thiệu khái quát về lối

nói kính ngữ, về mối quan hệ giữa kính ngữ và ngữ pháp, về kính ngữ và thể văn, về cấu

tạo của kính ngữ, và phân loại kính ngữ trong tiếng Nhật. Trong bài, Nguyễn Tô Chung

hể hiện sự khác biệt với Nguyễn Thị Việt Thanh, là người có quan niệm kính ngữ chỉ

được biểu thị bằng các phương thức ngữ pháp: kính ngữ có thể được biểu thị bằng cả

các phương thức ngữ pháp và các phương thức từ vựng.

1.1.2. Tổng quan nghiên cứu kính ngữ tiếng Nhật trong mối quan hệ với lịch sự

1.1.2.1. Tổng quan nghiên cứu trên thế giới

Kính ngữ và lịch sự có mối quan hệ khó phủ nhận, thu hút sự quan tâm của nhiều

học giả thế giới. Nghiên cứu kính ngữ trong mối quan hệ với lịch sự sẽ cho thấy rõ hơn

đặc điểm ngôn ngữ, văn hóa được sử dụng trong kính ngữ. Nhiều nhà nghiên cứu trên

thế giới đã quan tâm đến vấn đề này từ lâu. Sau đây là một số công trình tiêu biểu.

Một trong những học giả có quan tâm sâu sắc và có nhiều nghiên cứu về kính

ngữ tiếng Nhật là Michel Haugh. Trong nghiên cứu năm 2011, Michel Haugh nhấn

mạnh vào yếu tố trung tâm của lịch sự trong tiếng Nhật là “Tachiba/立場” (“vị thế”),

mà chính vị thế này giữa người nói với người nghe sẽ là yếu tố quy định lựa chọn

cách nói có sử dụng kính ngữ hay không và nếu sử dụng kính ngữ thì sử dụng như

thế nào. [88; tr.147-175].

Trong công trình được coi là sự ra đời của thuyết lịch sự, hai tác giả Brown và

Levinson cũng có đề cập tới kính ngữ tiếng Nhật, dùng thuật ngữ “honorific” để chỉ

kính ngữ trong tiếng Nhật. Đặc biệt, tác giả thuyết lịch sự cho rằng đó là loại lịch sự

được mã hóa thành biểu hiện ngữ pháp để chỉ vị thế giữa những đối tượng tham gia

giao tiếp [65;tr.276].

Hai nhà ngôn ngữ học Xiang Dong Liu và Todd James Allen cũng bày tỏ quan

điểm về lịch sự trong tiếng Nhật trong công trình: “A study of linguistic politeness in

Japanese”. Hai ông cho rằng: “Tương tự như trong bất kỳ nền văn hóa nào khác, để

giao tiếp thành công bằng tiếng Nhật, các đối tượng tham gia giao tiếp phải lựa chọn

các quy tắc lịch sự chuẩn mực dựa trên các quy chuẩn về cách ứng xử (wakimae) và

vị thế (tachiba).” [92]

14

Nhiều nhà nghiên cứu ngôn ngữ học khác cũng quan tâm đến kính ngữ và lịch

sự trong tiếng Nhật như Pizziconi (2004), Chen (2003), Cook (1996)...với nhiều quan

điểm nhìn nhận từ nhiều góc độ khác nhau. Tuy nhiên, chúng tôi nhận thấy một số

điểm chung đó là kính ngữ là một công cụ ngôn ngữ quan trọng thể hiện lịch sự trong

tiếng Nhật. Kính ngữ tiếng Nhật tuân thủ theo số quy chuẩn nhất định phụ thuộc vào

đặc điểm ngôn ngữ của tiếng Nhật và đặc trưng văn hóa Nhật Bản.

Dù muốn hay không, thuyết lịch sự đã “phủ bóng” lên Nhật ngữ học nói chung

và nghiên cứu kính ngữ nói riêng. Thuyết lịch sự ra đời ngay lập tức đã nhận được

quan tâm đặc biệt, với nhiều công trình có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp, từ nhiều

khía cạnh. Trong đó có một số công trình của Yasuko Obana, Ide Sachiko, Matsumoto

Yoshiko, và gần đây có Takiura Masato…Trong hàng loạt công trình, một số nghiên

cứu đồng nhất kính ngữ với lịch sự, trong khi một số khác, ngược lại, cho rằng thuyết

lịch sự không phù hợp với tiếng Nhật, không thể áp dụng để nghiên cứu kính ngữ. Và

cũng có học giả chấp nhận cả hai quan điểm này.

Đại diện cho hướng nghiên cứu đồng nhất kính ngữ với lịch sự là Takiura

Masato. Ông cho rằng nên dùng thuyết lịch sự để nghiên cứu kính ngữ, thay quan hệ

vị thế trên dưới bằng khoảng cách xa gần [113]. Tuy nhiên, quan điểm của Takiura

tỏ ra khá khác biệt với quan điểm của nhiều học giả như Matsumoto Yoshiko, Ide

Sachiko...

Thể hiện quan điểm coi kính ngữ khác với lịch sự, Matsumoto cho rằng: “Lịch

sự trong tiếng Nhật là lịch sự của nhận thức về quan hệ, tức là nó là hệ quả của xã

hội chứ không phải do một cá nhân làm thành. Xã hội Nhật là xã hội tôn ti, khác với

xã hội phương Tây là xã hội bình đẳng. Lịch sự của tiếng Nhật là nhận thức quan hệ,

chịu sự chi phối của qui ước xã hội. Lịch sự của tiếng Nhật không thể chia thành âm

tính và dương tính.” [81].

Cùng giai đoạn này, những ý kiến về lịch sự trong tiếng Nhật của Ide Sachiko

cũng đáng quan tâm. Học giả này cho rằng có hai loại lịch sự ngôn ngữ, lịch sự theo

ý chí và lịch sự thấu hiểu.

Ide giải thích sự khác nhau giữa hai hệ thống lịch sự như sau. Thứ nhất, lịch

sự theo ý chí được thể hiện thông qua các chiến lược bằng lời nói và phản ánh mức

15

độ lịch sự trong ý đồ mà người nói muốn thể hiện trong tình huống đó. Mục đích của

việc sử dụng phép lịch sự này là để giữ thể diện.

Thứ hai, việc sử dụng các dạng thức ngôn ngữ như kính ngữ được thực hiện

bởi sự thấu hiểu của ai đó. Các dạng thức ngôn ngữ mã hóa một cách có hệ thống

nhận thức của người nói về tình huống giao tiếp, chẳng hạn như sự khác nhau về vị

thế giữa người nói và người được nói tới, vai trò của người nói trong tình huống đó.

Một dạng thức ngôn ngữ thích hợp sẽ được lựa chọn trên cơ sở quy ước xã hội và độc

lập với người nói, ý định của người nói [97, tr.242].

Theo Ide, không giống như các chiến lược bằng lời nói, mục đích của việc sử

dụng các dạng thức ngôn ngữ không phải là để giữ thể diện vì kính ngữ được sử dụng

ngay cả trong các tình huống không phải để giữ thể diện. Ide đã đưa ra hai lý do tại sao

các dạng thức ngôn ngữ và chiến lược bằng lời nói là không đồng nhất, và nên được phân

biệt. Đầu tiên, các dạng thức ngôn ngữ là bắt buộc của thực tế xã hội. Ide đã sử dụng ví

dụ sau để giải thích lập luận của mình.

Ví dụ 1-a: 「先生はこれを読んだ。」

(Sensei wa kore o yonda.) (Giáo sư đã đọc cái này) (dạng bình thường)

Ví dụ 1-b: 「先生はこれを読みになった。」

(Sensei wa kore o yomi ni natta .) (Giáo sư đã đọc cái này) (dạng kính ngữ)

Ide cho rằng trong xã hội Nhật Bản, ví dụ 1-b mới là phù hợp, còn ví dụ 1-a

thì không phù hợp. Lý do theo Ide, là bởi vì sự lựa chọn giữa việc sử dụng các dạng

thức kính ngữ là một yêu cầu bắt buộc mang tính quy tắc xã hội khi đề cập đến một

người có địa vị cao hơn (chẳng hạn như một giáo sư); và việc sử dụng một hình thức

ngữ pháp của động từ kính ngữ phù hợp với vị thế xã hội là được xác định bởi các

quy tắc xã hội.

Tuy nhiên, Ide cũng nói thêm rằng, thực tế là các câu như 1-a không phải là

hoàn toàn không phù hợp mà vẫn có thể được sử dụng. Ví dụ, nếu cuộc trò chuyện là

giữa các sinh viên, trong đó, người nói là một người có quan hệ thân thiết với giáo sư

(vắng mặt giáo sư), thì câu 1-a lại là một lựa chọn thích hợp, đúng nguyên tắc lịch sự

của tiếng Nhật – chúng tôi nhấn mạnh - lịch sự của tiếng Nhật, bởi vì lịch sự trong

16

bối cảnh này là phải tuân thủ quy tắc Uchi – Soto (Trong – Ngoài) của tiếng Nhật, xã

hội Nhật: giáo sư thuộc về quan hệ Uchi (Trong) của người nói.

Những học giả lên tiếng gần đây về việc không đồng tình quan niệm lịch sự

đồng nhất với kính ngữ, như đã nêu trên, có các đại diện là Moriyama Yukiko và

Obana Yasuko, họ cho rằng sự đồng nhất này là không hợp lý, do bản chất của kính

ngữ là biểu hiện tôn kính người khác, đúng như tên gọi của nó.

1.1.2.2. Tổng quan nghiên cứu ở Việt Nam

Không chỉ ở Nhật Bản và trên thế giới, ngay ở Việt Nam, kính ngữ và lịch sự

trong tiếng Nhật cũng thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu như: Nguyễn

Thị Việt Thanh, Hoàng Anh Thi, Lê Thị Thu Hồng, Ngô Hương Lan… Trong đó,

Hoàng Anh Thi với một loạt các bài nghiên cứu như: [45], [46], [47], [48]…Trong

các nghiên cứu này của Hoàng Anh Thi, công trình bao quát toàn diện nhất về hiện

tượng lịch sự trong tiếng Nhật trong sự đối chiếu với tiếng Việt là công trình “So sánh

nghi thức giao tiếp tiếng Nhật và tiếng Việt (qua từ ngữ xưng hô)” (Luận án tiến sĩ

2001). Mặc dù chỉ khảo sát một bình diện lịch sự là xưng hô, nhưng luận án đã cho

người đọc một cái nhìn khá đầy đủ và toàn diện về sự tương đồng và khác biệt trong

bản chất lịch sự tiếng Nhật và tiếng Việt, làm rõ nhân tố văn hóa, xã hội chi phối lịch

sự. Chúng tôi kế thừa các kết quả nghiên cứu này của Hoàng Anh Thi, để tiếp nối các

bình diện khác của lịch sự tiếng Nhật, đó là kính ngữ, nhìn nhận kính ngữ trong mối

quan hệ với các nhân tố văn hóa, xã hội.

Gần đây có một loạt bài viết về kính ngữ, hoặc liên quan tới một số bình diện của

kính ngữ như các bài viết “Mối quan hệ giữa nhân xưng và kính ngữ trong tiếng Nhật-

Một biểu hiện ngữ pháp-văn hóa” trong kỷ yếu “Nguyễn Tài Cẩn –Tư tưởng và Kỷ niệm”

của Hoàng Anh Thi. Các công trình trên đã chỉ ra hiện tượng xưng hô gắn bó chặt chẽ

với kính ngữ, và các phương tiện xưng hô cũng cần được xem xét như là biểu hiện của

kính ngữ và lịch sự. Đặc biệt, trong bài viết “Kính ngữ - biểu hiện lịch sự của tiếng Nhật

và tương đương trong tiếng Việt” của Hoàng Anh Thi – Nguyễn Thị Hằng Nga (2022),

các tác giả đã đề cập khá chi tiết mối quan hệ giữa kính ngữ và lịch sự, nhất là có khảo

sát chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật sang biểu hiện tương đương tiếng Việt. Như vậy,

17

có thể thấy các nghiên cứu ở Việt Nam đã thể hiện sự nhìn nhận thích đáng mối quan hệ

giữa kính ngữ và lịch sự.

Trước đó, đã có nhiều nghiên cứu riêng về lịch sự trong tiếng Việt. Điển hình

là nghiên cứu của Vũ Thị Thanh Hương, Nguyễn Văn Khang, Nguyễn Thị Lương,

Tạ Thị Thanh Tâm,...Chúng tôi tập trung giới thiệu nghiên cứu của Vũ Thị Thanh

Hương và Nguyễn Văn Khang. Các nghiên cứu của của Vũ Thị Thanh Hương như

“Giới tính và lịch sự” (1999), “Lịch sự và phương thức biểu hiện tính lịch sự trong

lời cầu khiến tiếng Việt, trong ngôn từ, giới tính và nhóm xã hội từ thực tiễn tiếng

Việt” và nhiều nghiên cứu khác. Tác giả đã giúp người đọc thấy được một bức tranh

khá hệ thống và đầy đủ về các chiến lược lịch sự, thể diện, biến thể xã hội…trong

lịch sự tiếng Việt. Ngoài Vũ Thị Thanh Hương, Nguyễn Văn Khang cũng là người

có những nghiên cứu đáng chú ý về lịch sự trong tiếng Việt, chẳng hạn “Nghi thức

lời nói trong giao tiếp gia đình của người Việt”; “Ngôn ngữ học xã hội”...Nguyễn

Văn Khang cho rằng mọi người khi giao tiếp tiếp sẽ phải đúng vai xã hội là quyền

lực hay thân hữu, được bộc lộ bằng phương tiện xưng hô trong nhiều ngôn ngữ

(Nguyễn Văn Khang 1999, tr.198-203).

Như vậy, dù trực tiếp hay gián tiếp, các nghiên cứu về lịch sự nói trên đã khẳng

định, tiếng Việt cũng như các ngôn ngữ khác, có hiện tượng lịch sự mà ngôn ngữ lịch

sự chính là công cụ thực hiện.

Qua các phân tích về tổng quan nghiên cứu các vấn đề liên quan tới kính ngữ

tiếng Nhật, chúng tôi nhận thấy các vấn đề liên quan đã được các học giả có tầm ảnh

hưởng lớn đã quan tâm nghiên cứu và có nhiều công trình có giá trị. Đó là những tiền

đề vững chắc cho những nghiên cứu tiếp theo. Tuy nhiên vẫn có nhiều khoảng trống đòi

hỏi nghiên cứu sau kế tục và phát triển. Một trong những khoảng trống đó là những phân

tích một cách chi tiết và cụ thể để tìm ra các điểm tương đồng và khác biệt giữa các

phương thức thể hiện kính ngữ tiếng Nhật với các cách diễn đạt tương đương trong tiếng

Việt. Từ đó mở rộng thêm những cơ sở lý thuyêt và thực tế nhất định giúp người sử dụng,

người học và người dạy tiếng Nhật có thể thực hiện các công việc của mình có hiệu quả

hơn.

18

1.2.Cơ sở lý thuyết

1.2.1. Khái niệm kính ngữ tiếng Nhật

1.2.1.1 Khái niệm kính ngữ tiếng Nhật trong các từ điển

Như phần tổng quan đã trình bày, các quan điểm về kính ngữ rất đa dạng, có

những điểm không thống nhất. Để có cơ sở làm việc, luận án sẽ nghiên cứu một số

khái niệm trong các từ điển và của các học giả.

Từ điển Kojien định nghĩa “Kính ngữ là biểu hiện ngôn ngữ thể hiện mối quan

hệ liên quan đến vị thế, tính tôn ti, tính thân sơ ... của CTPN (người nói, hoặc người

viết) với CTTN và thoại đề.” [169, tr814].

Ngoài ra, từ điển Shinmeikai Kokugo Jiten đưa ra khái niệm ““Kính ngữ là

ngôn từ mà CTPN dùng để biểu thị sự lễ độ, tôn kính với CTTN, hoặc thoại đề”

[168,tr.409]

Một số từ điển khác hầu hết cũng dựa trên những khái niệm của các từ điển

lớn nói trên.

1.2.1.2. Khái niệm kính ngữ tiếng Nhật của các nhà nghiên cứu

Nhiều học giả nổi tiếng trong giới nghiên cứu kính ngữ tiếng Nhật đã bày tỏ

các quan điểm về kính ngữ tiếng Nhật được nhiều người biết đến như: Mitsuhashi

Masahiro, Mitsuya Shigematsu, Tsujimura Yasuto, Kukichi Yasuhito, Obana

Yasuko...

三橋要也(Mitsuhashi Masahiro), cho rằng: “Kính ngữ không chỉ cần thiết để

thể hiện tính văn học và hùng biện mà nó còn có thể được hiểu là bộ phận thể hiện

có hiệu quả và là một trong những yếu tố không thể thiếu được đối với việc duy trì

trật tự tôn ti trong xã hội. Văn học nhất thiết phải đề cao tính trang trọng, mà tính

trang trọng được thể hiện qua kính ngữ. Ngoài ra, kính ngữ còn là tiền đề được sử

dụng trong xã hội nho giáo để phân biệt vị trí, tuổi tác, xuất thân, tách biệt tầng lớp

quý tộc với các tầng lớp khác…”[116]

三矢重松( Mitsuya Shigematsu) đã phân chia kính ngữ làm bốn loại là（1）

尊他敬語(tôn kính ngữ)、（2）自卑敬語(tự trọng ngữ)、（3）関係 敬語(kính

ngữ quan hệ)、 （4）対話敬語(kính ngữ đối thoại). Ông đề cao việc thể hiện sự tôn

19

kính trong kính ngữ. Ông cũng đưa ra một số điểm khác nhau giữa「御」và「様」

trong kính ngữ. [115]

辻村敏樹(Tsujimura Yasuto) cho rằng: “Kính ngữ là hình thức ngôn ngữ nhất

định mà CTPN (người nói hoặc người viết) sử dụng để cư xử với CTTN (người nghe

hoặc người đọc) trong tình huống CTTN được cho rằng là có vị thế cao hơn

CTPN.”[152]

菊池康人 (Kukichi Yasuhito) thiết lập khái niệm kính ngữ tập trung vào biểu

hiện kính trọng đã viết rằng: “Kính ngữ là phương thức chuyên dụng mà có thể thay

đổi cách thức biểu đạt để thể hiện cùng một nội dung với ý tôn trọng một cách lịch

sự.” [107]

Gần đây, 尾鼻 靖子 (Obana Yasuko) cũng có nêu ra định nghĩa kính ngữ tiếng

Nhật như sau: “Kính ngữ là chỉ số không những đánh dấu bối cảnh của CTPN mà còn

biểu thị sự khu biệt thân- sơ, trên – dưới theo những chuẩn mực xã hội. Sử dụng kính ngữ,

CTPN có thể thể hiện ý thức về mối quan hệ giữa CTPN và CTTN.” [133].

Các học giả phương Tây cũng có những khái niệm gắn với bản chất kính ngữ.

Brown và Levison cho rằng “Kính ngữ - ‘honorrifics’ được hiểu là các mã hóa ngữ

pháp trực tiếp về địa vị xã hội tương đối giữa những người tham gia, hoặc giữa người

tham gia với người/vật được nói tới khi giao tiếp” [56, tr.276]. Nói cách khác, theo

hai học giả này, kính ngữ tiếng Nhật (keigo) là cách thể hiện lịch sự trong tiếng Nhật

thông qua hệ thống các khuôn mẫu, các hình thái có sẵn.

Một số nghiên cứu tại Việt Nam cũng đề cập vấn đề khái niệm kính ngữ.

Nguyễn Thị Việt Thanh (1993) đã khẳng định kính ngữ là dạng thức biểu thị quan hệ

xã hội. Trong khi đó, Nguyễn Tô Chung (2016) quan niệm kính ngữ có thể là từ ngữ

tôn trọng, lễ phép, khiêm tốn, lịch sự để phân biệt mức độ quan hệ với các yếu tố liên

nhân thân thiết, xã giao...(Nguyễn Tô Chung 2016)

Như vậy, tổng quan nghiên cứu và quan niệm đã cho thấy sự thống nhất cũng

như sự phân hóa quan niệm tùy theo góc nhìn mà các học giả có thể có thêm nhấn

mạnh nội hàm biên về hoạt động, chẳng hạn như quan hệ liên nhân, hay đặc điểm

20

ngữ dụng, chẳng hạn như quy tắc xã hội chi phối kính ngữ, bên cạnh nội hàm trung

tâm như của từ điển.

Trong luận án này, chúng tôi cho rằng cần thiết sử dụng thuật ngữ “kính ngữ”

phía tiếng Nhật song song với thuật ngữ “ngôn ngữ lịch sự” phía tiếng Việt. Đó là vì

phạm trù ngữ pháp theo quan điểm của ngôn ngữ học đại cương phải có dấu hiệu hình

thức mang tính ngữ pháp mà trong tiếng Nhật chính là sự chắp dính các yếu tố thể hiện

kính ngữ, chẳng hạn các phương thức chắp dính tiền tố, hậu tố hoặc cả tiền tố và hậu

tố. Trong khi đó, tiếng Việt không biến đổi hình thái qua dạng thức ngữ pháp, chủ yếu

sử dụng phương tiện từ vựng, chẳng hạn các phương thức nổi trội là sử dụng từ xưng

hô. Việc này nhằm tránh đánh đồng giữa một bên có phạm trù ngữ pháp, nghĩa ngữ

pháp, và hình thức ngữ pháp (kính ngữ tiếng Nhật), và một bên không có những đặc

điểm đó (ngôn ngữ lịch sự tiếng Việt). Tuy nhiên, thông qua tổng quan, luận án cũng

đồng tình lịch sự là hiện tượng phổ niệm, nhưng thể hiện ra bằng những phương tiện

khác nhau trong các ngôn ngữ. Nói như vậy cũng có nghĩa là, kính ngữ là một kiểu lịch

sự, có hệ thống chặt chẽ, rõ ràng (mà Brown & Levinson gọi là lịch sự được mã hóa

như đã trình bày trong tổng quan) có mặt ở một số ngôn ngữ như tiếng Nhật, Hàn, trong

khi ở ngôn ngữ khác như tiếng Việt thì không có hệ thống mã hóa này.

Mục tiếp theo sau đây sẽ dành để mô tả sự “mã hóa” này, là các hệ thống nhỏ

trong kính ngữ tiếng Nhật.

1.2.2. Phân loại kính ngữ tiếng Nhật

Có một số hướng phân loại kính ngữ tiếng Nhật đáng chú ý như sau.

1.2.2.1. Hướng phân loại thứ nhất

Là phân loại của một số học giả căn cứ vào đối tượng thụ hưởng kính ngữ và

phân ra thành kính ngữ CTTN và kính ngữ thoại đề (theo chúng tôi, cũng có thể gọi

là đây kính ngữ trực tiếp và kính ngữ gián tiếp)

Hướng phân loại nhìn nhận kính ngữ từ đối tượng hướng tới, được khởi xướng từ

các học giả Brown & Levinson, Tsujimura Yasuto, Mori Yuta… Các học giả này cho

rằng kính ngữ tiếng Nhật có hai loại chính là kính ngữ CTTN và kính ngữ thoại đề.

*理解主体敬語（Kính ngữ chủ thể tiếp ngôn）: Cách sử dụng ngôn ngữ thể hiện

tính lịch sự, sự tôn trọng của CTPN đối với CTTN (người đối thoại trực tiếp).

21

*話題敬語（Kính ngữ thoại đề）: Kính ngữ chủ yếu hướng tới đối tượng

được nhắc đến trong hội thoại (bao gồm người thứ ba được nói tới và sự vật, hành

động thuộc về người đó), thể hiện sự tôn kính, thái độ đề cao đối với người, với sự

vật hoặc sự việc liên quan tới người được nhắc đến trong giao tiếp (người thứ ba, sự

vật, hành động...thuộc về người này, nhưng phải có quan hệ nào đó, tức là thuộc về

CTTN, để thông qua đó mà đề cao-tôn kính với CTTN.). Kính ngữ thoại đề gồm ba

loại chính là: đối tượng ở vị thế trên, đối tượng ở vị thế dưới (người có vị thế dưới

này phải thuộc về nhóm của CTTN) và mỹ từ hóa.

+ Đối tượng ở vị thế bậc trên (TKN): Thường là chỉ người có vị thế xã hội cao

hơn hoặc người nhiều tuổi hơn, trong đó lại tồn tại 2 nhóm là tôn kính ngữ tuyệt đối

và tôn kính ngữ tương đối. Nhóm 1 là tôn kính ngữ tuyệt đối là cách sử dụng ngôn

ngữ thể hiện sự việc, hành động, trạng thái…của đối tượng được tôn kính một cách

độc lập, tuyệt đối không liên quan đến sự tương tác với CTPN hay thoại đề, ví dụ như

các cụm từ: おっしゃる(Ossharu ) (nói), いらっしゃる(Irassharu) (có mặt) …

Nhóm 2 là tôn kính ngữ tương đối hay còn gọi là tôn kính ngữ quan hệ. Trong nhóm

này, ngôn ngữ được sử dụng thể hiện sự tôn kính trong mối quan hệ với người khác,

có nghĩa là những sự việc, hành động…được thực hiện trong sự tương tác với CTPN

hoặc thoại đề như: くださる(kudasai) (cho, tặng) …

+ Đối tượng ở vị thế bậc dưới (KNN): Thường là chỉ người có vị thế thấp hơn

hoặc người ít tuổi hơn, trong đó cũng có 2 nhóm là khiêm nhường ngữ tuyệt đối và khiêm

nhường ngữ tương đối. Nhóm 1 là khiêm nhường ngữ tuyệt đối là ngôn ngữ được sử

dụng thể hiện sự khiêm nhường khi thực hiện các hành động, trạng thái một cách độc lập,

tuyệt đối không liên quan đến người khác ví dụ như: いたす(itasu) (làm)、まいる

(mairu) (đi/đến). Nhóm 2 là khiêm nhường ngữ tương đối hay còn gọi là khiêm nhường

ngữ quan hệ, là ngôn ngữ được sử dụng để thể hiện sự khiêm nhường khi thực hiện hành

động, trạng thái nhưng cần sự tương tác với người khác, ví dụ như: さしあげる

(sashiageru) (biếu tặng), いただく(itadaku) (tiếp nhận) …

+ Mỹ từ hóa: Cách làm đẹp cho ngôn từ chỉ sự vật, sự việc…ví dụ như: お名

前 (onamae) (họ tên), お国(okuni) (đất nước) …

Chúng tôi có thể tóm tắt cách phân loại kính ngữ tiếng Nhật của Tsujimura

như bảng 1.1:

22

Bảng 1.1. Phân loại kính ngữ tiếng Nhật của Tsujimura

Loại chính Ví dụ Phân chia bậc dưới

Đối t Đối tượng ở vị thế trên (TKN) Phân chia thành các nhóm nhỏ hơn Tôn kính ngữ tuyệt đối

おっしゃる(ossyaru) (nói), いらっしゃる(Irassharu) (có mặt) くださる(kudasai) (cho, tặng) Tôn kính ngữ tương đối

Đối tượng ở vị thế dưới (KNN) 話題敬語 Kính ngữ thoại đề

Khiêm tốn ngữ tuyệt đối Khiêm tốn ngữ tương đối

Mỹ hóa ngữ

いたす(itasu) (làm)、まいる (mairu) (đi/đến) さしあげる(sashiageru) (biếu tặng), いただく(itadaku) (tiếp nhận) お名前(onamae)(họ tên),お国 (okuni)(đất nước)

～です(desu)、～ます(masu)

理解主体敬 語Kính ngữ chủ thể tiếp ngôn

Cùng theo khuynh hướng này, 森勇太(Mori Yuta),(2017), cũng cho rằng kính

ngữ tiếng Nhật có hai loại chính là kính ngữ đối tượng nói tới trong giao tiếp và kính

ngữ chủ thể tiếp ngôn, thế nhưng cách phân chia cụ thể hơn của ông tương đối khác

với Tsujimura. Theo ông, kính ngữ đối tượng nói tới trong giao tiếp là cách sử dụng

ngôn ngữ để thể hiện sự tôn kính hoặc khiêm nhường đối với đối tượng được nhắc tới

trong phát ngôn. Ông cho rằng loại kính ngữ này bao gồm tôn kính ngữ và khiêm

nhường ngữ I.

Kính ngữ chủ thể tiếp ngôn là cách sử dụng ngôn ngữ để thể hiện tính lịch

sự, sự tôn kính đối với chủ thể có mặt, tiếp nhận phát ngôn (người đọc hoặc người

nghe), và kính ngữ chủ thể tiếp ngôn gồm khiêm nhường ngữ II, mỹ từ hóa và

ngôn ngữ lịch sự.

Tóm lại, dù có thể khác nhau ở mức độ chi tiết, có thể nhìn nhận ở phạm vi

trong các ngôn ngữ nói chung, hay đi vào tiếng Nhật nói riêng, nhưng các học giả

thuộc khuynh hướng này đều lấy căn cứ là đối tượng thụ hưởng tôn kính.

23

1.2.2.2. Hướng phân loại thứ hai

Hướng phân loại phổ biến là cách phân chia truyền thống. Đó là cách phân

chia theo. thành ba loại cơ bản, có thể coi là phân loại theo tính chất kính ngữ đề cao

đối phương hay hạ thấp bản thân…: tôn kính ngữ (TKN), khiêm nhường ngữ (KNN)

và lịch sự ngữ (LSN). Dựa trên ba loại này, một số nhà ngôn ngữ học có phân chia

thành nhiều nhóm nhỏ hơn.

Một số nghiên cứu quan trọng theo khuynh hướng này như: Báo cáo về

kính ngữ tiếng Nhật của hội đồng văn hóa Nhật Bản năm 2007 và nghiên cứu của

蒲谷博 (Kabaya Hiroshi),(2017). Chúng tôi tập trung vào hai nghiên cứu này

như sau.

* Phân loại kính ngữ theo báo cáo của hội đồng văn hóa Nhật Bản năm 2007

Theo báo cáo của hội đồng văn hóa Nhật Bản năm 2007, trên cơ sở 3 loại như

truyền thống đã có từ trước, kính ngữ tiếng Nhật được chia thành 5 loại nhỏ hơn như

bảng 1.2 dưới đây:

Bảng 1.2. Phân loại kính ngữ tiếng Nhật theo báo cáo của Hội đồng văn hóa Nhật

Bản năm 2007

Ba loại lớn Năm loại nhỏ

尊敬語 (Tôn kính ngữ) 尊敬語 (Tôn kính ngữ)

謙譲語(Khiêm nhường 謙譲語 I (Khiêm nhường ngữ I)

ngữ) 謙譲語 II (Khiêm nhường ngữII)

丁寧語 (Lịch sự ngữ) 丁寧語 (Lịch sự ngữ)

美化語 (Mỹ hóa ngữ)

+ 尊敬語（Tôn kính ngữ）: Kính ngữ thể hiện sự tôn kính đối với CTTN

(người nói hoặc người nghe) và (đối tượng được đề cập đến trong phát ngôn) được

thực hiện bằng ngôn ngữ khi nói tới sự vật, sự việc, hành vi, thái độ… của những yếu

tố này như: いらっしゃる (irassyaru-ở )、召し上がる(meshiagaru-ăn)、御出席

(gosyusseki-có mặt)…

24

+ 謙譲語 I（Khiêm nhường ngữ I）: Kính ngữ thể hiện sự tôn kính những gì

thuộc về CTTN (người nghe hay người đọc) hoặc thoại đề (đối tượng được đề cập

tới trong phát ngôn) bằng cách tự hạ thấp vị thế của bản thân người nói hoặc người

viết (CTPN) thông qua ngôn ngữ như các tổ hợp động từ phức hướng tới CTTN như:

申し上げる(moushiageru-nói/thưa )、ご案内する(goannaisuru-hướng dẫn)、差し

上げる(sashiageru-biếu/tặng)…

+謙譲語 II（ Khiêm nhường ngữ II）: Kính ngữ thể hiện sự tôn trọng người đối

thoại thông qua cách dùng ngôn từ thể hiện sự khiêm nhường những gì thuộc về CTPN như:

申す(mousu-gọi là)、いたす(itasu-làm)、小社 ( shousha) công ty chúng tôi)…

+ 丁寧語（Lịch sự ngữ）: Thể hiện tính lịch sự trung tính của CTPN đối với

CTTN và tạo không khí lịch sự cho cuộc thoại như: ～です(~desu)、～ます(~masu)

+ 美化語（Mỹ hóa ngữ: Sử dụng ngôn từ để tăng tính trang trọng của sự vật,

sự việc và tạo không khí lịch sự như: お酒 (osake-rượu) 、お料理 (oryouri-món ăn)

…

Như vậy, thực chất của năm loại kính ngữ này là sự chia nhỏ của 3 loại theo truyền thống:

Khiêm nhường ngữ chia thành 2 loại, lịch sự ngữ chia thành 2 loại.

* Phân loại kính ngữ của Kabaya Hiroshi (蒲谷宏)

Kabaya là học giả có nhiều công trình nghiên cứu về kính ngữ. Trong nghiên

cứu được công bố năm 2017, Kabaya đã phân chia kính ngữ tiếng Nhật thành 11 loại

cụ thể và rõ ràng hơn, như chúng tôi tập hợp trong bảng 1.3 dưới đây.

Bảng 1.3. Phân chia kính ngữ tiếng Nhật của Kabaya

Phân chia

Phân chia theo báo cáo Phân chia theo STT theo truyền của hội đồng Ví dụ cách của Kabaya thống văn hóa Nhật

Bản (2007)

Tôn kính trực tiếp: お書きになる 1 尊敬語

đề cao hành động, 尊敬語 (Sonkeigo) (okakininaru) (Viết)

25

Phân chia

Phân chia theo báo cáo Phân chia theo STT theo truyền của hội đồng Ví dụ cách của Kabaya thống văn hóa Nhật

Bản (2007)

Tôn kính (Sonkeigo) trạng thái và sở hữu いらっしゃる

ngữ Tôn kính ngữ của chủ thể (irassyaru) ( Có mặt)

お名前(onamae) ( Họ

tên)

Tôn kính trực tiếp くださる(kudasai)

có hàm ơn: đề cao (cho, tặng)

hành động của chủ ご説明くださる

thể kết hợp hàm ơn (gasetumeikudasai)

( Xin hãy giải thích)

Tôn kính đối tác: đề 御社(kisya)( Quý công

cao những gì thuộc ty)

về đối tác 玉橋 (tamahashi) ( bản

thảo )

Tôn kính gián tiếp: 何う(ukagau) (hỏi, 2 謙譲語 謙譲語 I

không đề cao chủ thể (Kenjougo) (Kenjougo I) thăm)

của hành động mà đề Khiêm Khiêm nhường お会いする(oaisuru)

cao những gì liên nhường ngữ ngữ I (gặp)

quan đến hành động.

Tôn kính gián tiếp いただく(itadaku)

kết hợp hàm ơn: (tiếp nhận/thụ hưởng,

không đề cao chủ ăn, uống)

thể của hành động

mà đề cao những gì

26

Phân chia

Phân chia theo báo cáo Phân chia theo STT theo truyền của hội đồng Ví dụ cách của Kabaya thống văn hóa Nhật

Bản (2007)

liên quan đến hành ご説明いただく

động kết hợp hàm (gosetumeiitadaku)

ơn. (được thuyết minh cho)

さしあげる

(sashiageru) (biếu,

tặng)

Lịch sự: không đề 謙譲語 II いたす(itasu) (làm)

cao chủ thể của (Kenjougo II ) まいる(mairu) (đi, đến)

hành động, mà thể Khiêm nhường

hiện tính chất trịnh ngữ II

trọng khi nói về

mình.

Tự hạ thấp: Tự hạ 弊社(heisha)(công ty

thấp những gì liên của chúng tôi)

quan đến bản thân. 拙橋(sekkou) (bản thảo

của chúng tôi)

Tôn trọng: không ご説明いたす 謙譲語 I+謙

đề cao chủ thể của (gosetsumeiitasu)(bày 譲語 II

hành động mà đề tỏ) Khiêm nhường

cao những gì liên 拝見いたす ngữ I + Khiêm

quan đến hành động nhường ngữ II (haikenitasu) (chiêm

và thể hiện tính chất ngưỡng)

trịnh trọng.

27

Phân chia

Phân chia theo báo cáo Phân chia theo STT theo truyền của hội đồng Ví dụ cách của Kabaya thống văn hóa Nhật

Bản (2007)

Mỹ hóa: làm cho 3 丁寧語 美化語 お天気 (otenki) (thời

ngôn từ trở nên nhã (Teineiigo) Mỹ hóa ngữ tiết)

nhặn hơn. Lịch sự ngữ ごほうび(gohoubi)

(phần thưởng)

Văn phong lịch sự: 丁寧語 ~です(~desu)

làm cho lời thoại Lịch sự ngữ ~ます

hoặc lời văn trở nên (~masu)

lịch sự.

Văn phong trịnh ~でございます

trọng mức độ cao: (~degazaimasu)

làm cho lời thoại

hoặc lời văn trở nên

trịnh trọng.

Từ cách phân loại của Kabaya, chúng ta thấy từ 3 loại kính ngữ truyền thống,

và 5 loại kính ngữ theo cách phân loại của Hội đồng văn hóa Nhật Bản (2007), ông

đã phát triển một cách chi tiết, rõ nét và đầy đủ về các loại kính ngữ tiếng Nhật. Từ

loại thứ nhất là TKN, ông phân chia thành 3 loại nhỏ, ba loại này đều là tôn kính trực

tiếp nhưng khác nhau ở đối tượng được tôn kính và có kết hợp hàm ơn hay không.

Đây là một trong những phát hiện quan trọng có thể thấy trong kính ngữ tiếng Nhật.

Nó được thể hiện bằng một phạm trù ngữ pháp đặc trưng của tiếng Nhật là hệ thống

động từ chỉ sự trao nhận, trong đó, nhóm động từ vốn thể hiện nghĩa trao đi, hay nhận

về cái gì đó, được ngữ pháp hóa thành một biểu hiện của kính ngữ. Nói cách khác,

khi muốn đề cao đối tác, người ta sử dụng kính ngữ là động từ trao-nhận ở thể tôn

28

kính, và ngược lại, muốn hạ thấp bản thân, người ta sử dụng kính ngữ động từ trao

nhận chia ở thể khiêm nhường, cho dù thực tế không liên quan tới hành động trao-

nhận cụ thể. Khiêm nhường ngữ I khác với TKN là thể hiện sự tôn kính gián tiếp và

được chia thành 2 loại nhỏ hơn khác nhau ở yếu tố có kết hợp hàm ơn hay không.

Khiêm nhường ngữ II trực tiếp thể hiện sự nhún nhường, hạ thấp của phía CTPN và

nhóm kết hợp khiêm nhường ngữ I và khiêm nhường ngữ II.

Còn trong nhóm lịch sự ngữ, ông phân chia thành hai phần riếng biệt là mỹ từ hóa

và ngôn ngữ lịch sự.

* Phân loại kính ngữ tiếng Nhật của một số nhà nhà nghiên cứu khác

Một số nhà nghiên cứu Nhật ngữ cũng dựa trên cách phân loại kính ngữ truyền

thống nhưng có những phát triển theo cách riêng, ví dụ như 宮地裕(Miyaji Yutaka)

(1983) cho rằng kính ngữ tiếng Nhật có 5 loại là tôn kính ngữ, khiêm nhường ngữ,

mỹ từ hóa, trịnh trọng ngữ và lịch sự ngữ.

+ 尊敬語（Tôn kính ngữ）: Biểu thị sự tôn kính của CTPN đối với CTTN

hoặc thoại đề (đối tượng được đề cập trong phát ngôn) thông qua ngôn từ thể hiện sự

đề cao hành vi, vị trí… của đối tượng đó như: いらっしゃる (irassharu)(ở/có mặt) 、

お~になる(o~ninaru) (dạng thức của động từ) …

+謙譲語（ Khiêm nhường ngữ）: Biểu thị sự tôn kính của CTPN đối với

CTTN hoặc thoại đề (đối tượng được đề cập trong phát ngôn) thông qua ngôn từ thể

hiện hành động của CTPN có liên quan đến thoại đề như: 差し上げる(sashiageru)

(biếu/tặng) 、お～する(o~suru) (dạng thức của động từ) …

+美化語（ Mỹ hóa ngữ）: Biểu thị sự tôn kính thông qua ngôn từ chỉ vật hoặc

sự vật như: ご確認(gokakunin) (xác nhận) 、お菓子(okashi) (kẹo)…

+ 丁重語（Trịnh trọng ngữ）: Biểu thị sự tôn kính hướng tới CTTN (người

nghe hoặc người đọc) chủ yếu thông qua ngôn từ chỉ hành động của CTPN không

liên quan đến CTPN hay thoại đề như: いたす(itasu) (làm)、まいる(mairu) (đi/đến)

…

29

+ 丁寧語（Lịch sự ngữ）: Biểu thị sự tôn kính chỉ hướng tới CTTN (người

nghe hay người đọc) như: ～です(~desu)、～ます(~masu)…

Nghiên cứu cách phân loại của Miyaji, chúng ta thấy 5 loại kính ngữ mà ông

đề cập tới có nét tương đồng với cách phân loại của Hội đồng văn hóa Nhật Bản

(2007), có chăng khác biệt là ở chỗ gọi tên khác, loại khiêm nhường ngữ II được học

giả này gọi là tự trọng ngữ（自尊語）.

熊井浩子 (Kumai Hiroko), (1986), phân chia kính ngữ tiếng Nhật thành 6 loại

là: tôn kính ngữ, khiêm nhường ngữ I, khiêm nhường ngữ II, mỹ từ hóa, trịnh trọng

ngữ và lịch sự ngữ.

+ 尊敬語（Tôn kính ngữ）: Biểu thị sự kính trọng đối với CTTN hay thoại

đề có vị thế cao hơn như: いらっしゃる (irassharu) (ở/có mặt) 、お~になる

(o~ninaru) (dạng thức của động từ) 、なさる(nasaru) (làm)

+ 謙譲語 I（Khiêm nhường ngữ I）: Biểu thị sự tôn kính đối với CTTN có vị

thế cao hơn thông qua ngôn từ khiêm nhường khi nói về hành động của CTPN như:

差し上げる(sashiageru) (biếu/tặng) 、お～する(o~suru) (dạng thức của động từ) 、

いただく(itadaku) (nhận)…

+ 謙譲語 II（Khiêm nhường ngữ II）: CTPN dùng ngôn từ khiêm tốn khi nói

về hành động của mình như: いたす(itasu) (làm)、まいる(mairu) (đi/đến) …

+ 美化語（Mỹ hóa ngữ ）: Thể hiện chủ yếu thông qua ngôn từ dành cho sự

vật, sự việc như: お花(ohana) (hoa)、お菓子(okashi) (bánh kẹo) …

+ 丁重語（Trịnh trọng ngữ）: Thể hiện sự tôn trọng người nghe thông qua

ngôn từ lễ phép mà không quan tâm đến vị thế của chủ thể là cao hay thấp như: ござ

います(gazaimasu)、申す(mousu)…

+ 丁寧語（Lịch sự ngữ）: Thể hiện sự tôn trọng, thái độ lịch sự của người

nói đối với người nghe như: ～です(~desu)、～ます(~masu)…

Nhìn lại cách phân loại của Kumai, chúng ta thấy, về cơ bản cách phân loại

này giống với cách phân Loại của Hội đồng văn hóa Nhật Bản (2007), ông có bổ sung

30

thêm 1 loại là trịnh trọng ngữ. Nhưng nếu quan sát kỹ thì chúng ta thấy loại này có

phần nào là một phần của khiêm nhường ngữ II và một phần của lịch sự ngữ.

Mặc dù trong giới ngôn ngữ học Nhật Bản vẫn còn có những cách nhìn khác

nhau, nhưng cách các nhìn này đều xuất phát từ ba loại chính là tôn kính ngữ, khiêm

nhường ngữ và lịch sự ngữ. Điển hình là nhà Nhật ngữ học 奥山益朗 (Okuya

Maekiakira), (1999) và 金子広幸 (Kaneko Hirosachi)、(2014) đã khẳng định kính

ngữ tiếng Nhật có ba loại là tôn kính ngữ, khiêm nhường ngữ và lịch sự ngữ.

Tóm lại, mặc dù có hai khuynh hướng chính để phân loại kính ngữ tiếng Nhật

là khuynh hướng phân loại theo đối tượng thụ hưởng tôn kính và khuynh hướng dựa

trên hình thức thể hiện kính ngữ trong tiếng Nhật (tôn kính đối phương hay khiêm

nhường bản thân…), kính ngữ tiếng Nhật vẫn là để thể hiện tính lịch sự trong giao

tiếp, nhưng đặc biệt là trong kính ngữ, các yếu tố, các nhân tố xã hội trong giao tiếp

được mã hóa nhờ các các phương tiện ngôn ngữ. Trong các cách phân loại trên, cách

phân loại của nhà ngôn ngữ học Kabaya (2017) có thể nói được nhiều nhà nghiên cứu

ngôn ngữ quan tâm, được dựa trên truyền thống phân loại đã được chấp nhận từ rất

lâu trong tiếng Nhật là có 3 loại chính là TKN, KNN và LSN nhưng được phát triển

và giải thích chi tiết nhất thành 11 loại, có tính hệ thống và logic nhất. Tuy nhiên, về

bản chất thì có thể nhận thấy 11 loại này vẫn xoay quanh 3 loại lớn theo cách phân

loại truyền thống.

Như vậy, có nhiều quan điểm khác nhau về việc phân loại kính ngữ trong

tiếng Nhật. Tuy nhiên, các quan điểm phần lớn đều thống nhất dựa trên việc phân

loại kính ngữ tiếng Nhật thành ba loại. Chúng tôi thống nhất phân chia kính ngữ

tiếng Nhật theo cách phân loại của thành ba loại chính: tôn kính ngữ, khiêm

nhường ngữ và lịch sự ngữ.

(1) Tôn kính ngữ

TKN được sử dụng trong trường hợp để tỏ sự kính trọng, đề cao CTTN hoặc

thoại đề. TKN được thể hiện bằng những hình thái nhất định của động từ, danh từ,

tính từ…hay những từ ngữ nhất định khi nói về hoạt động, trạng thái, tính chất…của

CTTN hay thoại đề. Ví dụ để diễn tả ý là “Đã sử dụng chiếc máy tính này” nhưng sẽ

có các cách diễn đạt khác nhau như 2 câu dưới đây.

31

Ví dụ 2-a: 「 このパソコンを使った。」(Kono pasokon o tsukatta.) [158]

Ví dụ 2-b: 「先生はこのパソコンを使われました。」(Sensei wa kono pasokon

o tsukawa remashita.) [158]

Trong câu thứ nhất chỉ diễn tả ý chung chung là đã sử dụng máy tính này thì

chúng ta thấy động từ ở dạng 使った (tsukatta) (đã sử dụng), đây là dạng thông

thường. Nhưng ở câu 2-b cũng với nghĩa là đã sử dụng nhưng trong tình huống này

xuất hiện chủ ngữ là 先生(sensei) (thầy giáo) nên động từ đã được sử dụng với một

dạng thức khác 使われました(tsukawaremashita) (đã sử dụng), đây là dạng thức

TKN được dùng để thể hiện thái độ tôn kính đối với người thầy.

Hoặc khi đọc đoạn hội thoại dưới đây, một đoạn hội thoại ngắn qua điện thoại giữa

anh Alex, người của công ty phim Nhật Bản với anh Tanaka, người của công ty khác, chúng

ta sẽ hiểu rõ hơn cách sử dụng và ý nghĩa của TKN.

Ví dụ 3:

Alex: 「日本ムービーのアレックスです。」(Nihon mūbī no Arekkusudesu.)

(Tôi là Alex, nhân viên công ty phim Nhật Bản)

Tanaka: 「日本ムービーのアレックス様でいらっしゃいます。」(Nihon mūbī

no Arekkusu-sama de irasshaimasu.) (Ngài là Alex, người của công ty phim Nhật Bản

phải không ạ?) [158]

CTPN Alex khi giới thiệu tên mình thì dùng dạng bình thường (アレック

ス)(arekkusu), nhưng CTPN Tanaka là người của công ty khác, khi hỏi lại xem có

đúng là anh Alex không, thì phải dùng dạng TKN, là tên アレックス(arekkusu)

(Alex) đã được thêm hậu tố 様 (sama) (ngài), để thể hiện tính trang trọng của phát

ngôn, thể hiện lịch sự, sự tôn trọng của Tanaka đối với đối tác (anh Alex).

(2) Khiêm nhường ngữ

KNN được sử dụng để tỏ sự tôn kính đối với CTTN hoặc thoại đề bằng cách hạ

thấp vị thế của chủ thể phát ngôn khi nói về hoạt động, trạng thái của CTPN. KNN được

thể hiện bằng những hình thái nhất định của động từ, danh từ… hay những từ ngữ nhất

định khi nói về hoạt động, trạng thái, tính chất…của CTPN.

32

Ví dụ như cả hai câu sau cùng diễn đạt ý là “Tôi sẽ nói trước với trưởng phòng nhé?”

Ví dụ 4-a: 「 私から部長に話しておきましょうか。」(atashi kara buchō ni

hanashite okimashou ka.) [158]

Ví dụ 4-b: 「私から部長にお話ししておきましょうか。」(Watashi kara buchō

ni ohanashi shite okimashou ka.) [158]

Câu thứ nhất được thực hiện trong tình huống là người nói đang nói chuyện

với một người cùng công ty nên phát ngôn đó được để ở dạng trung tính không cần

để ở dạng KNN. Nhưng ở câu thứ hai, tình huống diễn ra là người nói đang nói chuyện

với một người ở công ty khác và cần thiết phải bày tỏ sự khiêm nhường của mình với

đối tác nên động từ 話し(hanashi) (nói), được chia ở thể KNN お話しし(ohanashishi)

(nói). Cách dùng này để hạ thấp vị thế của người nói, tức là CTPN, đồng thời cũng là

muốn tỏ ý tôn kính đối với CTTN, tức người nghe. Tương tự thế, hai câu sau cùng

diễn tả ý là “Tôi đi đến trường bằng xe đạp”.

Ví dụ 5-a: 「わたしは学校へ自転車でいきます。」(Watashi wa gakkō e jitensha

de ikimasu.) [158]

Ví dụ 5-b: 「わたくしは学校へ自転車で参ります。」(Watakushi wa gakkō e

jitensha de mairimasu.) [158]

Ví dụ 5-b có tới 2 biểu hiện KNN, là từ xưng hô “Watakushi” わたくし(Tôi)

(khác với câu 5-a là Watashi), và động từ “Mairimasu” 参ります(đến) (khác với câu

5-a là “Ikimasu”) là ở dạng thức KNN, động từ được sử dụng để tự hạ thấp CTPN

(người nói), qua đó mà bày tỏ ý tôn kính CTTN (người nghe).

(3)Lịch sự ngữ

LSN được sử dụng để thể hiện phép lịch sự xã giao. Lịch sự ngữ được thể hiện

bằng những hình thái nhất định của động từ, danh từ, tính từ…hay những từ ngữ nhất

định khi nói về hoạt động, trạng thái, tính chất…của cả CTPN, CTTN và thoại đề. Ví

dụ cả hai câu dưới đây đều có nghĩa “hôm nay là thứ năm”.

Ví dụ 6-a: 「今日は木曜日だ。」(Kyō wa mokuyōbida.) [158]

Ví dụ 6-b: 「今日は木曜日です。」(Kyō wa mokuyōbidesu.) [158]

33

Tuy nhiên, câu 6-a với dạng ngắn “da” (còn gọi là dạng đơn giản) của danh từ

木曜日だ (Mokuyōbida ) (thứ năm) thường dùng khi giao tiếp với những người cùng

vai hoặc vai dưới trong mối quan hệ thân quen, còn khi muốn đảm bảo tính lịch sự thì

dùng dạng “desu” 木曜日です(Mokuyōbidesu) (thứ năm) như ở câu 6-b. Một ví dụ

khác như cả hai câu sau cùng diễn tả “Sáng nay, tôi thức dậy vào lúc 5 giờ”.

Ví dụ 7-a: 「 今朝、5 時に起きた。」(Kesa, 5-ji ni okita.) [158]

Ví dụ 7-b: 「今朝、5 時に起きました。」(Kesa, 5-ji ni okimashita.[158]

Câu một với dạng ngắn của động từ theo công thức V-ta “Okita” 起きた (thức

dậy) của động từ ở câu 7-a so với câu 7-b, với công thức chia dạng đầy đủ V-mashita

“Okimashita” 起きました (thức dậy), thì câu 7-b được coi là trang nhã lịch sự hơn.

Thực tế là trong LSN còn có Bikago 美化語 (Mĩ từ hóa). Đây là một phạm trù

nhỏ trong hệ thống kính ngữ, rất đáng chú ý, được nêu ra trong không được mô tả kĩ.

Sự khác biệt của Bikago 美化語 là tính chất “làm đẹp ngôn từ”, nó không nhằm tôn

cao CTTN hay khiêm tốn hạ thấp bản thân CTPN, mà nhằm thể hiện phẩm cách của

chính người nói – CTPN, qua sự trang nhã, nhẹ nhàng của ngôn từ. Chẳng hạn, danh

từ “hashi 箸 (đũa)” được thêm tiền tố “O” như trong “Ohashi wo totte orimashouka

お箸をとっておりましょうか。” (Tôi lấy đũa cho anh nhé), “Ohashi お箸” là sự

vật không thuộc bản thân CTPN cần hạ thấp (KNN), cũng không thuộc CTTN cần đề

cao (TKN), nó khách quan với cả CTPN và CTTN. Như vậy, nó chính là cách nói

trang nhã lịch sự thuộc hệ thống Bikago 美化語.

1.2.3. Một số đặc điểm ngôn ngữ và văn hóa giao tiếp liên quan kính ngữ tiếng Nhật

1.2.3.1. Đặc điểm ngôn ngữ của tiếng Nhật

* Loại hình ngôn ngữ

Tiếng Nhật là ngôn ngữ chắp dính. Theo Nguyễn Thiện Giáp, ngôn ngữ chắp

dính có đặc điểm là: “Sử dụng rộng rãi các phụ tố để cấu tạo từ và biểu thị những

mối quan hệ khác nhau. Nhưng, khác với các ngôn ngữ hoà kết, hình vị trong các

ngôn ngữ chắp dính có tính độc lập lớn và mối liên hệ giữa các hình vị không chặt

chẽ. Chính tố có thể hoạt động độc lập. Chính do mối liên hệ không chặt chẽ của các

34

hình vị mà người ta gọi những ngôn ngữ này là ngôn ngữ "niêm kết" hay "chắp

dính".[14] Phụ tố trong tiếng Nhật bao gồm tiền tố và hậu tố. Tiền tố bổ sung ý nghĩa

ngữ pháp cho chính tố (hay còn gọi là căn tố) và đứng trước căn tố. Hậu tố bổ sung ý

nghĩa ngữ pháp cho chính tố và đứng sau căn tố. Hậu tố trong tiếng Nhật gồm trợ

động từ, bổ trợ động từ...

Cũng theo Nguyễn Thiện Giáp, tiếng Việt là ngôn ngữ đơn lập với những đặc

điểm ngôn ngữ sau: “Từ không biến đổi hình thái. Hình thái của từ tự nó không chỉ

ra mối quan hệ giữa các từ ở trong câu, không chỉ ra chức năng cú pháp của các từ.

Qua hình thái, tất cả các từ dường như không có quan hệ với nhau, chúng thường

đứng ở trong câu tương tự như đứng biệt lập một mình. Chính xuất phát từ đặc điểm

này mà người ta gọi loại hình này là "đơn lập".Quan hệ ngữ pháp và ý nghĩa ngữ

pháp được biểu thị chủ yếu bằng hư từ và trật tự từ. Tính phân tiết. Trong các ngôn

ngữ này, các từ đơn tiết làm thành hạt nhân cơ bản của từ vựng. Phần lớn những đơn

vị được gọi là từ ghép, từ phái sinh được cấu tạo từ các từ đơn tiết này. Vì thế, ranh

giới các âm tiết thường trùng với ranh giới các hình vị, hình vị không phân biệt với

từ và do đó ranh giới giữa đơn vị gọi là từ ghép và cụm từ cũng khó phân biệt. Những

từ có ý nghĩa đối tượng, tính chất, hành động… không phân biệt với nhau về mặt cấu

trúc. Tất cả đều được diễn đạt bằng các từ không biến đổi. Ví dụ: cưa "dụng cụ để xẻ

gỗ" và cưa "hành động xẻ gỗ". Chính vì vậy, một số nhà ngôn ngữ học cho rằng trong

các ngôn ngữ đơn lập không có cái gọi là "các từ loại".”[14].

Như vậy, xét về loại hình ngôn ngữ, tiếng Nhật và tiếng Việt thuộc hai loại

hình ngôn ngữ khác nhau với nhiều đặc điểm ngôn ngữ khác nhau.Tiếng Việt là ngôn

ngữ đơn lập, trong khi đó tiếng Nhật là ngôn ngữ không đơn lập mà cụ thể là ngôn

ngữ chắp dính. Những điểm khác biệt này có ảnh hưởng rất lớn đến sự khác nhau

trong các phương thức thể hiện kính ngữ tiếng Nhật và tương đương trong tiếng Việt.

*Cấu trúc câu

Theo 仁田義雄(2009), cấu trúc câu của tiếng Nhật là S-O-V (S là chủ ngữ, O

là tân ngữ, V là động từ). Trong các phát ngôn tiếng Nhật, thành phần chủ ngữ thường

được lược đi khi thành phần đó đã được nhắc tới ở phía trước hoặc CTPN và CTTN

ngầm hiểu là đã biết về chủ ngữ là gì. Phần quan trọng của phát ngôn trong tiếng Nhật

35

là động từ. Động từ đứng ở cuối câu, sau tân ngữ. Động từ gánh vai trò thực hiện chức

năng kính ngữ hết sức quan trọng, trong nhiều trường hợp có thể “đại diện” cho chủ

ngữ. Chẳng hạn, nếu động từ ở thể tôn kính ngữ, chủ ngữ sẽ là CTTN (ở ngôi thứ hai

hoặc ngôi 3), và ngược lại, nếu động từ ở thể khiêm nhường ngữ, chủ ngữ sẽ là CTPN

(ở ngôi 1 hoặc ngôi 3).[132]

*Từ đồng nghĩa

Từ đồng nghĩa là một hiện tượng phổ biến trong mọi ngôn ngữ trên thế giới.

Theo Nguyễn Thiện Giáp: “Từ đồng nghĩa là những từ tương đồng với nhau về nghĩa,

khác nhau về âm thanh và phân biệt với nhau về một vài sắc thái ngữ nghĩa hoặc sắc

thái phong cách nào đó, hoặc đồng thời cả hai. [14]. Trong tiếng Nhật, từ điển Kojiten

cũng định nghĩa 「同義語」 (từ đồng nghĩa), là những từ tương đồng với nhau về

nghĩa hiểu ngôn nhưng khác nhau về âm thanh và sắc thái ngữ nghĩa ví dụ như 「す

る」(làm) và 「なさる」(làm).[169]

* Từ gốc Hán

Ngôn ngữ cũng giống như các hiện tượng xã hội khác, cùng với sự giao lưu,

tiếp xúc của các đối tượng sử dụng ngôn ngữ tạo nên sự vay mượn của các ngôn ngữ

trên thế giới. Như nhà ngôn ngữ học Nguyễn Văn Khang đã cho rằng, sự tiếp xúc ngôn

ngữ diễn ra ở hai khía cạnh: “thứ nhất, là sự tiếp xúc về mặt cấu trúc- là mối quan hệ

tương tác, sự tác động lẫn nhau giữa hai hoặc hơn hai ngôn ngữ trong bộ óc của một

người (làm nảy sinh ảnh hưởng về mặt cấu trúc, tạo ra sự vay mượn, thẩm thấu các

thành phần, phương thức, thay đổi các quy tắc, hệ thống và cấu trúc, có thể làm nảy

sinh một ngôn ngữ mới); thứ hai, là sự tiếp xúc ở mặt ứng dụng, gây ra hiện tượng đa

ngữ, khi sử dụng đồng thời hoặc thay thế”. [26] Quá trình tiếp xúc này tạo ra kho từ

vay mượn, cũng theo Nguyễn Văn Khang thì hiện tượng vay mượn từ vựng “ diễn ra

khác nhau giữa các ngôn ngữ khác nhau giữa các thời kỳ và khác nhau trong bản thân

một ngôn ngữ”.[26]

Nhật Bản và Việt Nam có sự tiếp xúc với Trung Hoa từ lâu, tiếng Nhật và tiếng

Việt có số lượng lớn từ vay mượn từ tiếng Hán được gọi là từ Hán Nhật và từ Hán Việt.

Bởi vì cùng nguồn gốc vay mượn từ tiếng Hán nên từ Hán Nhật và Hán Việt có một số

36

đặc điểm giống nhau. Từ Hán Nhật và từ Hán Việt thường có sắc thái trang trọng hơn

từ thuần Nhật và từ thuần Việt. Tuy nhiên, từ Hán Nhật và Hán Việt cũng có một số

đặc điểm riêng do quá trình tiếp xúc cũng như đặc điểm khác nhau vốn có của hai ngôn

ngữ. Những đặc điểm này cũng có ảnh hưởng tới các phương thức thể hiện kính ngữ

trong tiếng Nhật và tương đương trong tiếng Việt.

1.2.3.2. Đặc điểm văn hóa giao tiếp trong tiếng Nhật

Chủ thể phát ngôn, chủ thể tiếp ngôn và thoại đề là những thành phần quan

trọng tham gia giao tiếp, không thể thiếu trong quá trình giao tiếp. Chủ thể phát ngôn

là người nói hoặc người viết (người đưa ra phát ngôn). Chủ thể tiếp ngôn là người

nghe hoặc người đọc (người tiếp nhận phát ngôn). Thoại đề là nội dung, đối tượng mà

chủ thể phát ngôn đưa ra. Giữa các thành phần trong một cuộc giao tiếp có những

quan hệ và tương tác lẫn nhau, chi phối giao tiếp cả nội dung và hình thức. Theo các

nghiên cứu của Ide, kính ngữ sinh ra chính là để thể hiện mối quan hệ giữa các đối

tượng tham gia giao tiếp. Đó là các mối quan hệ liên nhân bao gồm quan hệ vị thế

trên-dưới, quan hệ thân-sơ và quan hệ trong-ngoài.[97]

* Quan hệ vị thế trên - dưới

Quan hệ trên dưới là quan hệ giữa CTPN với CTTN và thoại đề, khi CTTN

hay thoại đề có vị thế cao hơn, cần được kính trọng (ví dụ như người có địa vị cao

hơn, người cao tuổi hơn…). Khi sử dụng kính ngữ, CTPN có ý muốn đề cao CTTN

hay thoại đề hoặc hạ thấp bản thân CTPN để tỏ ý tôn kính CTTN và thoại đề.

Ví dụ 8-a:「先生がいらっしゃる/ご飯を召し上がる/出席なさる/お書きにな

る。」

(Senseiga issyaru/gohanwo meshiagaru/syusseki nasaru/okakini naru.)

(-Thầy giáo đến/ ăn cơm/ có mặt/ viết.) [158].

Ví dụ 8-b: 「Suzuki さんはアメリカのことをよくご存じですか。」

(Suzukisanwa amerikano kotowo yoku gozonji desuka.)

(-Anh Suzuki hiểu rất rõ về nước Mỹ phải không.) [158].

Ví dụ 8-c:「しばらく銀行へ行ってまいります。」

(Shibaraku ginkouhe ittemairimasu. (-Tôi ra ngân hàng một lát.) [156].

37

Ví dụ 8-d: 「この部屋は 後で私は掃除いたします。」

(Kono heyawa atode watashiha soujiitashimasu.

(-Lát nữa, tôi sẽ dọn phòng.) [158].

(Các động từ ở ví dụ 8-a. いらっしゃる (irassharu(đến)/ご飯を召し上がる

(gohanwo meshiagaru)/ 出 席 な さ る (shusseki nasaru(có mặt)/ お 書 き に な る

(okakininaru(viết) được dùng để chỉ hoạt động của thoại đề là người thầy, được coi

là người có vị thế cao hơn CTPN, hay động từ ご存じです(gozonjidesu(hiểu) ở ví

dụ 8-b chỉ hoạt động của CTTN (người chú) cũng được coi là người có vị thế cao hơn

nên các động từ này được dùng ở thể TKN để tỏ ý kính trọng. Còn các động từ 行っ

てまいります(ittemairimasu(đi), 掃除いたします (soujiitashimasu (dọn dẹp) ở ví

dụ 8-c và 8- d, là chỉ hoạt động của CTPN, người được coi là có vị thế thấp hơn, nên

được dùng ở dạng KNN để tự hạ thấp mình và cũng hàm ý coi trọng CTTN.

*.Quan hệ thân - sơ

Đây là mối quan hê giữa CTPN với CTTN và thoại đề khi các thành phần tham

gia giao tiếp có khoảng cách về độ thân mật. CTTN và thoại đề là những người không

quen biết, hoặc lần đầu gặp gỡ. Khi đó, CTPN thường sử dụng kính ngữ để thể hiện

khoảng cách hoặc để đảm bảo tính lịch sự.

Ví dụ như nhân viên cửa hàng nói với khách:

Ví dụ 9-a: 「ご用がございしたら、このベルをお押しください。」

(Goyouga gozaishitara, konoberuwo ooshikudasai.)

(-Khi sử dụng, quý khách hãy ấn vào nút này.) [158].

Hoặc một hướng dẫn viên du lịch nói với khách du lịch:

Ví dụ 9-b: 「後ろの方、お急ぎになってください。」

(Ushironokata, oyogini nattekudasai. )

(-Xin mời các quý vị ở phía sau đi nhanh lên ạ.) [158].

Trong câu 9-a và 9-b ở trên, các cụm từ như: ご用 (oyou (sử dụng), ございし

たら(gozaishitara (nếu), お押しください (ooshikudasai (hãy ấn), 方(kata (quý vị),

お急ぎになってください(oyoguni nattekudasai (hãy nhanh lên ạ) được sử dụng để

38

giao tiếp với khách hàng, những người được coi là không thân thuộc với chủ thể phát

ngôn, nên được dùng ở dạng tôn kính ngữ, mục đích là để đảm bảo tính lịch sự xã

giao, gây ấn tượng tốt cho chủ thể tiếp nhận.

* Quan hệ Uchi-Soto (trong – ngoài)

Trong các mối quan hệ, quan hệ trong – ngoài là đặc biệt nhất, và chỉ riêng

tiếng Nhật mới có, cũng có thể nói là một đặc trưng văn hóa độc đáo của Nhật Bản.

Trong mối quan hệ này, CTPN với CTTN và thoại đề có thể ở cùng trong một nhóm

hay ở ngoài nhóm đó, nhóm ở đây có thể là gia đình, công ty, trường học... CTPN sử

dụng kính ngữ để thể hiện sự tôn trọng những người ngoài nhóm.

Ví dụ như cùng một nghĩa từ vựng là “đi”, để diễn tả hành động đi của một

trưởng phòng. Nhưng nếu trong bối cảnh là nhân viên nói chuyện với trưởng phòng

và hỏi ngày mai trưởng phòng có đi Tokyo không thì đối với người nhân viên lúc này

trưởng phòng ở vị thế trên nên động từ “đi” để diễn tả hành động này của trưởng

phòng phải để dạng tôn kính ngữ. Tuy nhiên, nếu trong bối cảnh cũng là người nhân

viên này nói về hành động đi của trưởng phòng nhưng không phải nói với trưởng

phòng mà nói với khách hàng thì sẽ xuất hiện mối quan hệ trong- ngoài. Người nhân

viên và trưởng phòng sẽ là trong nhóm (cùng một công ty) và khách hàng là ngoài

nhóm (ngoài) công ty. Quan hệ giữa nhân viên và trưởng phòng với khách hàng là

mối quan hệ trong- ngoài. Mối quan hệ này sẽ được đề cao hơn trong việc giao tiếp

giữa các nhân vật này. Ngôn ngữ mà người nhân viên này sử dụng phải là tôn kính

ngữ đối với khách hàng và khiêm nhường ngữ đối với những người trong nhóm, tức

là cùng công ty. Do đó, trong hoàn cảnh giao tiêp này khi nói về các hành động của

trưởng phòng, nhân viên này phải sử dụng khiêm nhường ngữ chứ không phải tôn

kính ngữ như ở bối cảnh trên. Hay một ví dụ khác như dưới đây. Khi một người hỏi

về bố của một người khác thì có thể nói:

Ví dụ 10-a: 「お父さんは 韓国人ですか。」

(Otousanwa kankokujinndesuka.)

-Bố bạn là người Hàn Quốc phải không?[158].

Trong khi nếu nói về bố mình thì nói là:

Ví dụ 10-b: 「ちちは韓国人です。」

39

(Chichiwa kankokujindesu.)

-Bố mình là người Hàn quốc. [158].

Trong ví dụ 10-a, “Otousan” お父さん (bố bạn) dùng để chỉ/nói tới người ngoài nhóm

(không phải gia đình mình), đây là dạng TKN để thể hiện tính lịch sự, trong khi nói về bố

mình thì dùng từ bình thường không đề cao là “Chichi” ちち.

Hay cũng nói về trưởng phòng nhưng nếu một người hỏi về trưởng phòng của công ty khác

và khi nói trưởng phòng ở cùng công ty thường cũng có sự khác nhau.

Ví dụ 11-a: 「 課長さんは中国へいっらしゃいましたか。」

(Kachousan wa chuugoku he irrashaimashitaka.) (-Ông trưởng phòng đã đi Trung

Quốc rồi à?) [158].

Ví dụ 11-b: 「 課長*は中国へまいりました。」

(Kachou * wa chuugoku e mairimashita.) (-Trưởng phòng (của công ty tôi) đã đi

Trung quốc rồi ạ) [158].

Ở ví dụ 11-a, nhờ có phụ tố “San” thêm vào từ chỉ chức vụ “Kacho” 課長さ

ん(ông trưởng phòng) (khác với vị trí dấu * ở ví dụ 11-b thể hiện dạng thức zero)

cùng với động từ “いっらしゃいました” (Irasshaimashita) (đã đi) là dạng TKN thể

sự đề cao vị thế của người ngoài công ty, còn trong ví dụ k, ま い り ま し た

( mairimashita)(đã đi) ở dạng KNN để tỏ thái độ khiêm nhường khi nói về công ty

mình giúp cho CTTN cảm thấy vị thế của mình được nâng cao.

Quan hệ liên cá nhân trong giao tiếp tiếng Nhật có ba cặp cơ bản là quan hệ

trên –dưới, quan hệ thân- sơ và quan hệ trong –ngoài. Quan hệ trên - dưới là quan hệ

tôn ti bị chế ngự bởi quyền uy như địa vị xã hội, tuổi tác, học lực, tài sản… Một số vị

trí xã hội thường được tôn kính hơn như giáo viên, thầy thuốc… Quan hệ thân – sơ

bị chi phối bởi mức độ thân cận của các vai giao tiếp. Ví dụ như quan hệ với những

người bạn thân và với những người lần đâu tiên mới gặp có mức độ thân sơ hoàn toàn

khác nhau. Đối với người Nhật thì những người lần đầu biết đến nhau hay khách hàng

được coi là những đối tượng không thân thuộc. Quan hệ trong – ngoài là quan hệ giữa

những người cùng thuộc về một cộng đồng xã hội nào đấy như là cùng gia đình,cùng

lớp, cùng trường, cùng cơ quan, cùng công ty… hay thập chí cùng nghề nghiệp, cùng

địa phương…

40

Đến đây, chúng tôi nhắc lại quan niệm về kính ngữ tiếng Nhật. Kính ngữ là hệ

thống các biểu hiện ngữ pháp, từ vựng, được chia thành tôn kính ngữ, khiêm nhường

ngữ, và lịch sự ngữ, dùng để biểu thị sự lễ độ, tôn kính của CTPN đối với CTTN,

hoặc thoại đề. Kính ngữ là một dạng lịch sự có bản chất là nhận thức quan hệ liên

nhân trên-dưới, thân-sơ, trong-ngoài.

1.2.4. Cơ sở lý thuyết về ngôn ngữ học đối chiếu

Nhiều công trình nghiên cứu đối chiếu có giá trị trong ngôn ngữ học xuất hiện

từ những năm của thế kỷ 18. Trong số những công trình đó phải kể đến cuốn “Từ

vựng so sánh các ngôn ngữ và phương ngữ” của Panlat. Đó là một bộ sưu tầm đối

chiếu từ vựng đồ sộ các ngôn ngữ và các tiếng địa phương, xuất bản lần đầu vào

những năm 1787-1789. Sau đó cuốn sách được bổ sung và được xuất bản lần 2 vào

năm 1791 với 272 ngôn ngữ thuộc 4 đại lục: Á, Âu, Phi, Mỹ. Sau đó, ngôn ngữ học

đối chiếu đã phát triển mạnh mẽ qua nhiều thời kỳ. Đặc biệt năm 1978 ở Bun-ga-ri đã

xuất bản tạp chí “Contrastive linguistics” (Ngôn ngữ học đối chiếu). Trong lới nói

đầu của cuốn sách này đã viết: “Ngày nay trong thời đại của cuộc cách mạng khoa

học kỹ thuật, thời đại các dân tộc trên thế giới nói bằng các thứ tiếng khác nhau đi

vào cuộc giao lưu tiếp xúc ngày một nhiều với các hình thức phong phú đa dạng…thì

rõ ràng việc nghiên cứu đối chiếu cả trên hai bình diện cơ bản: lý luận khoa học sâu

sắc và ứng dụng phương pháp luận thiết thực là hết sức cần thiết”.

Trong cuốn “Nghiên cứu đối chiếu các ngôn ngữ”, Lê Quang Thiêm cho rằng:

“Phương pháp ngôn ngữ học đối chiếu có một hệ thống nguyên tắc và thủ pháp riêng”.

Theo ông, bước đầu tiên cần thực hiện khi nghiên cứu đối chiếu ngôn ngữ là phải xác

lập cơ sở đối chiếu. Cơ sở đối chiếu là những tương đồng và khác biệt của phạm vi đối

tượng được khảo sát. Ngoài ra, chúng ta phải xác định một trong hai hướng đối chiếu

sau. Một là đối chiếu song song, có nghĩa là các ngôn ngữ được đối chiếu sẽ được miêu

tả, phân tích và so sánh trên tất cả các bình diện như nhau. Hai là, lấy một ngôn ngữ

làm cơ sở chỉ đạo, ngôn ngữ này là ngôn ngữ đối tượng cần phân tích, làm sáng tỏ,

ngôn ngữ còn lại sẽ là phương tiện, là điều kiện cho phép làm sáng tỏ đặc điểm của

ngôn ngữ đối tượng. Trong luận án này, chúng tôi thực hiện đối chiếu theo hướng thứ

hai. Tiếng Nhật là ngôn ngữ làm cơ sở chỉ đạo, tiếng Việt là được sử dụng như phương

41

tiện để thực hiện đối chiếu. Để thực hiện nghiên cứu đối chiếu các ngôn ngữ, một số

phương thức chủ yếu thường được sử dụng như: phương thức đồng nhất/khu biệt cấu

trúc, phương thức đồng nhất/khu biệt chức năng, phương thức đồng nhất/khu biệt hoạt

động, phương thức đồng nhất/khu biệt phong cách, phương thức đồng nhất/khu biệt

phát triển, phương thức đồng nhất/khu biệt xã hội-lịch sử ngôn ngữ…

1.3. Tiểu kết chương 1

Kính ngữ tiếng Nhật đã được các nhà ngôn ngữ học Nhật Bản, phương Tây

cũng như Việt Nam nghiên cứu nhiều. Đặc biệt từ thế kỷ 20 tới nay, cùng với sự phát

triển của tiếng Nhật, nhiều công trình nghiên cứu về kính ngữ tiếng Nhật ra đời. Các

công trình nghiên cứu cho chúng ta một khối lượng tri thức lớn về kính ngữ tiếng

Nhật. Nhưng trong giới hạn nghiên cứu của luận án, chúng tôi đã tập trung tìm hiểu

những vấn đề như: khái niệm, đặc điểm kính ngữ tiếng Nhật, phân loại kính ngữ và

mối quan hệ giữa kính ngữ với văn hóa, lịch sự, những nhân tố tác động đến việc sử

dụng kính ngữ tiếng Nhật và rút ra một số nhận định sau đây:

1) Chúng tôi thống nhất với quan điểm, kính ngữ và lịch sự cùng tồn tại trong

ngôn ngữ Nhật Bản. Kính ngữ là một trong những hình thức ngôn ngữ thể hiện lịch sự

trong tiếng Nhật. Một trong những biểu hiện lịch sự trong tiếng Nhật là hệ thống các

khuôn mẫu, các hình thái có sẵn mà tiếng Nhật gọi là Keigo - Kính ngữ.

2) Kính ngữ tiếng Nhật là cách thức sử dụng ngôn ngữ mà CTPN dùng để biểu

thị lịch sự, lễ độ, tôn kính đối với các thành phần tham gia giao tiếp còn lại: CTTN

hay thoại đề hoặc cả CTTN và thoại đề. Ngôn ngữ được sử dụng để thể hiện kính ngữ

trên cả bình diện ngữ pháp và từ vựng.

3) Kính ngữ tiếng Nhật là một phạm trù chỉ xuất xã hội, nó thể hiện các mối

quan hệ liên nhân trong xã hội như: quan hệ trên-dưới, quan hệ thân - sơ, quan hệ

trong-ngoài. Người ở bề dưới thể hiện sự tôn kính đối với người ở bề trên, sự tôn kính

còn được thể hiện đối với những người lần đầu gặp hay người được coi là đối

tác...Việc thể hiện sự tôn kính có thể bằng ngôn ngữ tôn kính đối với những gì thuộc

về đối tác hoặc ngôn ngữ khiêm nhường đối với những gì thuộc về mình.

4) Kính ngữ tiếng Nhật hiện đại được phân chia thành ba loại cơ bản là tôn

kính ngữ, khiêm nhường ngữ và lịch sự ngữ. TKN được sử dụng trong trường hợp để

42

tỏ sự kính trọng, đề cao CTTN hoặc thoại đề. TKN được thể hiện bằng những hình

thái nhất định của động từ, danh từ, tính từ…hay những từ ngữ nhất định khi nói về

hoạt động, trạng thái, tính chất…của CTTN hay thoại đề. KNN được sử dụng để tỏ

sự tôn kính đối với CTTN hoặc thoại đề bằng cách hạ thấp vị thế của chủ thể phát

ngôn khi nói về hoạt động, trạng thái của CTPN. KNN được thể hiện bằng những

hình thái nhất định của động từ, danh từ… hay những từ ngữ nhất định khi nói về

hoạt động, trạng thái, tính chất…của CTPN. LSN hay còn gọi là kính ngữ trung hòa

được sử dụng để thể hiện phép lịch sự xã giao. Ngôn ngữ lịch sự được thể hiện bằng

những hình thái nhất định của động từ, danh từ, tính từ…hay những từ ngữ nhất định

khi nói về hoạt động, trạng thái, tính chất…của cả CTPN, CTTN và thoại đề.

5) Tiếng Nhật thuộc loại hình ngôn ngữ chắp dính với đặc điểm nổi bật là phụ

tố đóng vai trò rất quan trọng trong các hoạt động ngữ pháp của ngôn ngữ. Tiếng Việt

thuộc loại hình ngôn ngữ đơn lập, các quan hệ ngữ pháp và ý nghĩa ngữ pháp được

biểu thị chủ yếu bằng hư từ và trật tự từ.

6) Cấu trúc câu của tiếng Nhật là S-O-V, cấu trúc câu của tiếng Việt là S-V-O ( S

là chủ ngữ, O là tân ngữ, V là động từ). Trong giao tiếp bằng tiếng Nhật, vai trò của động

từ trong câu tiếng Nhật rất quan trọng. Động từ trong các phát ngôn tiếng Nhật còn hàm

chứa ý nghĩa về thái độ, mức độ lịch sự mà CTPN muốn thể hiện.

7) Cả tiếng Nhật và tiếng Việt đều từ đông nghĩa và từ gốc Hán. Từ gốc Hán

trong tiếng Nhật được gọi là từ Hán-Nhật, từ gốc Hán trong tiếng Việt được gọi là từ

Hán –Việt. Tuy nhiên, từ Hán - Nhật và từ Hán –Việt cũng có một số điểm khác nhau

do quá trình tiếp xúc cũng như đặc điểm khác nhau vốn có của hai ngôn ngữ.

8) Kính ngữ tiếng Nhật hoạt động trong giao tiếp cũng bị chi phối bởi rất nhiều

nhân tố tham gia giao tiếp như: chủ thể phát ngôn, chủ thể tiếp ngôn, các mối quan

hệ liên cá nhân...

9) Để thực hiện được các nhiệm vụ của luận án, chúng tôi sử dụng nhiều

phương pháp nghiên cứu khoa học, phương pháp chủ đạo là ngôn ngữ học đối chiếu.

Cơ sở đối chiếu là những tương đồng và khác biệt giữa kính ngữ trong tiếng Nhật và

các cách diễn đạt tương đương trong tiếng Việt”. Tiếng Nhật là ngôn ngữ làm cơ sở

chỉ đạo, tiếng Việt là được sử dụng như phương tiện để thực hiện đối chiếu.

43

CHƯƠNG 2

CÁC PHƯƠNG THỨC NGỮ PHÁP BIỂU THỊ KÍNH NGỮ TIẾNG NHẬT

VÀ TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG VIỆT

2.1. Các phương thức ngữ pháp biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

2.1.1. Phương thức sử dụng tiền tố biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Trong tiếng Nhật, hai tiền tố được sử dụng phổ biến nhất là お(o)và ご(go).

Hai tiền tố này thường được kết hợp với danh từ, tính từ, phó từ và động từ để thể

hiện cả nghĩa tôn kính và nghĩa khiêm nhường. Hai tiền tố này xuất phát từ một chữ

Hán là 御（ngự）, nghĩa gốc là người cầm cương xe, cai trị tất cả, hàm ý chỉ vua cai

trị cả thiên hạ, vì thế những gì liên quan đến vua đều gọi là ngự, ví dụ như ngự sử

(chức quan ở gần vua), ngự thư (chữ vua viết), ngự chế (bài văn vua làm ra)... Người

Nhật đã sử dụng tiền tố này kết hợp với thực từ tạo thành từ có nét nghĩa tôn kính,

lịch sự trong giao tiếp. Tiền tố お(o) thường đi với các từ thuần Nhật, tiền tố ご(go)

thường kết hợp với từ Hán Nhật. Tuy nhiên, qua quá trình sử dụng lâu dài, cũng xuất

hiện một số trường hợp ngoại lệ. Chữ Hán 御（ngự）trong tiếng Nhật còn có một số

cách đọc khác như: おん(on)、み(mi)、ぎょ (gyo) cũng hành chức như tiền tố thể

hiện kính ngữ tiếng Nhật nhưng tần suất sử dụng ít hơn. Các tiền tố này có vai trò thể

hiện cả ba loại kính ngữ: TKN, KNN và LSN.

2.1.1.1.Tiền tố biểu thị tôn kính ngữ

+ Tiền tố お(o) biểu thị tôn kính ngữ

Như trình bày ở trên, tiền tố お(o) là một trong những tiền tố quan trọng nhất

của kính ngữ tiếng Nhật. Tiền tố này có thể kết hợp được với hầu hết thực từ tiếng

Nhật: danh từ, tính từ và phó từ.

*Tiền tố お(o) kết hợp danh từ biểu thị tôn kính ngữ

Tiền tố お(o) được kết hợp cả với từ thuần Nhật và từ Hán Nhật để thể hiện

ý nghĩa tôn kính, nhưng từ thuần Nhật chiếm ưu thế hơn. Những danh từ này trực

tiếp, (hoặc gián tiếp là thoại đề) chỉ những vật dụng hay hoạt động... thuộc về CTTN

mà CTPN đề cập tới, nhằm thể hiện sự tôn kính đối với CTTN.

44

Bảng 2.1. Tiền tố お (o)kết hợp với danh từ thuần Nhật biểu thị tôn kính ngữ

Nghĩa tiếng Phạm vi sử dụng Dạng từ điển Dạng tôn kính ngữ Việt

Chỉ đồ ăn thức nước sôi 湯(yu) お湯(oyu)

uống nước canh つゆ(tsuyu) おつゆ(otsuyu)

món ăn thập でん(den) おでん(oden)

cẩm

Chỉ đồ dùng cá chăn lông くるみ(kurumi) おくるみ(okurumi)

nhân tã lót むつ(mutsu) おむつ(omutsu)

Chỉ vật dụng cái đĩa 皿(sara) お皿(osara)

trong gia đình đồ trang trí 飾り(kazari) お飾り(okazari)

Chỉ hoạt động của chờ 待ち(machi) お待ち(omachi)

con người sử dụng 使い(tsukai) お使い(otsukai)

sự trở về 帰り(kaeri) お帰り(okaeri)

Chỉ người khách 客さん(kyakusan) お客さん(okyakusan)

bạn と も だ ち お友だち(otomodachi)

(tomodachi)

Chỉ địa điểm cửa hàng 店(mise) お店(omise)

Chỉ thời gian ngày 日(nichi) お日(onichi)

Danh từ trừu họ tên 名前(namae) お名前(onamae)

tượng tác phẩm 作(saku) お作(osaku)

sự vội vàng 遅ぎ(osogi) お遅ぎ(osogi)

sự mệt mỏi 疲れ(tsukare) お疲れ(otsukari) câu chuyện 話(hanashi) お話(ohanashi)

お作(osaku)

作(saku)

45

Ví dụ 1:「東風君のお作も拝見したから、今度はぼくが短文を作って諸君の

御批評を願おう」

(Kochi-kun no o-saku mo haiken shitakara, kondo wa boku ga tanbun o tukutte

shokun no gohihyō o negaou')

– Tôi đã được chiêm ngưỡng tác phẩm của cậu Tofu, bây giờ tôi xin làm một bài văn

và xin các vị cho lời bình.

[ Wag, tr.147]

Trong ví dụ 1, “作”(saku- tác phẩm) là của thoại đề (cậu Tofu), để thể hiện

sự kính trọng đối với nhân vật Tofu, người nói đã dùng “お作”(osaku-tác phẩm), là

sự kết hợp tiền tố お(o) với danh từ gốc “作”(saku- tác phẩm) làm cho lời nói mang

tính trang trọng hơn.

Một số danh từ Hán Nhật, nhưng đã được dùng từ lâu và gắn bó với người

Nhật và được Nhật hóa tới mức nguồn gốc của chúng bị lu mờ và được sử dụng như

từ thuần Nhật thì cũng được kết hợp với tiền tố お(o).

Bảng 2.2. Tiền tố お(o) kết hợp với danh từ Hán Nhật biểu thị tôn kính ngữ

Dạng từ điển Nghĩa tiếng Việt Dạng có tiền tố お

trả lời 返事(henji) お返事(ohenji)

điện thoại 電話(denwa) お電話(odenwa)

sinh đẻ 出産(shussan) お出産(oshussan)

đám ma 葬式(sōshiki) お葬式(osōshiki)

こ う り ょ

こ う り ょ

phòng trà 茶室(chashitsu) お茶室(ochashitsu)

cao kiến 高慮 お高慮 ( kouryo) ( okouryo)

ま え

ひ け ん

か い ち ん

お

こ う り ょ

Ví dụ 2-a:

「その前 ちょっと卑見 を開陳 して御 高慮 をわずらわしたいことがある。」

(Sono mae chotto hiken o kaichin shite o kōryo o wazurawashitai koto ga aru.)

－Nhưng trước đó, tôi xin có một ý kiến nhỏ, làm phiền tới các bậc cao kiến.

[Wag; tr.108]

46

Ví dụ 2-b:.

「お電話ももうおかけにならないでください。」

(O denwa mo mō okake ni naranaidekudasai.)

- Xin anh đừng gọi dây nói cho bà. [158]

*Tiền tố お (O)kết hợp với tính từ biểu thị tôn kính ngữ

Trong tiếng Nhật, một số tính từ cũng được kết hợp với tiền tố お (O) để thể

hiện sự tôn trọng khi diễn tả trạng thái, tính cách của thoại đề hoặc CTTN.

Bảng 2.3. Tiền tố お(o) kết hợp với tính từ biểu thị tôn kính ngữ

Dạng từ điển Nghĩa tiếng Việt Dạng có tiền tố お

bận rộn

thích いそがしい (isogashii) 好き(suki) おいそがしい (oisogashii) お好き(osuki)

ghét いや(iya) おいや(oiya)

trẻ 若い(wakai) お若い(owakai)

Ví dụ 3:「あなたがたは、お若いから、あまりお感じにならんかの。」

(Anata gata wa, o wakaikara, amari o kanji ni naran ka no)

- Các anh còn trẻ nên không thấy lạnh nhỉ?

[Wag, tr.167]

* Tiền tố お (o)kết hợp với phó từ biểu thị tôn kính ngữ

Để bổ sung ý nghĩa cho hành động, trạng thái của CTTN và thoại đề, CTPN thường

sử dụng dạng kính ngữ cho các phó từ bằng cách kết hợp với tiền tố お (o).

Bảng 2.4. Tiền tố お(o) kết hợp với phó từ biểu thị tôn kính ngữ

Dạng từ điển Nghĩa tiếng Việt Dạng có tiền tố お

một mình 一人で(hitoride) お一人で(ohitoride)

nhanh 早く(hayaku) お早く(ohayaku)

lạnh 寒く(samuku) お寒く(asamuku)

47

Ví dụ 4:

「さあ、独仙君どうかお早く願おう。」

(Sā, Doku Sen-kun dō ka o hayaku negaou)

-Xin ông đánh nhanh lên.

[Wag, tr.69]

+Tiền tố ご (go) biểu thị tôn kính ngữ

Bên cạnh tiền tố お (o), tiến tố ご (go) cũng là một tiền tố quan trọng thể hiện kính

ngữ tiếng Nhật. Để thể hiện sự tôn kính CTTN và TĐ, tiền tố ご (go) cũng được kết hợp

với các thực từ tiếng Nhật là danh từ, tính từ và phó từ. Phần lớn tiền tố ご (go) đi với từ

Hán Nhật. Tuy nhiên, cũng có một số từ thuần Nhật được kết hợp với tiền tố ご (go) do

thói quen ngôn ngữ của người Nhật.

Bảng 2.5. Tiền tố ご(go) biểu thị tôn kính ngữ

Từ loại Dạng từ điển Dạng tôn kính Nghĩa tiếng Việt

gia đình Danh từ 家族(kazoku) ご家族(gokazoku)

địa chỉ 住所(jusho) ご住所(gojusho)

sự tiện lợi 都合(tsugō) ご都合(Gotsugō) sở thích 趣味(shumi) ご趣味(goshumi) ứng tuyển 応募(ōbo) ご応募(goōbo) lắng nghe 清聴(eichō) ご清聴(goseichō) câu hỏi

質問(shitsumon) ご質問(goshitsumon) việc sử dụng

使用(shiyō) ご使用(goshiyō) kỳ vọng

cuộc hẹn 希望(kibō) ご希望(gokibō)

thảo luận 予約(yoyaku) ご予約(goyoyaku)

相談(sōdan) ご相談(gosōdan)

tuyệt vời Tính từ 立派(rippa) ご立派(gorippa)

tiện 便宜(bengi) ご便宜(gobengi)

tốt bụng 親切(sinsetu) ご親切(gosinsetu) lịch sự 丁寧(teinei) ご丁寧(goteinei) vô lý 無理(muri) ご無理(gomuri)

48

Từ loại Dạng từ điển Dạng tôn kính Nghĩa tiếng Việt

khiêm tốn 謙遜(kenson) ご謙遜(gokenson)

ghét 嫌い(kirai) ご嫌い(gokirai)

Phó từ cùng nhau 一緒に(isshoni) ご一緒に(goisshoni)

thong thả ゆ っ く り ごゆっくり(goyukkuri)

thông thường (yukkuri) ご多分に

多分に

Ví dụ 5：

「なんなら、御都合の時出直して伺いましょう。いつがよろしゅう、ごさ

いますか」(Nan'nara, gotsugō no toki denaoshite ukagaimashou. Itsu ga yoroshū, go-sa

imasu ka'.)

– Có việc gì thì khi nào tiện tôi sẽ đến, thế lúc nào thì anh rỗi?

[Wag, tr.193]

+ Một số tiền tố khác biểu thị tôn kính ngữ

Trong tiếng Nhật, ngoài 2 tiền tố cơ bản お(o) và ご (go), một số tiền tố có thể

được sử dụng ghép với căn tố tạo thành từ để thể hiện sự tôn kính của CTPN với

CTTN hoặc TĐ như: 貴(ki-quý)、大(tai-đại)、令(rei-lệnh)、玉(gyoku/tama-ngọc)...

Bảng 2.6.Một số tiền tố khác biểu thị tôn kính ngữ.

Tiền tố Dạng tôn kính Nghĩa tiếng Việt

hảo ý 貴(ki) 貴意(kii)

quý công ty 貴社(kisha)

mặt đế vương 玉(gyoku/tama) 玉顔(tamagao)

đại gia 大(tai) 大家(taika)

đại huynh 大兄(taikei)

lệnh huynh 令(rei) 令兄(reikei)

lệnh phu nhân 令夫人(reifujin)

tiểu thư 令嬢(reijou)

49

Ví dụ 6-a:

「とにかく近ごろのごとく御馳走の食べ続けにては、さすがの小生も遠 か

らぬうちに大兄のごとく胃弱と相成るは必 定 ……」

(Tonikaku chikagoro nogotoku gochisō no tabe tsudzuke nite wa, sasuga no shōsei

mo tō karanu uchi ni taikei nogotoku ijaku to ainaru wa sintei……')

-Quả thật là gần đây đệ đã nghĩ một người dạ dày yếu như đại huynh thì nếu có chiêu

đãi gì, nhất định phải thử... [Wag, tr.33]

Ví dụ 6-b:

「君はあの金田の令嬢を知ってるのかい」と尋ねる。」(Kimi wa ano Kaneda

no reijō o shitteru no kai' to tazuneru.)

Anh Kangetsu quay lại hỏi Tofu: – Cậu biết tiểu thư nhà Kaneda à?

[Wag, tr.48]

2.1.1.2. Tiền tố biểu thị khiêm nhường ngữ

+Tiền tố お (o) biểu thị khiêm nhường ngữ

Trong tiếng Nhật, để thể hiện sự khiêm nhường, hạ thấp đối với những gì thuộc

về CTPN, tiền tố お (o) được kết hợp chủ yếu với từ thuần Nhật và một số từ Hán

Nhật.Với chức năng tạo nên dạng TKN, theo ý kiến trong “Báo cáo về kính ngữ

tiếng Nhật của hội đồng văn hóa Nhật Bản năm 2007”, tiền tố お (o) đi với hầu

hết thực từ tiếng Nhật nhưng chưa thấy xuất hiện trường hợp đi với động từ. Nhưng

với chức năng tạo nên dạng KNN, thì tiền tố お (o) đi với cả động từ. Qua các ngữ

liệu mà chúng tôi khảo sát cho thấy nhận định trên hoàn toàn đúng.

Bảng 2.7. Tiền tố お (o) biểu thị khiêm nhường ngữ

Dạng từ điển

hồi đáp Từ loại Danh từ 返事(henji) Dạng khiêm nhường Nghĩa tiếng Việt お返事(ohenji)

chúc mừng 祝い(iwai) お祝い(oiwai)

lau chùi 掃除(souji) お掃除(osoji)

trả lời Động từ 返事する(henjisuru)

chú ý 注意する(chuuisuru)

xuất phát 発する(hatsusuru) お返事する (ohenjisuru) お注意する (ocyuuisuru) お発する(ohatsusuru)

50

Từ loại Dạng từ điển

sinh nở 産する(sansuru) Dạng khiêm nhường Nghĩa tiếng Việt お産する(osansuru)

Ví dụ 7:

「それで、お茶室の お掃除でもさせていただいたら、気が静まるかと思っ

て。」(Sore de, ocha-shitsu no o sōjide mo sa sete itadaitara, ki ga shizumaru ka to

omotte.)

-Tôi nghĩ là tôi sẽ cảm thấy dễ chịu hơn nếu cậu cho phép tôi lau chùi lại túp lều.

[158]

+Tiền tố ご (go) biểu thị khiêm nhường ngữ

Cũng như tiền tố お (o), tiền tố ご (go) kết hợp với các thực từ để thực hiện vai

trò là KNN. Nhưng khác với tiền tố お (o), tiền tố ご (go) chủ yếu đi với từ Hán Nhật,

chỉ có một số ít trường hợp đặc biệt tiền tố ご (go) mới kết hợp với từ thuần Nhật. [94;

ztr16] . Chúng tôi cũng khảo sát thấy các trường hợp thể hiện nhận định này.

Bảng 2.8. Tiền tố ご (go) biểu thị khiêm nhường ngữ

Từ loại Dạng từ điển Dạng khiêm nhường Nghĩa tiếng Việt

hướng dẫn Danh từ 案内(annai) ご案内(goannai)

chấp thuận 承諾(shodaku) ご承諾(shodaku)

phiền hà Tính từ 迷惑(meiwaku) ご迷惑(gomeiwaku)

chiêu đãi Động từ 馳走する(gochisousuru) ご馳走する

(gochisousuru)

liên lạc 連絡する(renrakusuru) ご連絡する

(gorenrakusuru)

hướng dẫn 案内する(annaisuru) ご案内する

(goannaisuru)

Ví dụ 8-a: 「それは御迷惑でしたろう」

(Sore wa o meiwakudeshita rō') – Thật là phiền hà quá nhỉ! [Wag, tr.29] +Một số tiền tố khác biểu thị khiêm nhường ngữ

Trong tiếng Nhật, để thể hiện sự khiêm nhường, hạ thấp đối với những gì thuộc về CTPN, ngoài 2 tiền tố chính là お (o) và ご (go) thì không thể không kể đến một

51

số tiền tố khác như: 小(shou-tiểu)、愚(gu-ngu)、 弊(hei-tệ)、豚(ton-đồn)、拙 (setsu-chuyết) …

Bảng 2.9. Một số tiền tố khác biểu thị khiêm nhường ngữ

Tiền tố Dạng từ điển Dạng khiêm nhường Nghĩa tiếng Việt

tiểu xã Danh từ 小 社(sha) 小社(shousha)

(shou) tiểu sinh 生(sei) 小生(shousei)

tiểu muộn 妹(mai) 小妹(shomai)

ngụ ý 意(i) 愚意(gui)

愚(gu) ngu kiến 見(ken) 愚見(guken)

thằng nhóc nhà tôi 豚(ton) 児(ji) 豚児(tonji)

công ty của chúng tôi 弊(hei) 社(sha) 弊社(heisha)

Động từ さし さしあげる(sashiageru) cho tặng

(sashi) あげる (ageru)

ngắt lời 挟む(hasamu) さしはさむ

(sashihasamu)

Ví dụ 9-a:

「さすれば小生の都合はもちろん、すでに胃弱に悩みおらるる大兄のために

も御便宜かと存じ 候草々丈備。」

(Sa sureba shōsei no tsugō wa mochiron, sudeni ijaku ni nayami oraruru taikei no tame

ni mo gobengi ka to zonji sōrō sōsō take '.)

-Như vậy tiện cho hoàn cảnh của đệ, mà cũng tiện cho người yếu dạ dày như đại

huynh nữa. [Wag, tr.34]

Ví dụ 9-b:

「で愚見によりますと鼻の発達は我々人間が鼻汁をかむと申す微細な る行

為の結果が自然と蓄積してかく著明なる現象を呈出したものでございま

す。」

(De guken ni yorimasuto hana no hattatsu wa wareware ningen ga hanajiru o kamu to

mōsu bisainaru kōi no kekka ga shizen to chikuseki shite kaku chomeinaru genshō o

teishutsu shita monodegozai ma su

52

- Theo ngu kiến của tôi thì sự phát triển của mũi là kết quả của một hành vi rất nhỏ

của con người là xì mũi. Hành vi này cứ tự nhiên tích lũy dần dần để rồi lộ ra một

hiện tượng (bản thể) rõ ràng như thế này. [Wag, tr.78]

2.1.1.3. Tiền tố biểu thị lịch sự ngữ

+ Tiền tố お (o) biểu thị lịch sự ngữ

Một số từ vựng tiếng Nhật được kết hợp với tiền tố お(o) đã được người Nhật

sử dụng nhiều từ xa xưa đến mức bây giờ nó như luôn được gắn với nhau trong nhiều

tình huống giao tiếp như chỉ để thể hiện ở mức lịch sự trung hòa chứ không phải để thể

hiện sắc thái tôn kính ngữ như bảng dưới đây.

Dạng từ điển Nghĩa tiếng Việt Bảng 2.10. Tiền tố お biểu thị lịch sự ngữ Dạng có tiền tố お (o)

rượu 酒(sake) お酒 ( Osake)

chè 茶(cha) お茶(ocha)

tiền 金(kane) お金(okane)

ngôi chùa 寺(tera) お寺(otera)

quà みやげ(miyage) おみやげ(omiyage)

sự chúc mừng めでとう(medetou) おめでとう(omedetou)

sự cảm tạ 礼(rei) お礼(orei)

bữa ăn 食事(shokuji) お食事(oshokuji)

bánh kẹo 菓子(kashi) お菓子(okashi)

đồ đạc 荷物(nimotsu) お荷物(onimotsu)

tết 正月(shougatsu) お正月(oshougatsu)

Ví dụ 10: 「この お正月に椎茸を食べて前歯を二枚折ったそう じゃございませんか。」 (Kono oshōgatsu ni shītake o tabete maeba o ni-mai otta-sō jagozaimasen ka.) -Tôi nghe nói là tết vừa rồi anh ấy ăn nấm, bị mẻ hai cái răng, có đúng không? [Wag, tr.66]

53

+ Tiền tố ご (go) biểu thị lịch sự ngữ

Dạng từ điển Nghĩa tiếng Việt Bảng 2.11. Tiền tố ご (go) biểu thị lịch sự ngữ Dạng có tiền tố ご (go)

cơm 飯(han) ご飯-gohan

lễ nghĩa 礼儀(reigi) ご礼儀(goreigi)

chào hỏi 挨拶(aisatsu) ご挨拶(goaisatsu)

tâm trạng 機嫌(kigen) ご機嫌(gokigen)

Ví dụ 11-a:

「どうも困るね、御飯を食べないと、からだが疲れるばかりだからね。」

(Dōmo komaru ne, gohan o tabenai to, karada ga tsukareru bakaridakara ne.)

– Gay quá nhỉ, không ăn uống gì thì người cứ yếu mãi đi mất thôi. [Wag, tr.35]

2.1.1.4. Kết quả khảo sát tiền tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật

Quan những phân tích trên, chúng tôi có thể tổng kết phương thức sử dụng tiền

tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật như bảng dưới đây.

Bảng 2.12. Phương thức chắp dính tiền tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật

Các loại kính ngữ Dạng thức

お(o)、ご(go)＋N, ADJ, ADV

Tôn kính ngữ 貴(ki-quý)、大(tai-đại)、令(rei-lệnh)、玉(dama/gyoku-

ngọc)…+N

お、ご ＋N, ADJ, ADV, V

小(shou-tiểu)、愚(gu-ngu)、 弊(hei-tệ)、豚(ton-đồn)、 Khiêm nhường ngữ 拙(setsu-chuyết) … +N

さし＋V

お、ご＋N Lịch sự ngữ

54

Bảng 2.12 cho thấy tiền tố tiếng Nhật có thể kết hợp với cả danh từ, động từ,

tính từ, phó từ; xuất hiện trong các biểu hiện thể hiện TKN, KNN và LSN. Có một số

tiền tố mang ý nghĩa đặc thù cho từng loại kính ngữ, có loại chỉ đi với TKN như:貴

(ki-quý)、大(tai-đại)…; có loại chỉ đi với KNN như: 愚(gu-ngu)、弊(hei-tệ)... Riêng

tiền tố お、ご, có thể kết hợp với cả TKN, KNN, LSN, để nhận biết được rõ nhất,

khi nào các tiền tố này thể hiện vai trò là TKN, KNN hay LSN, còn phải xem xét biểu

hiện đó trong bối cảnh xuất hiện kính ngữ đó.

Từ nguồn ngữ liệu của luận án là các câu thoại có thể hiện kính ngữ trong tiếng

Nhật trích từ ba tác phẩm văn học nổi tiếng của Nhật Bản: 心 (Nỗi lòng) của 夏目漱

石,吾輩は猫である（Tôi là mèo) của 夏目漱石,坊っちゃん(Cậu ấm ngây thơ) của

夏目漱石, chúng tôi đã thu được 496 câu thoại có biểu hiện kính ngữ với 942 trường

hợp biểu hiện kính ngữ (có những câu thoại xuất hiện nhiều hơn 1 biểu hiện kính

ngữ). Trong số 942 biểu hiện kính ngữ trên, có 577 trường hợp sử dụng các phương

thức ngữ pháp và 365 trường hợp sử dụng các phương thức từ vựng được phân bố

như biểu đồ 2.1. dưới đây. Mặc dù chương này dành để khảo sát phương thức kính

ngữ ngữ pháp, nhưng để người đọc dễ hình dung, so sánh, luận án đưa biểu đồ có cả

phương thức từ vựng:

38.7%

Tỷ lệ sử dụng phương thức ngữ pháp biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

61.3%

Tỷ lệ sử dụng phương thức từ vựng biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Biểu đồ 2.1.Tỷ lệ sử dụng phương thức ngữ pháp và phương thức từ vựng biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Biểu đồ trên cho thấy các phương thức kính ngữ ngữ pháp chiếm tỷ lệ là 61,3%,

cao hơn so với các phương thức kính ngữ từ vựng (38,7%). Tỷ lệ sử dụng các phương

thức ngữ pháp là quá bán, điều này phần nào chứng minh vai trò chủ đạo của các

55

phương thức ngữ pháp trong việc thể hiện kính ngữ tiếng Nhật và lý giải quan điểm

cho rằng kính ngữ tiếng Nhật là một phạm trù ngữ pháp. Tuy nhiên, nói như vậy

không có nghĩa là từ vựng không có vai trò gì đối với kính ngữ tiếng Nhật. Vấn đề

này chúng tôi sẽ nghiên cứu ở chương 3.

Các phương thức ngữ pháp thể hiện kính ngữ tiếng Nhật là phương thức sử

dụng tiền tố, phương thức sử dụng hậu tố và phương thức sử dụng cả tiền tố và hậu

tố. Các phương thức này được sử dụng với số lượng như biểu đồ 2.2.dưới đây:

17.7%

Phương thức sử dụng tiền tố

44.5%

Phương thức sử dụng hậu tố

37.8%

Phương thức sử dụng cả tiền tố và hậu tố

Biểu đồ 2.2. Tỷ lệ các phương thức ngữ pháp biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Trong các phương thức ngữ pháp thể hiện kính ngữ tiếng Nhật thì phương thức

sử dụng tiền tố chiếm 44,5% (257 lần biểu hiện). Phương thức này chiếm tỷ lệ cao

nhất trong các phương thức ngữ pháp. Nếu tính tỷ lệ trong các phương thức chung

(tính cả trong số các biểu hiện theo các phương thức ngữ pháp và các phương thức từ

vựng), thì phương thức sử dụng tiền tố biểu thị kính ngữ tiếng Nhật cũng chiếm tỷ lệ

cao nhất so với các phương thức khác (27,3%). Như vậy, có thể khẳng định rằng, tiền

tố đóng vai trò rất lớn trong việc hình thành các biểu hiện kính ngữ trong tiếng Nhật.

2.1.2. Phương thức sử dụng hậu tố biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật

Hậu tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật là hình thức sử dụng kết hợp (hoặc biến

đổi) hậu tố với căn tố (động từ, danh từ) để biểu thị kính ngữ. Cũng như phần nghiên

cứu về tiền tố ở trên, chúng tôi xem xét hậu tố thể hiện ba loại kính ngữ tiếng Nhật

(TKN, KNN, LSN) như thế nào qua việc chúng kết hợp với căn tố.

56

2.1.2.1.Hậu tố biểu thị tôn kính ngữ

+ Hậu tố kết hợp với động từ biểu thị tôn kính ngữ

Để biểu thị ý tôn kính của CTPN đối với CTTN và thoại đề, CTPN có thể sử

dụng hậu tố trong phát ngôn của mình khi đề cập đến các hành động của CTPN hay

thoại đề. Trong tiếng Nhật có một số dạng thức tạo nên TKN được biểu hiện nhờ hậu

tố kết hợp với động từ như: V+られる (V+rareru), V +なさる(V+nasaru). Hậu tố

trong các dạng thức này là trợ động từ られる (V+rareru) và なさる(V+nasaru) ,

nói cách khác, các dạng thức này có công thức chung là V+trợ động từ.

*Dạng thức V+られる (V+rareru)

Động từ tiếng Nhật được chia làm 3 nhóm (I, II, III), các động từ nằm trong

cùng 1 nhóm có những điểm chung trong các hình thức biến đổi thể hiện giá trị ngữ

pháp. Do vậy, trong các bảng có liên quan đến động từ trong luận án chúng tôi sẽ thiết

lập dựa trên các nhóm động từ.

Bảng 2.13.Dạng thức V +られる (V+rareru) biểu thị tôn kính ngữ.

Nhóm Dạng thức Dạng từ điển Dạng tôn kính Tiếng Việt động từ

I viết V +られる 書く-kaku 書かれる-kakareru

đọc -V+rareru 読む-yomu 読まれる-yomareru

II có mặt 出る-deru 出られる-derareru

thức dậy 起きる-okiru 起きられる-okirareru

III làm する-suru される-sareru

đến くる-kuru こられる-korareru

Ví dụ12: Tình huống xảy ra khi nhân vật “Tiên sinh” nói chuyện với nhân vật “tôi”

trong tiểu thuyết “Nỗi lòng”.

「あなたのお父さんが亡くなられるのを、今から予想してかかるような

言葉遣いをするのが気に触ったら許してくれたまえ。」

(Anata no otōsan ga nakunara reru no o, ima kara yosō shite kakaru yōna

kotobadzukai o suru no ga ki ni sawattara yurushite kure tamae.)

57

-Này này, nếu tôi có làm chú bực mình khi có ý dự liệu đến việc ông nhà chú qua đời

thì xin chú cũng vui lòng bỏ qua cho nhé. [Kok, tr.53].

Trong ví dụ trên động từ “nakunaru” (亡くなる) “ru” る đã được biến đổi thành dạng

–rareru (~られる) để thể hiện sự tôn trọng của CTPN (Tiên sinh) đối với nhân vật

được nhắc đến (bố của nhân vật tôi trong truyện).

*Dạng thức V +なさる(V+nasaru)

Dạng thức này chỉ có xuất hiện ở các động từ đuôi する (suru) trong nhóm III. Khi

hành chức TKN, する (suru) sẽ biến đổi thành なさる (nasaru).

Bảng 2.14. Dạng thức V+なさる (V+nasaru) biểu thị tôn kính ngữ

Nghĩa tiếng Nhóm động Dạng thức Dạng từ điển Dạng tôn kính Việt từ

III đến công ty V+なさる 出社する- 出社なさる-

(V+nasaru) shusshasuru shusshanasaru

có mặt 出席する- 出席なさる-

shussekisuru shussekinasaru

Ví dụ 13: Anh A là một nhân viên công ty nói chuyện với trưởng phòng Suzuki.

A: 「鈴木部長は 明日何時に 出社なさいますか。」

(Suzuki buchō wa ashita nanji ni shussha nasaimasu ka.)

-Trưởng phòng Suzuki, ngày mai mấy giờ anh đến công ty vậy?

A: 「 鈴木部長は 明日の会議に 出席なさいますか。」

(Suzuki buchō wa ashita no kaigi ni shusseki nasaimasu ka.)

-Trưởng phòng Suzuki, ngày mai anh có mặt tại hội nghị không ạ? [156]

Trong những phát ngôn trên động từ 出社する (shusshasuru) (đến công ty) 出席

する(shussekisuru) (có mặt), する(suru) đã được biến đổi thành dạng なさいます

(nasaimasu) để bày tỏ sự tôn kính của CTPN đối với CTTN vì CTTN là trưởng phòng

có vị thế cao hơn. Và chính các dạng thức kính ngữ này đã đại diện cho từ xưng hô ngôi

2 “anh”, khiến cho câu không có sự hiện diện của từ xưng hô mà vẫn được hiểu đúng.

58

+Hậu tố kết hợp với danh từ biểu thị tôn kính ngữ

Trong tiếng Nhật có một số hậu tố gốc Hán có nét nghĩa thể hiện sự cao quý

hoặc bề trên, khi kết hợp với danh từ tạo thành danh từ đảm nhiệm vai trò là tôn kính

ngữ, các hậu tố này chính là các tiếp vĩ tố như:上(ue-thượng)、方(kata-phương)、

様(sama-dạng),貴(ki-quý)、氏(shi-thị)、陛下(heika-bệ hạ)．．．

Bảng 2.15. Hậu tố kết hợp với danh từ biểu thị tôn kính ngữ

Dạng tôn kính Nghĩa tiếng Việt

thầy giáo Hậu tố 方(kata/gata)

bác, anh

hoàng tử 様(sama)

quý vị

phu nhân, bà chủ 先生方 (senseigata) あなた方(anatagata) 宮様(miyasama) 皆様(minasama) 奥様(okusama)

phu quân, ông chủ 旦那様(dannasama

các bạn 氏(shi)

bạn trai 諸氏(shoshi) 彼氏-kareshi

thiên hoàng 陛下(heika) 天皇陛下(tennōheika)

nữ hoàng 女王陛下(joōheika)

Ví dụ 14-a:

「お嬢様、旦那様と奥様が呼んでいらっしゃいます。」

(Ojōsama, dan'na-sama to okusama ga yonde irasshaimasu.)

– Ông chủ và bà chủ gọi cô đấy ạ. [Wag, tr.75]

Ví dụ 14-b:

「ことに宮様のお顔を 拝むなどということは明治の御代でなくてはできぬ

ことだ。」

(Koto ni miyasama no o kao o ogamu nado to iu koto wa Meiji no miyodenakute

wa dekinu kotoda.')

- Hơn nữa, được nhìn thấy mặt Hoàng tử thì chỉ có thời Minh Trị mới có thôi.[Wag, tr.215]

2.1.2.2. Hậu tố biểu thị khiêm nhường ngữ

+ Hậu tố kết hợp với danh từ biểu thị khiêm nhường ngữ

59

Để thể hiện sự khiêm tốn của mình, CTPN có thể kết hợp hậu tố với một số danh

từ chỉ người hoặc vật, sự vật liên quan đến mình như: ども(domo)、ら(ra)...

Bảng 2.16. Hậu tố kết hợp với danh từ biểu thị khiêm nhường ngữ

Hậu tố Dạng khiêm nhường Nghĩa tiếng Việt

ども(domo) 私ども (watashidomo) chúng tôi

nhân viên công ty chúng tôi 社員ら(shainra) ら(ra)

Ví dụ 15:

「私共が 思っていた価格より、少々高めなよう。」

(Watakushidomo ga omotte ita kakaku yori, shōshō takamena yō.)

-Mức giá đó đã cao hơn một chút so với mức chúng tôi đã nghĩ.[156]

2.1.2.3. Hậu tố biểu thị lịch sự ngữ

+Hậu tố kết hợp với động từ biểu thị lịch sự ngữ

Để thể hiện mức độ lịch sự trung hòa, tức là hình thức giao tiếp với người mới

quen nhưng ngang vai và ngang tuổi, cần đảm bảo tính lịch sự nhưng không cần thiết

phải tôn kính hay khiêm nhường. Động từ tiếng Nhật sẽ được kết hợp với trợ động từ

-ます (-masu) để bày tỏ tính lịch sự cho cuộc giao tiếp.

Bảng 2.17. Hậu tố kết hợp với động từ biểu thị lịch sự ngữ

Nhóm Dạng thức Dạng từ điển Dạng lịch sự trung hòa Tiếng Việt động từ

I viết V -ます 書く(kaku) 書きます(makimasu)

đọc (V-masu) 読む(yomu) 読みます(yomimasu)

II có mặt 出る(deru) 出ます(demasu)

thức dậy 起きる(okiru) 起きます(okimasu)

III làm する(suru) します(shimasu)

đến くる(kuru) きます(kimasu)

đảm bảo 保証する 保証します(shimasu)

(suru)

60

Ví dụ 16:

「そりゃ先生もそう認めていられるんだから、大丈夫です。ご安心なさい、

私が保証します。」

(Sorya sensei mo sō mitomete i rareru ndakara, daijōbudesu. Go anshin'na sai,

watashi ga hoshō shimasu.)

- Con chắc là thầy cũng biết rất rõ như vậy. Con xin bảo đảm là cô có thể yên lòng.[Kok, tr.27]

+ Hậu tố kết hợp với danh từ, tính từ và phó từ hành chức lịch sự ngữ

* Dạng thức N/ADJ/ADV-です(desu)

Dạng thức N/ADJ/ADV-です(desu) là hình thức kết hợp với danh từ, tính từ

hoặc phó từ tiếng Nhật với です(desu) để thể hiện lịch sự trung hòa.

Bảng 2.18. Dạng thức N/ADJ/ADV-です(desu) thể hiện lịch sự

Nghĩa tiếng Từ loại Dạng từ điển Dạng lịch sự Việt

sinh viên がくせいです がくせい(gakusei)

quyển sách Danh từ (gakuseidesu) 本(hon)

本です(hondesu)

ひま(hima) ひまです(himadesu) rảnh ｒỗi Tính từ đuôi

な(na)

muộn ほそい(hosoi) ほそいです(hosoidesu)

tối くらい(kurai) くらいです(kursaidesu) Tính từ đuôi

い(i) mới あたらしい あたらしいです

(atarashii) (atarashiidesu)

Phó từ thế ạ そう(sou) そうです(soudesu)

Ví dụ 17:

A: 「私の専門は英語です。あなたの専門は何ですか。」

61

(Watashi no senmon wa eigodesu. Anata no senmon wa nanidesu ka.)

-Tôi học chuyên ngành tiếng Anh. Bạn học chuyên ngành gì?

B: 「私の専門は中国語です。」

(Watashi no senmon wa chūgokugodesu.)

- Chuyên môn của tôi là tiếng Trung Quốc [156]

Đây là tình huống giao tiếp giữa hai bạn mới quen nhau, cùng tuổi nhau nên

không nhất thiết phải dùng dạng TKN hay KNN nhưng cũng phải đảm bảo tính lịch

sự nên hậu tố です(desu) được dùng sau danh từ 英語(eigo), 何(nan), 中国語

(chuugokugo) để thể hiện mức độ lịch sự trung hòa. Hậu tố này tạo sự khác biệt đối

với tình huống giao tiếp giữa những người đã thân quen. Trong tình huống này, nếu

sử dụng Hậu tố だ (da), là dạng thức đơn giản, suồng sã, không thuộc hệ thống kính

ngữ, như ví dụ dưới đây:

Ví dụ 18:

「どうだって宜いって、自分の頭じゃないか。」

(Dō datte mube itte, jibun no atama janai ka.)

- Thế nào cũng được là thế nào? Đầu mình chứ đầu ai?

「自分の頭だから、どうだって宜いんだわ。」

(Jibun no atamadakara, dō datte mube inda wa.)

- Thì đầu mình nên thế nào cũng được chứ sao? [Wag, tr.90]

Ví dụ 19 là đoạn thoại diễn ra giữa hai vợ chồng, tức là đối thoại giữa hai người trong mối

quan hệ thân thuộc, hậu tố ở dạng thức đơn giản “ だ” được sử dụng thể hiện sự gần gũi,

không sử dụng các dạng thức kính ngữ như ở các ví dụ khác.

*Dạng thức N/ADJ/ADV+でございます(degozaimasu)

Để thể hiện lịch sự của chủ thể phát ngôn đối với chủ thể tiếp ngôn, hậu tố là

でございます(degozaimasu) còn được sử dụng kết hợp với danh từ hoặc tính từ, khi

danh từ hoặc tính từ đó biểu thị những gì thuộc về chủ thể phát ngôn. So với dạng

thức N/ADJ/ADV-です(desu), dạng thức này thể hiện mức độ lịch sự hơn. Dạng thức

này thường được sử dụng trong những tình huống hội thoại giữa các đối tượng có vị

thế xã hội khác nhau như cấp dưới đối với cấp trên, học trò với giáo viên…

Bảng 2.19. Dạng thức N/ADJ/ADJ+でございます(degozaimasu) thể hiện lịch sự

62

Nghĩa tiếng Từ loại Dạng từ điển Dạng lịch sự Việt

sinh viên がくせい- がくせいでございます-

quyển sách gakusei gakuseidegozaimasu Danh từ 本-hon 本でございます-

hondegozaimasu

Tính từ đuôi ひま-hima ひまでございます- rảnh ｒỗi

な(na) himadegozaimasu

muộn ほそい-hosoi ほそうございます-

hosougazaimasu

Tính từ đuôi tối くらい-kurai くろうございます-

い(i) korougozaimasu

mới あたらしい- あたらしゅうございます-

atarashii atarashuugozaimasu

thế ạ そうでございます そう (sou) Phó từ (soudegozaimasu)

Ví dụ 19-a:

「そうでございましょうかねえ。」

(Sōdegozaimashou ka ne e'.)

– Vâng, đúng thế đấy ạ! [Wag, tr.35]

Ví dụ 19-b:

「先生だいぶおもしろうございますが。」

(Sensei daibu omoshiro ugozaimasuga.)

– Thưa thầy, hay đấy. [Wag, tr.148]

Ví dụ 19-c: A: 「さくら広告の中田と申しますが、田中課長 はいらっしゃま

すか。」

(Sakura kōkoku no Nakata tomōshimasu ga, Tanaka kachō wa irasshamasu ka.)

-Tôi là Nakata, công ty quảng cáo Sakura, có phải trưởng phòng Tanaka không ạ.

B: 「田中は、ただいま中国に主張中でございまして．．．」

(Tanaka wa, tadaima Chūgoku ni shuchōchūdegozaimashite...)

63

- Anh Tanaka đang đi công tác ở Trung quốc ạ. [158]

Trong đoạn hội thoại 19-c, người của công ty có anh Tanaka làm trưởng phòng

khi nói chuyện với một người của công ty khác đã thể hiện sự tôn trọng đối với công

ty khác bằng cách nói lịch sự khi nhắc tới người của công ty mình. Yếu tố ngôn ngữ

thể hiện tính khiêm nhường đó chính là cách kết thúc câu thoại 主張中でございま

して(shuchōchūdegozaimashite) có hậu tố là でございまして (degozaimashite)

được đặt sau danh từ 主張中 ((shuchōchū).

2.1.2.4. Kết quả khảo sát phương thức sử dụng hậu tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật

Qua những phân tích trên, chúng tôi xin tóm tắt phương thức sử dụng hậu tố thể hiện

kính ngữ tiếng Nhật như dưới bảng 2.20 sau đây.

Bảng 2.20. Phương thức sử dụng hậu tố biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Phương thức Các loại kính ngữ Dạng thức

Sử dụng hậu tố Tôn kính ngữ V＋ られる (rareru)

V＋ なさる(nasaru)

N ＋ 上 (ue-thượng) 、 方 (kata-

phương) 、 様 (sama-dạng) 、 氏 (shi-

thị)、陛下(heika-bệ hạ)...

Khiêm nhường ngữ N＋ども(domo)、ら(ra)...

Lịch sự ngữ V＋ます(masu)

N, ADJ, ADV＋です(desu)

N, ADJ, ADV ＋ で ご ざ い ま す

(degozaimasu)

Quan sát bảng 2.20, chúng ta thấy hậu tố kết hợp với các loại thực từ tiếng

Nhật như: danh từ, động từ, tính từ, phó từ và được sử dụng thể hiện cả TKN, KNN,

và LSN. Mỗi loại hậu tố chỉ có thể kết hợp với một số loại từ nhất định và thể hiện

một loại kính ngữ nhất định. Trong khi đó, tiền tố ví dụ như tiền tố お/ご, có thể kết

hợp với hầu hết các thực từ tiếng Nhật và thể hiện cả ba loại kính ngữ tiếng Nhật.

64

Với nguồn ngữ liệu như đã trình bày phần trên, chúng tôi thống kê được

phương thức sử dụng hậu tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật có 218 lần xuất hiện.

Phương thức này chiếm tỷ lệ 37,8% trong tổng số các biểu hiện kính ngữ ngữ pháp

và chiếm 23,1% trong số các biểu hiện kính ngữ thuộc cả các phương thức ngữ pháp

và các phương thức từ vựng. Đây là một tỷ lệ khá cao so với các phương thức khác,

chỉ sau phương thức tiền tố thể hiện kính ngữ. Kết quả này cho thấy hậu tố cũng đóng

vai trò đáng kể trong việc thể hiện kính ngữ tiếng Nhật.

Phương thức sử dụng tiền tố và phương thức sử dụng hậu tố so sánh với các phương

thức khác thể hiện kính ngữ tiếng Nhật được thể hiện như biểu đồ 2.3.dưới đây:

49.6%

50.4%

Phương thức sử dụng tiền tố và hậu tố

Các phương thức khác

Biểu đồ 2.3. Phương thức tiền tố và phương thức hậu tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật

Cộng số lượng biểu hiện cả hai phương thức sử dụng tiền tố và hậu tố biểu thị

kính ngữ có 475 lần xuất hiện ( chiếm 50,4%). Con số này phần nào phản ánh các

biểu hiện kính ngữ được thể hiện bằng tiền tố và hậu tố chiếm một tỷ lệ lớn (quá bán),

so với các phương thức còn lại. Có thể khẳng định rằng, tiến tố và hậu tố đóng vai trò

then chốt trong việc cấu thành các biểu hiện thể hiện kính ngữ tiếng Nhật.

2.1.3. Phương thức sử dụng tiền tố kết hợp hậu tố biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

TKN và KNN tiếng Nhật còn được thể hiện nhờ kết hợp căn tố tiếng Nhật (động từ,

danh từ, tính từ hoặc phó từ) với tiền tố お/ご và một số hậu tố nhất định.

65

2.1.3.1.Tiền tố kết hợp hậu tố biểu thị tôn kính ngữ

+ Tiền tố kết hợp với hậu tố đi cùng với động từ biểu thị tôn kính ngữ

*Dạng thức お/ご V になる (o/go+V-ni naru)

Một số dạng thức tiền tố kết hợp với hậu tố đi cùng với động từ biểu thị tôn

kính ngữ như お/ご V になる.và お／ご Ⅴくださる. Đối với những động từ mà

căn tố vốn là từ thuần Nhật thì thường kết hợp với tiền tố お. Đối với những động từ

mà căn tố là từ Hán Nhật thì kết hợp với tiền tố ご. Động từ tiếng nhật nhóm I và

nhóm II chủ yếu là từ thuần Nhật, còn động từ nhóm III chủ yếu là từ Hán Nhật. Do

vậy tiền tố お thường kết hợp với động từ nhóm I và nhóm II, tiền tố ご thường kết

hợp với động từ nhóm III. Tuy nhiên, cũng có một số trường hợp ngoại lệ, tiền tố お

đi với từ Hán Nhật và tiền tố ご đi với từ thuần Nhật. Trường hợp ngoại lệ ít hơn

nhiều so với trường hợp đặc trưng nên chúng tôi xem xét ở trường hợp đặc trưng như

bảng dưới đây.

Bảng 2.21. Dạng thức お/ごV になる biểu thị tôn kính ngữ

Dạng thức Dạng tôn kính Tiếng Việt

Nhóm động từ I viết お書きになる お/ご V になる Dạng từ điển 書く(kaku)

(o/go+V+ninaru) (okakininaru)

đọc お読みになる 読む(yomu)

(oyomininaru)

II dừng lại 泊まりる お泊まりになる

(tomariru)

yêu cầu 求める (otomarininaru) お求めになる

(tomomeru) (otomomeninaru)

III làm 使用する ご使用になる

(shiyousuru) (goshiyouninaru)

Ví dụ 20-a:

「高校時代の恩師にお会いしたおり、先生の お書きになった本を見せてい

ただいた。」

66

(Kōkō jidai no onshi ni o ai shita ori, sensei no o-gaki ni natta hon o misete itadaita.)

-Trong dịp gặp vị thầy mà mình đã mang ơn hồi còn học trung học phổ thông, tôi đã

được thầy cho xem cuốn sách do chính thầy viết. [158]

Ví dụ 20-b:

「今度大阪においでになる時には、ぜひうちに お泊まりになってくださ

い。」 (Kondo Ōsaka ni oide ni naru tokiniha, zehi uchi ni o tomari ni natte kudasai.)

-Lần sau khi ông đến Osaka, nhất định trọ lại nhà tôi nhé! [158]

Ví dụ 20-c:

「今当店のハンバーガーを お買い求めになったお客様にはお飲み物を一つ

ただでさしあげます 。」

(Ima tōten no hanbāgā o o kaimotome ni natta okyakusama ni hao nomimono o

hitotsu tada de sashiagemasu.)

-Quý khách yêu cầu mua một chiếc bánh hamburger ở cửa hàng chúng tôi sẽ được

miễn phí một món đồ uống. [158]

Ví dụ 20-d:

「ご使用にならない時は電灯をけしてください。」

(Goshiyō ni naranai toki wa dentō o keshite kudasai.)

-Đề nghị tắt đèn khi không sử dụng.[158]

Trong ví dụ 20-a ở trên, khi CTPN nói đến việc viết của người thầy, CTPN

muốn đề cao vị thế của người thầy (TĐ), CTPN đã dùng động từ 書く(viết), ở dạng

TKN お書きになった. Động từ 書く đã được kết hợp với tiền tố お và vĩ tố になる

dạng ở thì qua khứ là になった.

* Dạng thức お／ご +Ⅴ+くださる (o/go+V+kudasaru)

Đây là dạng thức thể hiện sự tôn kính đối với CTTN ở thể mệnh lệnh. Điều

này có nghĩa là khi chủ thể phát ngôn muốn yêu cầu CTTN thực hiện một hành động

nào đó mà CTTN thường là vai trên hoặc người không quen biết, hoặc các tình huống

đòi hỏi nghi lễ lịch sự như trong hội nghị hay phát ngôn của người bán hàng đối với

khách hàng… thì dạng thức này được sử dụng. Cũng giống như dạng thức お/ご V に

67

なる, Tiền tố お thường kết hợp với động từ nhóm I và nhóm II, tiền tố ご thường kết

hợp với động từ nhóm III. Chúng tôi có thể thấy như bảng 2.22 dưới đây.

Bảng 2.22. Dạng thức お／ご +Ⅴ +くださる biểu thị tôn kính ngữ

Nhóm Tiếng Dạng thức Dạng từ điển Dạng tôn kính động từ Việt

I viết お/ごⅤくださる 書く(kaku) お書きくださる

(o/go+V+kudasaru) (okakikudasaru)

đọc 読む(yomu) お読みくださる

(oyomikudasaru)

II dừng lại 泊まりる お泊まりくださる

(tomariru) (otomarikudasaru)

yêu cầu 求める お求めくださる

(tomomeru) (otomamekudasaru

III làm 使用する ご使用くださる

(shiyousuru) (goshiyoukudasaru)

Ví dụ 21-a:

「入場券をお待ちのお客様から お入りください。」

(Nyūjō-ken o omachi no okyakusama kara ohairikudasai.)

-Xin mời quý khách đang đợi lấy vé vào ạ. [158]

Ví dụ 21-b: 「至急ご連絡くださいませ。」

(Shikyū go renraku kudasaimase.)

-Xin liên lạc ngay ạ. [158]

Trong ví dụ 21-a, đây là phát ngôn của người bán hàng đối với khách hàng nên cần

thể hiện tính lịch sự bằng tôn kính ngữ. Động từ 入り(vào) đượckết hợp với tiền tố

お và vị tố ください.

* Dạng thức お/ご+V+なさる. (o/go+V+nasaru)

Cũng giống như 2 dạng thức trên, dạng thức お/ご V なさる. (o/go+V+nasaru) xuất

68

hiện ở động từ trong cả 3 nhóm, tiền tố お chủ yếu đi với động từ nhóm I, II, tiền tố

ご chủ yếu kết hợp với động từ nhóm III.

Bảng 2.23. Dạng thức お/ご+V+なさる biểu thị tôn kính ngữ

Nghĩa tiếng Nhóm Dạng thức Dạng từ điển Dạng tôn kính động từ Việt

I chơi お遊びなさる お/ご V なさる 遊ぶ(asobu)

(o/go+V+nasaru) (oasobinasaru)

trở về お帰りなさる 帰る(kaeru)

(okaerinasaru)

điều tra II 調べる お調べなさる

(shiraberu) (oshirabenasaru)

cho あげる おあげなさる

(ageru) (oagenasaru)

đến công ty III 出社する ご出社なさる

(shusshasuru) (goshusshanasaru)

có mặt 出席する ご出席なさる

(shussekisuru) (goshussekinasaru)

kết hôn 結婚する ご結婚なさる

(kekkonsuru) (gokekkonnasaru)

Ví dụ 22-a:

「すると清は済ましたものでお兄い様はお父様が買っておあげなさるから

構いませんという。」

(Suru to Shin wa sumashita monode o ani i-sama wa o tōsama ga katte o age

nasarukara kamaimasen to iu.)

-Bà điềm tĩnh bảo rằng “Không sao cả vì cậu lớn đã có ông nhà mua cho rồi.”[Bot, tr.14]

+Tiền tố kết hợp với hậu tố đi với danh từ, tính từ và phó từ biểu thị tôn kính ngữ

*Dạng thức お／ご+N/ADJ+て／でいらっしゃる、お／ご+ADV+いらっしゃる

69

Để thể hiện ý nghĩa tôn kính, danh từ và tính từ trong tiếng Nhật có thể vừa kết hợp

tiền tố お／ご (o/go)và hậu tố dạng て／でいらしゃる(te/deirassharu), phó từ

tiếng Nhật đi với tiền tố お／ご (o/go) và hậu tố いらっしゃる (irassharu) .

Bảng 2.24. Dạng thức お／ご+N/ADJ+て／でいらっしゃる、お／ご+ADV+い

らっしゃる biểu thị tôn kính ngữ

Nghĩa tiếng Từ loại Dạng từ điển Dạng tôn kính Việt

họ tên お名前でいらっしゃる 名前(namae)

(onamaedeirassharu)

địa chỉ ご住所でいらっしゃる 住所(juusho) Danh từ (gojuushideirassharu

phong lưu ご風流でいらっしゃる 風流(fuuryuu)

(gofuuryuudeirassharu)

Tính từ đuôi bận rộn 忙しい(isogashii) お忙しくていらっしゃる

い(i) (oisigashikuteirassharu)

tuyệt vời ご立派でいらっしゃる 立派(rippa)

(gorippadeirassharu)

Tính từ đuôi お上手でいらっしゃる 上手(jouzu)

giỏi な(na) (ojouzudeirassharu)

ご迷惑でいらっしゃる 迷惑(meiwaku) phiền toái (gomeiwakudeiassharu)

nhanh 早めに(hayameni) お早めにいらっしゃる

(ohayameniirassharu) Phó từ cùng nhau 一緒に(isshoni) ご一緒にいらっしゃる

(goisshoniirassharu)

Ví dụ 23-a:

「まだいろいろ お話しいたしたいこともございますが、御迷惑でいらっし

ゃいましょうから ……」

70

(Mada iroiro ohanashi itashitai koto mogozaimasuga, gomeiwaku de irassha

imashoukara……')

– Vẫn còn nhiều chuyện muốn trình bày nữa, nhưng sợ làm phiền quý vị...[Wag, tr.58]

Ví dụ 23-b:

「亭主が云うには手前は書画骨董(しょがこっとう)がすきで、とうとうこん

な商買を内々で始めるようになりました。あなたもお見受け申すところ大

分ご風流でいらっしゃるらしい。」

(Teishu ga iu ni wa temae wa shoga kottō (sho ga kottō) ga suki de, tōtō kon'na shō-

kai o uchiuchi de hajimeru yō ni narimashita. Anata mo o miuke mōsu tokoro daibu

go fūryūde irassharurashī.)

-Tôi rất thích những tranh ảnh, thư tịch cổ có giá trị nghệ thuật nên đã tự mở ngôi

hàng này. Trông anh cũng có vẻ phong lưu. Thế anh có thích theo đuổi cái sở thích

tao nhã này không? [Bot, tr.41]

*Dạng thức お／ご (o/go)+N/ADJ+でございます(degozaimasu)

Tôn kính ngữ xuất hiện đối với danh từ, tính từ tiếng Nhật còn có dạng kết hợp

với tiền tố お／ご (o/go) và hậu tố là でございます(degozaimasu).

Bảng 2.25. Dạng thức N/ADJ-でございます(degozaimasu) biểu thị tôn kính ngữ

Nghĩa tiếng Từ loại Dạng từ điển Dạng tôn kính Việt

sinh viên ごがくせいでございます Danh từ がくせい(gakusei)

(gogakuseidegozaimasu)

quyển sách ご本でございます 本(hon)

(gohondegozaimasu)

khó khăn 困り(komari) お困り(okamari)

Tính từ đuôi ごひまでございます ひま(hima) rảnh ｒỗi

な(na) (gohimadegozaimasu)

Tính từ đuôi gầy おほそうございます ほそい(hosoi)

い(i) (ohosougazaimasu)

tối おくらうございます くらい(kurai)

(okuraugozaimasu)

71

Nghĩa tiếng Từ loại Dạng từ điển Dạng tôn kính Việt

mới あたらしい おあたらしゅうございま

(atarashii) す(oatarashuugozaimasu)

Ví dụ 24:

「そりゃ お困りでございましたろ う。」

(Sorya o komaridegozaimashitarou'.)

- Cái đó thì khó đấy. [Wag, tr.84]

* Dạng thức お／ご(o/go)+N/ADJ+ 様(sama),陛下(heika),方(gata)…

Trong tiếng Nhật có một số hậu tố gốc Hán có nét nghĩa thể hiện sự cao quý

hoặc bề trên, khi kết hợp với danh từ tạo thành danh từ đảm nhiệm vai trò là tôn kính

ngữ như:方(kata-phương)、様(sama-dạng),陛下(heika-bệ hạ)．．．Các vĩ tố này

cũng xuất hiện trong dạng thức お／ご(o/go)+N/ADJ+ 様(sama),陛下(heika),方

(gata) thể hiện TKN của danh từ và tính từ tiếng Nhật.

Bảng 2.26. Dạng thức お／ご(o/go)+N/ADJ+ 様(sama),陛下(heika),方(gata)

biểu thị tôn kính ngữ

Dạng thức Dạng từ Dạng tôn kính Nghĩa tiếng Việt

điển

bác sỹ お／ご + N + 様 医者(isha) お医者様(oishasama)

quý khách 客(kyaku) お客様(okyakusama)

vị thần 神(kami) ご神様(okamisama)

thiên hoàng 天皇 ご天皇陛下 お／ご + N + 陛

(tennō) (gotennōheika) 下

thầy giáo お／ご + N +方 先生 ご先生方

(sensei) (gosenseigata)

buồn chán 退屈 お／ご + ADJ + お退屈様

(taikutsu) (otaikutsusama) 様

72

Ví dụ 25-a:

「御医者様へ連れて行ったのかい。」

(O isha-sama e tsurete itta no kai'.)

– Đã đưa nó đi bác sĩ khám chưa? [Wag, tr.35]

Ví dụ 25-b:

「どうもお退屈様、もう帰りましょう。」

(Dōmo o taikutsu-sama, mō kaerimashou.)

– Anh ngồi một mình chắc cũng chán nhỉ. Nhà tôi cũng sắp về thôi.

[Wag, tr.53]

2.1.3.2.Tiền tố kết hợp với hậu tố biểu thị khiêm nhường ngữ

Để thể hiện sự khiêm nhường hay hạ thấp bản thân khi nói đến những hành

động của CTPN hay những người thuộc phía CTPN, KNN tiếng Nhật hình thành nhờ

sự kết hợp cả tiền tố, hậu tố với động từ được sử dụng dưới các dạng thức như: お／

ご V する(o/go+V+suru), お／ご V いたす(o/go+V+itasu), お／ご V 申し上げる

(o/go+V+moushiageru). Các động từ す る (suru), い た す (itasu), 申 し 上 げ る

(moushiageru) trong các dạng thức này trở thành bố trợ động từ đóng vai trò là hậu

tố kết hợp với tiền tố お／ご(o/go), bổ sung ý nghĩa khiêm nhường cho căn tố.

Bảng 2.27. Tiền tố kết hợp với hậu tố đi với động từ biểu thị khiêm nhường ngữ

Dạng khiêm nhường Nhóm Dạng từ Tiếng động お／ご V す お／ご V 申し上げる điển Việt お／ご V いたす từ る ,

đợi I 待つ お待ちする お待ちいたす お待ち申し上げる

(matsu) (omachisuru) (omachiitasu) (omachimoushiageru)

cầm 持つ お持ちする お持ちいたす お持ち申し上げる

(motsu) (omochisuru) (omochiitasu) (omachimoushiageru)

đi qua 渡す お渡しする お渡し申し上げる お渡しいたす

(watasu) (owatashisuru) (owatashiitasu) (owatashimoushiageru) nhận お取りする お取りいたす お取り申し上げる 取る

(otorisuru) (otoriitasu) (otorimoushiageru) (toru) nghe 聞く

73

Dạng khiêm nhường Nhóm Dạng từ Tiếng động お／ご V す お／ご V 申し上げる điển Việt お／ご V いたす từ る ,

(kiku) お聞きする お聞きいたす お聞き申し上げる

cầu 祈る (okikisuru) (okikiitasu) (okikimoushiageru)

(inoru) お祈りする お祈りいたす お祈り申し上げる

(oinorisuru) (oinoriitasu) (oinorimoushiageru)

truyền II 伝える お伝えする お伝えいたす お伝え申し上げる

đạt (tsutaeru) (otsutaesuru) (otsutaeitasu) (otsutaemoushiageru)

hướng III 案内する ご案内する ご案内いたす ご案内申し上げる

dẫn (annaisuru) (goannaisuru) (goannaiitasu) (goannaimoushiageru)

Ví dụ 26-a:

「社長のかばんを お持ちします。」

(Shachō no kaban o o-mochi shimasu.)

-Tôi cầm cặp sách cho giám đốc. [158]

Ví dụ 26-b:

「田中さんにお目にかかって、新しい契約について おはなしいたしまし

た。」 (Tanaka-san ni omenikakatte, atarashī keiyaku ni tsuite o hanashi

itashimashita.)

-Tôi đã gặp Tanaka và nói chuyện về kế hoạch mới. [158]

Ví dụ 26-c:

「次に、その結果について お伝え申し上げます. 」

(Tsugini, sono kekka ni tsuite otsutae mōshiagemasu.)

-Sau đó, tôi sẽ báo về kết quả đó. [158]

Trong các ví dụ trên, các động từ お持ちします(cầm), có tiền tố おvà hậu tố

する, ở thì hiện tại là します đã được kết hợp với căn tố 持ち, おはなしいたしま

した (đã nói chuyện) có tiền tố おvà hậu tố いたす, ở thì hiện tại là いたしました

74

đã được kết hợp với căn tố はなし, お伝え申し上げます (sẽ báo) có tiền tố お và

hậu tố 申し上げる ở thì tương lai là 申し上げますđã được kết hợp với căn tố 伝

え, để thể hiện các hành động của chủ thể phát ngôn. CTPN muốn hạ thấp mình, thể

hiện sự khiêm nhường đối với CTTN vì CTTN là đối tượng ở vai trên hay là đối tượng

thuộc mối quan hệ thân sơ nhằm đẳm bảo tính lịch sự của quá trình giao tiếp.

2.1.3.3. Kết quả khảo sát phương thức chắp dính cả tiền tố và hậu tố thể hiện kính

ngữ tiếng Nhật

Dựa vào những phân tích phần trên, chúng tôi thấy cả TKN và KNN đều được

thể hiện nhờ phương thức chắp dính tiền tố kết hợp với hậu tố. Phương thức này được

hiện thực hóa nhờ nhiều dạng thức. Nó được thực hiện chủ yếu bằng việc kết hợp

phụ tố với nhiều loại thực từ (động từ, danh từ, tính từ, phó từ). Chúng tôi có thể tóm

tắt như bảng 2.29 dưới đây.

Bảng 2.28. Phương thức chắp dính cả tiền tố và hậu tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật

Phương thức Các loại kính ngữ Dạng thức

お／ご＋V＋になる

お／ご＋V＋くださる

お／ご＋V＋なさる

お／ご＋N, ADJ＋て／でいらっしゃ Tôn kính ngữ る Kết hợp tiền tố お／ご＋ADV＋いらっしゃる với hậu tố お／ご＋N, ADJ＋ございます

お／ご＋N, ADJ＋様,陛下,方

お／ご＋V＋する

お／ご＋V＋いたす Khiêm nhường ngữ

お／ご＋V＋申し上げる

Có thể thấy rằng phương thức chắp dính cả tiền tố và hậu tố thể hiện kính ngữ

tiếng Nhật là một phương thức đặc trưng thể hiện mức độ kính ngữ cao hơn phương

75

thức chỉ sử dụng tiền tố hoặc chỉ sử dụng hậu tố. Khi CTPN muốn nói về sự xuất hiện

của một người khách mời, đối với bản thân CTPN, thì người này là người mới, chưa

quên biết, nhưng người này chỉ là nhân viên bình thường, CTPN muốn bày tỏ sự tôn

trọng vị khách này nên đã dùng động từ kính ngữ “出社なさいます” (đến công ty)

như ví dụ 27-a dưới đây.

Ví dụ 27-a:

`

（Ashita, Tanaka-san wa 5-ji ni shussha nasaimasu.

「明日、田中さんは 8 時に 出社なさいます。」

- Ngày mai anh Tanaka sẽ đến công ty lúc 5 giờ. [156]

Trong ví dụ trên động từ kính ngữ “出社なさいます” (đến công ty) đã được gắn kết

vị tố “なさいます” để thể hiện sự tôn kính của CTPN đối với thoại đề. Tuy nhiên,

nếu khách mời cũng là người chưa quen biết đối với CTPN, nhưng còn là trưởng

phòng, CTPN muốn bày tỏ sự tôn trọng ở mức độ cao hơn thì động từ “出社します”

(đến công ty), sẽ là động từ kính ngữ “ご出社になります” như ví dụ 27-b dưới đây.

Động từ kính ngữ này được hình thành nhờ kết hợp cả tiền tố “ご” và hậu tố “にな

ります”

Ví dụ 27-b:

Ashita, Kimura buchō wa 9-ji ni o shussha narimasu

-Ngày mai, trưởng phòng Kimura sẽ đến công tý lúc 9 giờ. [156]

「明日、木村部長は 9 時に ご出社になります。」

Bảng 2.29 cho chúng ta thấy phương thức này cũng có thể kết hợp được với

nhiều loại thực từ tiếng Nhật: danh từ, động từ, tính từ, phó từ. Tuy nhiên, phương

thức này chỉ được dùng để thể hiện TKN hoặc KNN.

Kết quả khảo sát cho được 102 biểu hiện kính ngữ sử dụng kết hợp cả tiền tố

và hậu tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật, chiếm 17,7% so với các phương thức ngữ

pháp khác, tỉ lệ thấp hơn nhiều so với phương thức chỉ sử dụng tiền tố (44,5%) hay

phương thức chỉ sử dụng hậu tố (37,8%). Điều này cho thấy, với mức độ kính ngữ

cao hơn, tỉ lệ được sử dụng ít hơn so với mức độ kính ngữ thông thường. Tuy nhiên,

đây cũng không phải là một tỷ lệ quá nhỏ so với các phương thức thể hiện kính ngữ

76

nói chung. Điiều này phần nào chứng minh vai trò kết hợp cả tiền tố và hậu tố, có ảnh

hưởng tới việc hình thành các biểu hiện thể hiện kính ngữ tiếng Nhật.

2.2. Các biểu hiện ngữ pháp tương đương trong tiếng Việt

Như đã trình bày ở phần mở đầu, ngữ liệu chúng tôi sử dụng để khảo sát các

phương thức tương đương thể hiện lịch sự trong tiếng Việt là các câu thoại có sử dụng

các phương thức thể hiện lịch sự trong tiếng Việt, được trích từ sáu tác phẩm văn học

của Việt Nam. Chúng tôi thu thập được 340 câu thoại với 736 biểu hiện lịch sự (có

những câu thoại xuất hiện hơn hai biểu hiện lịch sự). Các biểu hiện lịch sự được thể

hiện bằng các phương thức ngữ pháp và các phương thức từ vựng như biểu đồ 2.4.

dưới đây.

34.2%

Phương thức ngữ pháp biểu thị lịch sự trong tiếng Việt

65.8%

Phương thức từ vựng biểu thị lịch sự tiếng Việt

Biểu đồ 2.4.Tỷ lệ các phương thức ngữ pháp và các phương thức từ vựng biểu thị

lịch sự tiếng Việt

Cũng như ở biểu đồ 2.1, để tiện so sánh, trong biểu đồ này, luận án đưa cả phương

thức ngữ pháp và từ vựng. Biểu đồ trên chứng minh rằng, so với các phương thức từ

vựng (chiếm 65,8%), các phương thức ngữ pháp thể hiện lịch sự trong tiếng Việt chiếm

tỉ lệ ít hơn nhiều (34,2%). Tần suất sử dụng các phương thức từ vựng cao hơn nhiều so

với các phương thức ngữ pháp. Kết quả khảo sát này phần nào khẳng định từ vựng có

ưu thế hơn trong việc thể hiện lịch sự tiếng Việt so với ngữ pháp tiếng Việt. Tuy nhiên,

tỷ lệ 34.2% là tỷ lệ không thấp, cho thấy ngữ pháp cũng có ảnh hưởng tới việc quyết định

77

tính lịch sự trong các phát ngôn tiếng Việt. Trong phần này chúng tôi nghiên cứu các

phương thức ngữ pháp thể hiện lịch sự tiếng Việt.

2.2.1. Phương thức sử dụng cấu trúc chủ-vị thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Diệp Quang Ban [2] cho rằng, hai thành tố nòng cốt của câu tiếng Việt là “chủ

ngữ” và “vị ngữ”: “Ngữ pháp truyền thống làm việc với thuật ngữ “câu” và quan

niệm câu là một cấu trúc chứa hai thành tố cơ sở là chủ ngữ và vị ngữ, được gọi là

kết cấu chủ-vị (hay cấu trúc chủ-vị). Vị ngữ nhìn chung có hai cách hiểu: cách hiểu

phổ biến hơn coi vị ngữ là toàn bộ phần còn lại trừ chủ ngữ, tức là vị ngữ bao gồm

động từ và các bổ ngữ nếu có. Cách hiểu hẹp hơn coi vị ngữ chỉ là động từ, và tách

nó ra khỏi các bổ ngữ của nó.”

Luận án sử dụng khái niệm này để phân tích lịch sự trong tiếng Việt. Trong

tiếng Việt, nếu thiếu một trong hai thành tố trên, câu trở thành câu giản lược. Hai

thành tố cơ sở trên ngoài nhiệm vụ đóng vai trò để đảm bảo tính trọn vẹn để diễn tả

nội dung của một câu, còn có chức năng liên nhân. Trong thực tế giao tiếp, câu được

thể hiện ra thành các phát ngôn, có thể đủ thành phần nòng cốt như nói trên, hoặc

cũng có thể là câu giản lược. Trong đó, phát ngôn đủ thành phần được coi là có vai

trò thể hiện tính lịch sự, sự tôn trọng của CTPN đối với CTTN. Sở dĩ có thể nói như

vậy là vì, trong quá trình giao tiếp, ngữ cảnh cho phép giản lược mà không tổn thất,

không sai lệch thông tin, nhưng để đảm bảo tính lịch sự, phát ngôn vẫn cần giữ đầy

đủ thành phần. Nói cách khác, CTPN không giản lược chủ ngữ hay vị ngữ mà bảo

tồn cấu trúc chủ-vị cho phát ngôn đó với mục đích để thề hiện lịch sự trong giao tiếp,

thể hiện sự tôn trọng hoặc tôn kính CTTN. Đây có thể coi là điều kiện cần, cùng với

các yếu tố lịch sự khác là điều kiện đủ, sẽ tạo nên tính lịch sự trọn vẹn cho phát ngôn.

Ví dụ 28-a: Con xin vâng lời theo cụ. [Tắt đèn, tr.70]

Ví dụ 28-b: Tôi xin nhớ ơn đến chết. [Vỡ đê, tr.94]

Ví dụ 28-c: Cậu chưa ăn cơm à? [Tiểu thuyết ngày mới, tr.98]

Quan sát các ví dụ trên, chúng ta thấy các câu trên đề có đủ chủ ngữ và vị ngữ.

Với ví dụ a và b, nếu lược bỏ chủ ngữ “con”, “tôi”, thì trong tình huống giao tiếp này,

CTTN vẫn có thể hiểu hành động được nói đến trong câu là của CTPN. Đối với ví dụ

c, nếu lược bỏ chủ ngữ “cậu”, CTTN vẫn hiểu được chủ thể của hành động trong phát

ngôn là nói đến CTPN. Tuy nhiên, các câu trên là của người có vị thế thấp hơn nói

với người có vị thế cao hơn. Một câu có đầy đủ thành phần chủ-vị như vậy sẽ làm

78

nền để trên đó lấp đầy các yếu tố lịch sự cần thiết khác, có vai trò thể hiện sự tôn

trọng, thể hiện nghi lễ giao tiếp. Nếu lược đi chủ ngữ, các câu trên sẽ trở nên các câu

giản lược, cho dù vẫn có yếu tố lấp đầy, hoặc nhờ bối cảnh, nội dung truyền đạt có

thể vẫn được CTTN hiểu như phân tích ở trên, nhưng tính lịch sự trong câu sẽ bị mất

đi, điều này có thể coi là vi phạm lịch sự với người Việt. Có thể thấy rõ điều này khi

so sánh phát ngôn thứ nhất có đủ chủ-vị, phát ngôn thứ hai vẫn có các yếu tố lịch sự

khác nhưng không có đủ chủ-vị , thì phát ngôn thứ hai thậm chí bị coi là không tồn

tại, không hợp quy tắc lịch sự đồng bộ, khi khiếm khuyết tính đầy đủ của cấu trúc

ngữ pháp.

Theo kết quả khảo sát nguồn ngữ liệu trên, trong các phương thức ngữ pháp thể

hiện lịch sự tiếng Việt được thể hiện như biểu đồ dưới 2.5 dưới đây.

11.1%

19.8%

Phương thức cấu trúc chủ-vị

Phương thức tình thái từ

69.1%

Phương thức tổ hợp lịch sự

Biểu đồ 2.5 Tỷ lệ biểu thị lịch sự tiếng Việt của các phương thức ngữ pháp

Biểu đồ trên cho thấy phương thức sử dụng cấu trúc chủ ngữ-vị ngữ thể hiện

lịch sự tiếng Việt chiếm tỷ lệ cao nhất với 69,1% (174 biểu hiện lịch sự). Tỷ lệ này

phản ánh phương thức sử dụng cấu trúc chủ-vị là phương thức quan trọng trong việc

trong các phương thức ngữ pháp thể hiện lịch sự trong tiếng Việt, có thể coi cấu trúc

đóng vai trò làm nền, là điều kiện cần để trên đó xuất hiện yếu tố là điều kiện đủ.

Hiện tượng này xuất phát từ đặc điểm đơn lập của tiếng Việt, trong đó có vai trò quan

trọng của hư từ và trong cấu trúc câu.

2.2.2. Phương thức sử dụng tình thái từ thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Tiểu từ tình thái (luận án gọi là “tình thái từ”) được dùng để phân biệt trong

mối quan hệ giữa người nói và người nghe. Cụ thể tiếng “ạ” chủ yếu dùng trong quan

79

hệ của người hàng dưới đối với người hàng trên để bày tỏ sự kính trọng. Điểm riêng

của tiếng “ạ” là nó có thể xuất hiện sau tất cả các tiếng khác để điều chỉnh thái độ của

người nói đối với người nghe bằng cách đưa thêm vào sắc thái kính trọng bên cạnh

sắc thái thân hữu.

Qua khảo sát ngữ liệu trong phạm vi nghiên cứu này, chúng tôi cũng thấy đặc

điểm trên của tiểu từ tình thái “ạ” như một số ví dụ dưới đây.

Ví dụ 29-a: “-Thưa lạy hai cụ ạ!” [Tắt đèn, tr.54]

Ví dụ 29-b: “-Con vừa đưa em đi chơi mới về. Chiếc đèn để ở trên tủ đấy ạ.”

[Tiểu thuyết ngày mới, tr.93]

Quan sát 3 ví dụ trên, chúng tôi thấy rằng tiểu từ tính thái “ạ” đều đứng ở cuối câu.

Nếu lược bỏ tình thái từ này đi thì nghĩa thông tin của câu không thay đổi, nhưng nghĩa

biểu thái tôn kính sẽ không còn. Khác biệt giữa “Chiếc đèn để trên tủ đấy” và “Chiếc đèn

để trên tủ đấy ạ” chỉ duy nhất là sắc thái lễ độ của người ở vị thế dưới, thể hiện lễ độ với

người ở vị thế trên ở phát ngôn sau.

Tình thái từ “ạ” được phân biệt với các tiểu từ “ạ” khác đứng ở các vị trí khác trong

câu vốn không thể hiện lịch sự. Tình thái từ “ạ” đứng ở giữa hoặc đứng cuối, nhưng kết

hợp trước nó là đại từ hay danh từ chỉ người để nhấn mạnh, xác nhận thông tin đích danh

người tiếp nhận phát ngôn mà CTPN muốn nói thì không phải để bày tỏ sự tôn kính của

CTPN đối với CTTN. Chính phát ngôn trên, khi đảo “đại từ chỉ người + ạ” xuống cuối

cùng “Tôi biết rồi anh ạ” là phát ngôn như vậy. Thậm chí có cả sự kết hợp với “từ chỉ

người + ạ” mà thể hiện phản lịch sự, chẳng hạn “Tao sẽ cho mày biết tay, đồ khốn ạ”.

Kết quả khảo sát nguồn ngữ liệu như đã trình bày ở trên cho thấy, số lượng

tình thái từ thể hiện lịch sự trong tiếng Việt chiếm 19,8% (50 lần xuất hiện) trong số

các biểu hiện thuộc phương thức ngữ pháp. Tỷ lệ này thấp hơn nhiều so với phương

thức sử dụng cấu trúc chủ ngữ-vị ngữ. Tuy nhiên, đây không phải là tỷ lệ nhỏ, nó cho

thấy vai trò tình thái từ lịch sự cuối câu, một loại hư từ của tiếng Việt, trong việc thể

hiện lịch sự tiếng Việt.

80

2.2.3. Tổ hợp lịch sự trong tiếng Việt

2.2.3.1. Từ tố “Quý” trong tổ hợp lịch sự tiếng Việt

Trong tiếng Việt, một số từ tố mang nét nghĩa thể hiện sự kính trọng, khi ghép với

từ tố khác nó sẽ bổ sung nét nghĩa này tạo thành những tổ hợp lịch sự như: quý, kính…

Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên cũng giải thích nghĩa của từ “quý” trong

đó có nét nghĩa là một tính từ thể hiện tính lịch sự với vai trò là một từ tố khi kết hợp với từ

tố khác tạo thành tổ hợp chỉ người hay tổ chức như: quý ngài, quý vị, quý bà, quý cô, quý

nương, quý ông, quý khác, quý thính giả, quý cơ quan, quý công ty… [160, tr.1298]

Trong tiểu thuyết “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng, một số nhân vật cũng đã sử dụng

cách nói có những tổ hợp như trên (quý nương, quý thính giả), để thể hiện sự đề cao

của CTPN với thoại đề. “Nương” nghĩa là cô gái, còn “quý” nghĩa là “rất đáng quý”,

hai từ tố này ghép lại thành “quý nương” mang nghĩa là “cô gái rất đáng được quý

trọng”. Hay trong tổ hợp: “quý thính giả”, “thính giả” là người nghe, nhưng đã được

thêm từ tố “quý” với nét nghĩa là rất đáng được trân trọng, quý mến.

Ví dụ 30-a: -Quý nương lên chơi chốc lát hay cả ngày. [Số đỏ, tr.93]

Ví dụ 30-b:-Thưa quý thính giả, buổi tối hôm nay, tôi muốn đem chút ít sở học để nói

đến. [Số đỏ, tr.198]

Bảng 2.29. Từ tố “Quý” trong từ ghép thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Từ tương đương trong tiếng Nhật Từ ghép có từ tố “quý” trong tiếng Việt

Quý khách

Quý bà お客(okyaku)、お客さん(okyakusan)、お客 様(okyakusama) 貴姉(kiane)

Quý ông

Quý nương

貴殿(kiden) 令嬢(reijyou)、嬢さん(jyousan)、令嬢さん (reijyousan)、令嬢様(reijyousama)

Quý công ty 貴社(kisha)、御社(onsha)

Bảng 2.29 ở trên cho thấy, với mỗi tổ hợp thể hiện lịch sự nhờ việc ghép với từ tố

“quý” trong tiếng Việt tương đương với một số từ thể hiện kính ngữ trong tiếng Nhật,

các từ này được hình thành nhờ cách thêm tiền tố như お客(okyaku), 貴姉(kiane), 令

81

嬢(reijyou),vĩ tố 嬢さん(jyousan) hoặc cả tiền tố và vĩ tố như: お客さん(okyakusan)、

お客様(okyakusama), 令嬢さん(reijyousan)、令嬢様(reijyousama). Như vậy, khác

với tiếng Nhật cụm danh từ kính ngữ tiếng Nhật được cấu tạo gồm cả ba phương thức

sử dụng tiền tố, sử dụng vĩ tố và kết hợp cả tiền tố và vĩ tố đều được thực hiện, tiếng

Việt chỉ có phương thức ghép từ.

2.3.3.2.Từ tố “kính" trong tổ hợp lịch sự tiếng Việt

Theo Hoàng Phê (2020), từ “kính” có 3 nghĩa. Nghĩa thứ nhất “có thái độ rất coi

trọng người trên” ví dụ như: kính già yêu trẻ, thờ cha kính mẹ, kính lão đắc thọ. Nghĩa

thứ hai là cùng nghĩa với từ “biếu”, có nghĩa là cho ai đó cùng với sự kính trọng ví dụ:

“Ai về tôi gửi buồng cau,

Buồng trước kính mẹ, buồng sau kính thầy”. (ca dao)

Nghĩa thứ ba của từ này được mô tả với vai trò là một từ tố có thể kết hợp với

một động từ khác bổ sung ý nghĩa biểu thị thái độ coi trọng, sự lễ độ đối với người

khác, ví dụ: kính chúc, kính thưa, kính mời, kính yêu, kính tặng, kính biếu, kính chào,

kính báo, kính gửi…[160, tr.844].

Trong phạm vi chương này, chúng tôi quan tâm đến nghĩa thứ ba với vai trò

là “từ tố” trong các tổ hợp trên. Các tổ hợp như: kính chúc, kính thưa… ở trên là

những từ ghép gộp nghĩa hay từ ghép hội ứng, mỗi từ tố có những nghĩa riêng, các

nghĩa đó cùng nhau gộp lại, hội tụ lại để biểu thị nghĩa tổng hợp chung của từ ghép.

Ví dụ như từ “kính chúc” bao gồm nghĩa của từ tố “kính” (kính trọng, lễ phép) và từ

tố “chúc” (mong điều gì đó tốt đẹp cho người khác). Nghĩa của từ “kính chúc” sẽ là

thể hiện mong muốn điều gì đó tốt đẹp cho người khác với thái độ kính trọng. Hay

“kính yêu” là tình cảm kính trọng và yêu thương đối với người khác, “kính gửi” là

cho người khác cái gì đó với thái độ tôn kính như các ví dụ dưới đây:

Ví dụ 31-a: “-Tôi kính yêu Lịnh 2910 như một người anh cả trong cõi học và trong

cõi đức.” [Chùa đàn, Tuyển tập Nguyễn Tuân, tr.196]

Ví dụ 31-b: “-Kính gửi sư thầy Tuệ Không”. [Chùa đàn, Tuyển tập Nguyễn Tuân,

tr.236]

82

Qua các phân tích trên, chúng tôi thấy “kính” với vai trò là từ tố trong một số

tổ hợp lịch sự thể hiện ý nghĩa tôn kính, kính trọng, lễ phép của CTPN với CTTN hay

thoại đề.

2.3.3.3. Một số từ tố khác trong tổ hợp lịch sự tiếng Việt

Ngoài hai từ tố trên, tiếng Việt còn sử dụng một số từ tố khác thể hiện sự tôn

kính đối với CTTN và thoại đề như: “đại” trong từ “đại huynh” với nghĩa dùng để

gọi người đàn ông được coi là bậc anh cả, với ý tôn kính, “lệnh” trong từ “lệnh

ái”dùng để gọi con gái thuộc gia đình quyền quý, biểu thị ý tôn trọng, “lệnh” trong

từ “lệnh lang” dùng để gọi con trai thuộc gia đình quyền quý, biểu thị ý tôn trọng [2].

Từ tố “đức” kết hợp với từ xưng hô để bày tỏ sự tôn kính đối với người bề trên như:

“đức ông”, “đức bà”… Tuy nhiên các từ này thuộc từ cổ, hiện ít được sử dụng.

Một số từ tố thể hiện sự khiêm tốn trong tiếng Việt cũng thuộc loại từ cổ,

không được sử dụng hiện nay như: “tệ” trong từ “tệ xá” với nghĩa nhà ở tồi tệ, thường

dùng chỉ nơi ở của mình với ý khiêm tốn , “ngu” trong từ “ngu thần” với nghĩa kẻ bề

tôi kém cỏi dùng để tự xưng với ý khiêm nhường, “ ngu ý” với nghĩa ý nghĩ, ý kiến

kém cỏi, nông cạn, dùng để nói về mình với ý khiêm nhường.

2.3.3.4. Tổ hợp lịch sự “dạ”, “vâng” trong tiếng Việt

Trong giao tiếp tiếng Việt, “dạ” thường dùng thể hiện sự đáp lại lời nói của

người ở vai dưới đối với người ở vai trên, đồng thời bày tôn kính của CTPN đối với

CTTN. “Vâng” cũng được sử dụng để thể hiện sự hồi đáp và thể hiện sự lễ phép, lịch

sự của CTPN đối với CTTN. CTPN thường là người ở vai dưới đối với CTTN. “Vâng”

còn hàm nghĩa đồng ý với ý kiến mà CTPN đã được tiếp nhận từ CTTN. Trong các

tình huống giao tiếp này, nếu chỉ bày tỏ sự hồi đáp và đồng ý, trong tiếng Việt có thể

dùng “ơi”, “ừ”… Tuy nhiên, những từ này không thể hiện tính lịch sự, không biểu thị

sự lễ phép hay tôn kính.

Ví dụ 32-a: “- Dạ, bẩm bà lớn, nếu không có bà lớn thì chúng con phải giam tại

bóp” [Số đỏ, tr.30]

Ví dụ 32-b: “- Vâng, ông ấy học trường Luật. Còn nhiều trường nữa, như trường Sư

phạm, trường Thuốc, trường Lục lô, Canh nông.”

[Tuyển thuyết ngày mới, tr.11]

83

Sau khi khảo sát chúng tôi nhận thấy, một số tổ hợp lịch sự trong tiếng Việt

chủ yếu tồn tại trong ngôn ngữ cổ mà tiếng Việt hiện đại không sử dụng như: lệnh ái,

ngu thần…và một số tình huống có tính chất nghĩ lễ xã giao trong các bài phát biểu

mang tính chính thức như: quý vị, kính thưa…(không dùng trong ngôn ngữ giao tiếp

thông thường). Một số được sử dụng phổ biến trong giao tiếp tiếng Việt hiện đại như

tổ hợp lịch sự “dạ”, “vâng”. Số lượng biểu hiện lịch sự thu thập được là 28 biểu hiện,

chiếm 11.1% trong số các biểu hiện thuộc bình diện ngữ pháp. Đây là phương thức

ngữ pháp biểu thị lịch sự tiếng Việt có tần suất sử dụng ít nhất.

2.3. Đối chiếu các phương thức ngữ pháp biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật

với những biểu hiện tương đương trong tiếng Việt

2.3.1. Sự khác biệt về tần suất sử dụng các phương thức ngữ pháp

Kết quả khảo sát được phản ánh ở hai bảng 2.31 và 2.32 dưới đây. Bảng 2.31

thể hiện số lần xuất hiện của các phương thức ngữ pháp biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

và tần số xuất hiện của các phương thức này tính theo tỷ lệ so sánh với nhau trong

nhóm các phương thức ngữ pháp và so sánh trong tổng thể các phương thức cả ngữ

pháp và từ vựng. Bảng 2.32 thể hiện số lần xuất hiện của các phương thức ngữ pháp

thể hiện lịch sự trong tiếng Việt và tần số xuất hiện của các phương thức này tính theo

tỷ lệ so sánh với nhau trong nhóm các phương thức ngữ pháp và so sánh trong tổng

thể các phương thức cả ngữ pháp và từ vựng.

Bảng 2.30. Kết quả khảo sát phương thức ngữ pháp thể hiện kính ngữ tiếng Nhật.

% Phương thức được sử dụng Phương tiện được sử dụng %(so với các phương thức trong nhóm ngữ pháp) %(so với tổng các phương thức)

Số lần xuất hiện 257 44,5% 27,3% Số lần xuất hiện 577 61,3%

Ngữ pháp Chắp dính tiền tố Chắp dính hậu tố 218 37,8% 23,1%

102 17,7% 10,9% Chắp dính cả tiền tố và hậu tố

365 39,7% Từ vựng

942 100% Tổng số

84

Bảng 2.31. Kết quả khảo sát phương thức ngữ pháp thể hiện lịch sự trong tiếng

Việt.

% Phương thức được sử dụng Phương tiện được sử dụng Số lần xuất hiện Số lần xuất hiện %(so với các phương thức trong nhóm ngữ pháp) %(so với tổng các phương thức)

174 69,1% 23,7% Sử dụng cấu trúc câu chủ-vị

tình Ngữ pháp 252 34,2% 19,8% 6,8% 50 Sử dụng thái từ

28 11.1% 3,8% Sử dụng tổ hợp lịch sự

Từ vựng 484 65,8%

Tổng số 736 100%

Qua bảng 2.30 và 2.31, có thể nhận thấy, các phương thức ngữ pháp được sử dụng

thể hiện kính ngữ tiếng Nhật (61,3%) chiếm tỷ lệ cao hơn các phương thức từ vựng

(39,7%). Trong khi đó, đối với tiếng Việt thì ngược lại, các phương thức từ vựng (65,8%),

cao hơn các phương thức ngữ pháp (34,2%). Kết quả này cho thấy kính ngữ trong tiếng

Nhật được chi phối bởi ngữ pháp nhiều hơn từ vựng. Trong khi đó, đối với tiếng Việt,

vai trò chi phối lịch sự của từ vựng nhiều hơn ngữ pháp (sẽ được khảo sát ở chương 3).

Như vậy, khảo sát cho thấy, tiếng Việt không phát triển mạnh phương thức ngữ pháp

như tiếng Nhật. Những biểu hiện ngữ pháp có thể coi là khá ít ỏi của tiếng Việt có

thể gây cảm giác không cân đối khi đặt cạnh hệ thống đồ sộ của tiếng Nhật. Tuy nhiên,

chính sự mất cân đối này cũng là nơi bộc lộ điểm khác biệt loại hình hiển nhiên của

hai ngôn ngữ, nhất là vẽ ra bức tranh toàn cảnh khách quan nhấn mạnh vào nét tương

phản giữa hai ngôn ngữ.

Trở lại với các phương thức ngữ pháp thể hiện kính ngữ tiếng Nhật, các bảng

cũng cho thấy, phương thức chắp dính tiền tố (44,5%), chiếm tần suất cao nhất, sau đó

đến phương thức chắp dính hậu tố (37,8%), phương thức chắp dính cả tiền tố và hậu tố

chiếm tỷ lệ thấp nhất (17,7%). Đối với tiếng Việt, trong các phương thức ngữ pháp thì

phương thức sử dụng cấu trúc câu chủ-vị (69,1%) chiếm tỷ lệ cao nhất, sau đó đến

85

phương thức sử dụng tình thái từ (19,8%). Phương thức chiếm tần suất xuất hiện thấp

nhất là sử dụng tổ hợp lịch sự, chiếm 11,1%.

Do đặc điểm loại hình, tiếng Việt không phát triển mạnh phương thức ngữ

pháp như tiếng Nhật. Những biểu hiện ngữ pháp có thể coi là khá ít ỏi của tiếng Việt

có thể gây cảm giác không cân đối khi đặt cạnh hệ thống đồ sộ của tiếng Nhật. Tuy

nhiên, chính sự mất cân đối này cũng là nơi bộc lộ điểm khác biệt loại hình hiển nhiên

của hai ngôn ngữ, nhất là vẽ ra bức tranh toàn cảnh khách quan nhấn mạnh vào nét

tương phản giữa hai ngôn ngữ.

2.3.2. Sự khác biệt về các dạng thức trong các phương thức ngữ pháp

Các dạng thức ngữ pháp thể hiện kính ngữ tiếng Nhật và lịch sự tiếng Việt

hoàn toàn khác nhau. Hai ngôn ngữ không có điểm tương đồng nào về ngữ pháp trong

việc thể hiện lịch sự ngôn ngữ. Nhận định này được thể hiện như hai bảng tổng kết

2.32 và 2.33 dưới đây.

Bảng 2.32. Bảng tổng kết các phương thức ngữ pháp thể hiện kính ngữ tiếng Nhật

Phương thức sử dụng tiền tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật

Các loại kính ngữ Dạng thức

お(o)、ご(go)＋N, ADJ, ADV

Tôn kính ngữ 貴(ki-quý)、大(tai-đại)、令(rei-lệnh)、玉(dama/gyoku-

ngọc)…+N

お、ご ＋N, ADJ, ADV, V

小(shou-tiểu)、愚(gu-ngu)、 弊(hei-tệ)、豚(ton-đồn)、 Khiêm nhường ngữ 拙(setsu-chuyết) … +N

さし＋V

お、ご＋N Lịch sự ngữ

Phương thức sử dụng hậu tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật

V＋ られる (rareru)

V＋ なさる(nasaru) Tôn kính ngữ N＋上(ue-thượng)、方(kata-phương)、様(sama-dạng),貴

(ki-quý)、氏(shi-thị)、陛下(heika-bệ hạ)...

86

N＋ども(domo)、ら(ra)... Khiêm nhường ngữ

V＋ます(masu)

N, ADJ, ADV＋です(desu) Lịch sự ngữ

N, ADJ, ADV＋ございます(gozaimasu)

Phương thức sử dụng tiền tố kết hợp hậu tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật

お／ご＋V＋になる

お／ご＋V＋くださる

お／ご＋V＋なさる

Tôn kính ngữ お／ご＋N, ADJ＋て／でいらっしゃる

お／ご＋ADV＋いらっしゃる

お／ご＋N, ADJ＋ございます

お／ご＋N, ADJ＋様,陛下,方

お／ご＋V＋する

お／ご＋V＋いたす Khiêm nhường ngữ

お／ご＋V＋申し上げる

Bảng 2.33. Bảng tổng kết các phương thức ngữ pháp thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Phương thức ngữ pháp Dạng thức cơ bản

Cấu trúc chủ-vị Phát ngôn đủ thành phần

Tình thái từ Tiểu từ tình thái “ạ” ở cuối câu

Tổ hợp lịch sự Quý, lệnh, đại…+N

Kính+V

Dạ, vâng

Đối chiếu bảng 2.32 và 2.33, chúng tôi thấy các phương thức ngữ pháp thể

hiện kính ngữ tiếng Nhật được sử dụng dưới nhiều dạng thức. Các dạng thức chủ yếu

ở cấp độ từ (cụm từ). Hình thái của từ được biến đổi nhờ việc chắp dính tiền tố hoặc

hậu tố hoặc cả tiền tố và hậu tố. Hầu hết các loại thực từ trong tiếng Nhật (danh từ,

động từ, tính từ, phó từ) đều tham gia trong các dạng thức để thể hiện kính ngữ tiếng

Nhật. Trong khi đó, các phương thức tương đương trong tiếng Việt chủ yếu ở cấp độ

lớn hơn từ (tổ hợp lịch sự và cấu trúc câu chủ-vị) hoặc hư từ (tình thái từ).

87

Sự khác biệt rõ rệt về thành phần, cấu tạo trong các phương thức thể hiện kính

ngữ tiếng Nhật và các phương thức tương đương trong tiếng Việt là do đặc thù tính

chắp dính phụ tố (tiền tố và hậu tố) mạnh của tiếng Nhật. Trong khi đó, tiếng Việt

không tồn tại tiền tố hay hậu tố, ngoại trừ biểu hiện sau.

Tiền tố お(o), ご (go) …có thể coi là tương đương với tiền tố: quý, đại…của

tiếng Việt, và khi dịch từ “お国” (okuni), sang tiếng Việt có thể là “Quý quốc” (chỉ

đất nước của CTTN, khi CTPN muốn bày tỏ sự tôn kính đối với CTTN). Nhưng thực

chất về chức năng ngữ pháp tiền tố “o” trong tiếng Nhật hoàn toàn khác với từ tố

“quý” trong tổ hợp lịch sự “Quý quốc” trong tiếng Việt, dù nghĩa từ vựng trong trường

hợp này là tương đương. Tiền tố “o” trong tiếng Nhật không có nghĩa từ vựng (chỉ có

nghĩa từ vựng khi nó được chắp dính với căn tố, nếu để một mình thì nó không có

nghĩa từ vựng). Chức năng của tiền tố này là để chắp dính với căn tố, với vai trò thể

hiện kính ngữ. Tiền tố “o” có thể kết hợp với một số căn tố thể hiện TKN như ví dụ

trên “okuni”, nhưng tiền tố “o” cũng có thể kết hợp với một số căn tố khác thể hiện

LSN ví dụ như “ocha”. Còn trong tiếng Việt, từ tố “quý” trong trong các tổ hợp lịch

sự “ quý quốc”, “quý công ty”…, còn mang ý nghĩa từ vựng khi nó đứng độc lập.

2.4. Tiểu kết chương 2

Trong chương này, luận án đã giải quyết những vấn đề sau.

1. Phương tiện ngữ pháp chính thể hiện kính ngữ tiếng Nhật là phụ tố, bao

gồm tiền tố và hậu tố. Các phụ tố này được kết hợp với các căn tố (động từ, danh từ,

tính từ, phó từ) theo 3 phương thức chính là tiền tố + căn tố, căn tố + hậu tố và tiền

tố + căn tố + hậu tố. Ba phương thức này hành chức TKN, KNN và LSN dưới nhiều

dạng thức khác nhau. Phương thức chắp dính tiền tố chiếm tỷ lệ cao hơn hai phương

thức còn lại.

2.Tiếng Việt có 3 phương thức chính là phương thức sử dụng cấu trúc câu chủ ngữ-vị ngữ, tổ hợp lịch sự và sử dụng tình thái từ. Phương thức sử dụng cấu

trúc câu chủ ngữ-vị ngữ biểu thị lịch sự trong tiếng Việt chiếm tỷ lệ cao nhất so với các phương thức ngữ pháp khác. Phương thức tổ hợp lịch sự sử dụng các từ tố thường đứng ở trước thực từ (danh từ và động từ) và bổ sung nét nghĩa trang trọng,

tôn kính cho thực từ. Phương thức sử dụng tình thái từ, bổ sung nét nghĩa kính trọng cho cả phát ngôn và thường đứng cuối câu và không có sự phân biệt TKN, KNN và LSN như tiếng Nhật.

88

3. Tồn tại sự khác nhau rõ nét giữa các phương thức ngữ pháp biểu thị kính

ngữ tiếng Nhật và phương thức biểu hiện tương đương trong tiếng Việt. Các phương thức và dạng thức trong tiếng Nhật có khối lượng áp đảo so với tiếng Việt. Điều này

cho thấy vai trò ngữ pháp chiếm ưu thế trong việc thể hiện kính ngữ trong tiếng Nhật

so với tiếng Việt.

4. Phương thức chắp ghép phụ tố thể hiện đặc trưng hình thái ngôn ngữ nổi

bật nhất của tiếng Nhật mà các ngôn ngữ đơn lập như tiếng Việt không có. Trong

khi đó, tiếng Việt lại có phương thức thể hiện đặc trưng hình thái của ngôn ngữ

đơn lập điển hình đó là phương thức sử dụng cấu trúc câu chủ ngữ- vị ngữ, hư từ

và tổ hợp lịch sự.

5. Về hình thức thể hiện kính ngữ, phương thức chắp dính phụ tố trong tiếng Nhật

rất phong phú và toàn diện. Nó được sử dụng bằng cách sử dụng tiền tố, hậu tố hoặc kết

hợp cả tiền tố và hậu tố. Phương thức này cũng có thể được kết hợp với cả động từ, danh

từ, tính từ, phó từ. Ngoài ra, nó cũng thể hiện cả ba loại kính ngữ tiếng Nhật là TKN, KNN

và LSN.

6. Các kết quả bước đầu trên đây sẽ là định hướng để luận án nghiên cứu tiếp

đặc trưng sử dụng các phương thức từ vựng để thể hiện kính ngữ tiếng Nhật và tương

đương trong tiếng Việt ở chương tiếp theo, và khảo sát dịch chuyển kính ngữ tiếng

Nhật sang tiếng Việt ở chương cuối.

89

CHƯƠNG 3

CÁC PHƯƠNG THỨC TỪ VỰNG BIỂU THỊ KÍNH NGỮ TIẾNG NHẬT VÀ

TƯƠNG ĐƯƠNG TRONG TIẾNG VIỆT

3.1. Các phương thức từ vựng biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật

3.1.1.Từ xưng hô biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật

Trong phần này, chúng tôi phân tích phương thức sử dụng từ xưng hô thể hiện

kính ngữ tiếng Nhật theo ba nhóm là đại từ nhân xưng, từ xưng hô thân tộc, và từ chỉ

chức vụ (nghề nghiệp). Kế thừa kết quả nghiên cứu của Hoàng Anh Thi [152], chúng

tôi nhất trí rằng, xã hội Nhật Bản và Việt Nam là xã hội có tính tổ chức theo chiều

dọc, có tính tôn ti, từ đặc điểm xã hội này mà nảy sinh qui tắc lịch sự với yếu tố mấu

chốt trong các ngôn ngữ này là “Tôn kính - Lễ độ”, qui định người dưới phải tôn kính,

lễ độ với người trên (có tính đơn chiều hướng từ dưới lên). Do đó, ngôn ngữ cần có

phương tiện thực hiện kính ngữ. Một trong những phương tiện đó là từ xưng hô (đại

từ nhân xưng, từ thân tộc, từ chức vụ). Xưng hô trong tiếng Nhật và tiếng Việt thực

hiện 2 chức năng: 1) qui chiếu (như tiếng Anh) + 2) xác định vị thế trên dưới, đặc

biệt là trong tiếng Việt, vốn hạn chế phương thức ngữ pháp. Trong giới hạn nghiên

cứu, chúng tôi tập trung chức năng thứ hai của từ xưng hô, đó là chức năng kính ngữ

hoặc thể hiện lịch sự, lễ độ.

3.1.1.1. Đại từ nhân xưng biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Đại từ nhân xưng tiếng Nhật được chia làm ba loại chính là các từ ngữ có sắc

thái lịch sự trung hòa, từ ngữ dùng trong tình huống thân mật, suồng sã và từ ngữ có

sắc thái trang trọng.

Bảng 3.1. Đại từ nhân xưng trong tiếng Nhật và tiếng Việt

Ngôi Lịch sự trung hòa Thân mật, suồng sã Sắc thái trang trọng

Tiếng Nhật Tiếng Tiếng Nhật Tiếng Tiếng Nhật Tiếng

Việt Việt Việt

Ngôi tôi (tại tôi あたし tao わたくし わたし

hạ, em, thứ (watashi) (watakushi) (atashi)、おれ

cháu...) nhất

90

(ore)、ぼく

(boku)

chúng bọn chúng わたしたち 僕たち わたくしども

tôi tao tôi (watashitachi) (watakushidomo) (bokutachi)、

(chúng 俺たち

em, (oretachi)、う chúng ちら(uchira) cháu...)

Ngôi bạn, mày, ngài, các あなたさま あなた(anata) きみ(kimi)、

thứ 2 ngài các bọn おまえ(omae) (anatasama)、お

bạn mày たくさま

(atakusama)

Ngôi anh hắn, ngài ấy あのひと あいつ あの方 (anokata)

thứ 3 ấy, cô y, thị , (anohito) (aitsu)、かれ

ấy mụ, (kare)、かの nó... じょ(kanojo)

bọn các ngài あの人達 họ あいつたち 方方(houbou)

nó ấy (anohitotachi) (aititachi)、か

れら(karera)

Quan sát bảng đại từ xưng hô trong tiếng Nhật, nếu lấy những đại từ có sắc thái

trung hòa làm trung tâm, thì sẽ có hai đối cực. Một bên là các đại từ có sắc thái suồng sã,

thường được dùng trong các bối cảnh giao tiếp giữa các đối tượng thân quen thì không

được coi là kính ngữ. Một bên là các đại từ có sắc thái trang trọng, thể hiện sự tôn kính

lễ độ của CTPN với CTTN và thoại đề, được các nhà ngôn ngữ học Nhật bản xếp và

nhóm ngôn từ biểu thị kính ngữ. Các đại từ ngôi thứ nhất mang sắc thái trang trọng là

KNN. Các đại từ ngôi thứ hai và thứ ba mang sắc thái trang trọng là TKN. So sánh các

ví dụ cụ thể dưới đây, chúng ta sẽ thấy rõ hơn vai trò thể hiện kính ngữ của nhóm từ này.

91

Ví dụ 1:

「わたくしは教頭及びその他諸君のお説には全然不同意であります。」

( Watakushi wa kyōtō oyobi sonohoka shokun no o-setsu ni wa zenzen fu

dōidearimasu.)

-Tôi hoàn toàn không đồng ý với ý kiến của hiệu phó và các vị khác.

[Bot, tr.42]

Đại từ nhân xưng trong 3 ví dụ được nâng cấp từ suồng sã (boku) đến trung

tính, lịch sự (watashi), đến lễ độ, khiêm tốn (watakushi). Xem xét ví dụ 1- a và 1-b,

Kikuji và Chikako là hai người khá thân thiết. Các nhân vật có thể dùng đại từ nhân

xưng thuộc nhóm mang sắc thái thân mật, suồng sã đã tăng thêm tính gần gũi cho các

nhân vật trong cuộc thoại. Tuy nhiên, chỉ phái nam ngoài đại từ ngôi 1 dùng chung,

còn có riêng đại từ nhân xưng chỉ bản thân là “僕” (BOKU) - một đại từ mà nữ không

dùng. Còn nhân vật Chikako thuộc phái nữ không có lựa chọn khác ngoài đại từ nhân

xưng mang sắc thái lịch sự trung hòa わたし (watashi-tôi). Trong ví dụ 1- c, cuộc

thoại diễn ra giữa các giáo viên của một trường học, đối tượng phát ngôn trình bày ý

kiến với người có vị trí cao hơn (hiệu phó). Đây là tình huống có tính chất trang trọng

hơn, cũng là đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất, nhưng CTPN là một giáo viên đã dùng

đại từ わたくし (watakushi-tôi) mang sắc thái trang trọng để thể hiện sự khiêm

nhường của mình, đảm bảo yêu cầu lịch sự cho buổi thoại. Đối với ngôi thứ nhất, từ

mang sắc thái lịch sự (watashi/watakushi) được dùng cho cả phái nam và phái nữ.

3.1.1.2. Từ xưng hô thân tộc biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Trước khi đi vào phân tích chức năng kính ngữ của từ xưng hô thân tộc trong

tiếng Nhật, chúng tôi khái quát hệ thống từ xưng hô thân tộc xuất hiện trong tiếng

Nhật trong bảng 3.2 dưới đây.

Bảng 3.2 Từ thân tộc trong tiếng Nhật

Dùng nói về người trong gia đình Dùng nói về người ngoài gia đình

Nghĩa tiếng Việt bố ちち(chichi)、おやじ(oyaji)

お父さん(Otousan),お父様 (atousama)

92

Dùng nói về người trong gia đình Dùng nói về người ngoài gia đình

Nghĩa tiếng Việt mẹ はは(haha)、おふくろ(ofukuro) お母さん(obaasan),お母様

chồng

(obaasama) ご主人(goshujin),ご主人様 (goshujinsama)

vợ

奥さん(okusan),奥様 (okusama)

ông おっと(otto)、だんな(danna)、た く(taku)、主人(shujin) つま(tsuma)、かない(kanai)、女 房(nyoubou) 祖父(sofu)

bà 祖母(sobo)

con こども(kodomo)

con trai むすこ(musuko)

con gái むすめ(musume)

anh あに(ani)

chị あね(ane)

em trai おとうと(otouto)

em gái いもうと(imouto)

chú おじ(oji)

cô おば(oba)

おじいさん(ojiisan),おじい さま(ojiisama) おばあさん(obaasan) おばあさま(obaasama) おこさん(okosan) おこさま(okosama) むすこさん(musukosan) ごしそく(goshisoku) むすめさん(musumesan) おじょうさま(ojyousama), おじょうさん(ojyousan) おにいさん(aniisan) おにいさま(oniisama) おねえさん(oneesan) おねえさま(oneesama) おとうとさん(otoutosan) おとうとさま(otoutosama) いもうとさん(imoutosan) いもうとさま(imoutosama) おじさん(ojisan) おじさま(ojisama) おばさん(obasan) おばさま(obasama)

93

Từ bảng 3.2 về từ thân tộc được sử dụng trong tiếng Nhật, chúng tôi nghiên

cứu và tìm hiểu xem chúng đã được sử dụng trong giao tiếp và đã rút ra được một số

đặc điểm đáng ghi nhận. Cũng như các ngôn ngữ khác, danh từ thân tộc trong tiếng

Nhật bao gồm những từ ngữ chỉ vai trong gia đình Nhật như: ông, bà, bố mẹ… Chúng

được chuyển hóa thành từ xưng hô trong giao tiếp. Hệ thống này gồm 2 nhóm chính,

nhóm 1 không mang sắc thái tôn kính, chỉ người trong gia đình mình (ngôi 3) một

cách khiêm tốn khi giao tiếp với người ngoài gia đình. Nhóm 2 dùng để chỉ người

thuộc gia đình người khác một cách tôn kính (ngôi 3), hoặc dùng trực tiếp trong giao

tiếp nội bộ gia đình khi không có người ngoài (ngôi 2 hoặc 3). Sự phân biệt này theo

quy tắc Uchi-Soto (Trong-Ngoài) của xã hội Nhật... Để thấy rõ hơn vấn đề, chúng tôi

phân tích một số ví dụ dưới đây.

Ví dụ 2-a:

「稲村さんは お父さんも存じでしたし。

(Inamura-san wa otōsan mo zonjideshitashi.)

- Cha cậu cũng quen biết với ông Inamura. [158]

Ví dụ 2-b:

「私の父は、お嬢さんをずいぶん苦しめたんでしょうから。」

( Watashinochichi wa, ojōsan o zuibun kurushimeta ndeshoukara.)

- Bởi vì chính cha tôi đã làm cho cô ấy đau khổ. [158]

Trong ví dụ 2-a, để bày tỏ sự tôn kính khi nhắc đến cha của CTTN, CTPN đã

dùng các từ thuộc nhóm dùng cho người không cùng chung gia tộc: お父さん

(otousan-cha), お父様 (otousama-cha cậu). Còn ở ví dụ 2-b, khi nói đến cha mình,

người trong gia đình (thuộc phạm vi Uchi), CTPN đã dùng từ 父 (chichi-cha) để tỏ

sự khiêm nhường.

3.1.1.3. Danh từ chỉ chức vụ, nghề nghiệp biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Trong tiếng Nhật, danh từ chỉ chức vụ, nghề nghiệp có thể đứng một mình

hoặc kết hợp với họ (trong họ tên của người được nhắc tới) để được dùng như từ ngữ

xưng hô. Cách dùng này nhằm thể hiện sự tôn kính CTTN hoặc thoại đề trong quá

trình giao tiếp.

94

Bảng 3.3. Danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp trong tiếng Nhật

Cụm từ xưng hô Nghĩa tiếng Việt

thầy giáo 先生(sen sei)

hiệu trưởng 校長(kouchou) Dùng danh từ chỉ chức vụ/ nghề nghiệp

trưởng phòng Kimura 木村部長((Kimura buchou)

giám đốc Kimura 木村社長(Kimura shachou)

thầy giáo Kimura 木村先生(Kimura sensei) Kết hợp họ với danh từ chỉ chức vụ/ nghề nghiệp

bác sỹ Kimura 木村医者(Kimura isha)

Ví dụ 3-a:

「しかし先生はもう、お嫁がおありなさるに極(きま)っとらい。私はちゃん

と、もう、睨(ね)らんどるぞなもし…」

(Shikashi sensei wa mō, o yome ga o ari nasaru ni kyoku (ki ma) tto rai. Watashi wa

chanto, mō, 睨 (Ne) ran doru zo na moshi…)

- Nhưng thầy thì chắc chắn là đã có vợ rồi. Tôi xem là tôi biết được liền. [Bot, tr.108]

Ví dụ 3-b:

「 そ れ で 幸 い 今 度 転 任 者 が 一 人 出 来 る か ら … も っ と も 校 長 に

相談してみないと無論受け合えない事だが…」

(Sore de saiwai kondo ten'ninsha ga hitori dekirukara… mottomo kōchō ni sōdan shite

minaito muron ukeaenai kotodaga…)

- Vậy thì nhân dịp này, trường có một người sẽ đổi đi. Để tôi bàn với hiệu trưởng

xem.[Bot, tr.56]

Trong ví dụ 3-a, CTPN là bà chủ nhà trọ đã sử dụng các từ chỉ nghề nghiệp 先生

( sensei-thầy giáo) để gọi thoại đề là người thầy trọ ở nhà mình để tỏ sự tôn trọng của mình.

Còn trong phát ngôn 3-b, CTPN là một giáo viên của trường khi nhắc đến thoại đề là hiệu

trưởng của trường mình, để bày tỏ sự tôn trọng, người này cũng sử dụng danh từ chỉ chức

vụ là 校長 (kouchou-hiệu trưởng).

95

3.1.2. Từ đồng nghĩa lịch sự biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật

Quan sát các hiện tượng KN trong tiếng Nhật, chúng tôi nhận thấy một lượng

lớn từ tiếng Nhật thể hiện ý nghĩa kính ngữ bằng từ hoặc cụm từ có nghĩa gốc tương

đương nhưng sắc thái lịch sự thay đổi, sau đây chúng tôi gọi chung là phương thức

sử dụng từ đồng nghĩa lịch sự.

Phương thức này xuất hiện cả trong ba loại kính ngữ là TKN, KNN và LSN.

Từ đồng nghĩa lịch sự thể hiện kính ngữ cũng được biểu thị trong danh từ, động từ,

tính từ, phó từ tiếng Nhật.

3.1.2.1.Động từ đồng nghĩa lịch sự biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

*Tôn kính ngữ và khiêm nhường ngữ có cùng một từ tham chiếu

Một số động từ tiếng Nhật được sử dụng song song cùng một động từ đồng

nghĩa khác, trong đó phân ra một bên là động từ thể hiện tôn kính và bên kia là động

từ thể hiện khiêm nhường. Những động từ này thường chỉ các hoạt động hàng ngày,

động từ thuộc TKN được dùng khi nói đến hành động của đối tượng mà CTPN muốn

thể hiện sự tôn trọng, còn động từ thuộc KTN được dùng khi nói đến hành động của

Bảng 3.4. Động từ tôn kính ngữ và kiêm nhường ngữ tiếng Nhật

CTPN hoặc thoại đề – tức là những gì thuộc phía CTPN

Từ tham Nghĩa Tôn kính ngữ Khiêm nhường ngữ chiếu tiếng Việt

làm する(suru) なさる (Nasaru) いたす( Itasu)

đến 来る(kuru) いらっしゃる、(irassharu) まいる(mairu)、いかが

お見えになる(omieninaru)、 う(ukagau)、上がる

(agaru) おいでになる(oideninaru)、

お越しになる(okoshininaru)

đi 行く(iku) いらっしゃる(irassharu)、お まいる(mairu)、いかが

いでになる(oideninaru)、 う(ukagau)、上がる

(agaru),まいる(mairu)、

96

Từ tham Nghĩa Tôn kính ngữ Khiêm nhường ngữ chiếu tiếng Việt

có, ở いる(iru) いらっしゃる(irassharu)、お おる(oru)

いでになる(oideninaru)

nói, trình 言う(iu) おっしゃる(ossyaru) 申す(mousu)、申し上

bày, bảo げる(moushiageru)

biết 知っている 存じている ご存じです(gozonjidesu)

(shitteiru) (zonjiteiru)、存じてお

る(zonjiteoru)、存じ上

げている

(zonjiageteiru)、存じ上

げておる(zonjiageteoru)

ăn,uống 食べる おあがりになる いただく(itadaku)

(taberu)、飲 (oagarininaru)、召し上がる

(meshiagaru) む(yomu)

nghe 聞く(kiku) お身に入る(ominihairu) 伺う(ukagau)、承る

(uketamawaru)、拝聴す

る(haichousuru)

xem 見る(miru) ご覧になる(goranninaru) 拝見する(haikensuru)

思う(omou) おぼし召す(oboshimesu)、 存じあげる(zonjiageru) nghĩ

nhận もらう お受けになる(oukeninaru) 頂く(itadaku)、頂戴す

(morau) る(choudaisuru)、賜る

(tamawaru)

Ví dụ 4-a:

「それじゃまた遊びにいらっしゃい。」

(Sorejamata asobini irasshai.)

-Thế thì hôm khác thầy lại đến chơi nhé. [Wag,tr. 56]

97

Ví dụ 4-b:

「八木先生はそうおっしゃってよ。」

(Yagisenseiwa sou osshatteyo.)

- Thầy Yagi bảo thế mà. [Wag, tr125]

Ví dụ 4-c:

「それではこの両三句は今晩 抜くことにいたし まして次を弁じ――ええ申

し上げます。」

(Soredewa kono ryō san-ku wa konban nuku koto ni itashimashite tsugi o 98ung98

―― ē mōshiagemasu.)

- Thế thì mấy câu này tối nay bỏ đi. Bây giờ xin trình bày tiếp. [Wag, tr176]

Ví dụ 4-d:

「はい,おそくなりまして、仏師屋へ参りましたらちょうどできあがったと

ころだと申しまして。」

(Hai, asokunarimashite, busshiyae mairimashitara choudodekiagattatokorodato

moushimashite.)

-Vâng, xin lỗi, cháu về hơi muộn. Cháu đến nhà làm đồ thờ thì họ bảo vừa làm xong.

[Wag, tr.187]

Trong ví dụ 4-a, người thực hiện hành động “đến” là người thầy, là CTTN mà

CTPN muốn thể hiện sự tôn kính nên đã dùng TKN いらっしゃい (irasshai-đến)

(chính là động từ 来る kuru-đến). Còn trong ví dụ 4-b, người thực hiện hành động

“bảo” cũng là một người thầy, ở đây đóng vai trò là TĐ mà CTPN nhắc đến và muốn

thể hiện sự tôn kính nên động từ 言う(bảo) đã được sử dụng ở dạng TKN おっしゃ

って (osshatte-bảo).

Đối với ví dụ 4-c và 4-d, người thực hiện hành động “trình bày”, “đến”, “bảo”

lại là CTPN. CTPN muốn thể hiện sự khiêm tốn của mình nên đã 98ung các động từ

言 う (iu-trình bày, bảo), 来 る (kuru-đến) dưới dạng KNN 申 し 上 げ ま す

(moushiagemasu-trình bày), 参 り ま し た (mairimashita-đến), 申 し ま し て

(moushimashite-bảo).

98

* Động từ đồng nghĩa lịch sự với dạng khiêm nhường ngữ

Một số động từ chỉ có dạng KNN với từ quy chiếu, còn khi để thể hiện nghĩa tôn

Bảng 3.5. Động từ đồng nghĩa lịch sự khiêm nhường ngữ

kính thì nó lại được biến đổi theo các phương thức khác.

Nghĩa tiếng Từ tham chiếu Khiêm nhường ngữ việt

thăm hỏi 訪ねる(tazuneru) 伺う(ukagau)、上がる(agaru)

gặp 会う(au) お目にかかる(omenikakaru)

cho xem 見せる(miseru) お目にかける(omenikakeru)(để mắt)、ご

覧に入れる(gorannihaireru)?

mượn 借りる(kariru) 拝借する(haishakusuru)

hiểu 分かる(wakaru) 承知する(shouchisuru)、かしこまる

(kashikomaru)

cho nghe 聞かせる お身に入れる(ominihaireru)

(kikaseru)

đọc 読む(yomu) 拝読する(haidokusuru)

nhận もらう(morau) いただく(itadaku)

Ví dụ 5-a:

「ちと伺いたいことがあって、参ったんですが。」

(Chito ukagaitai koto ga atte, maitta ndesuga)

- Tôi có một việc muốn hỏi nên đến đây. [Wag, tr.89]

Ví dụ 5-b:

「先生にはだいぶ久しくお目に かかりません。」

(Sensei ni wa daibu hisashiku o-me ni kakarimasen.)

- Lâu lắm rồi không được gặp thầy nhỉ? [Wag, tr.142]

99

Ví dụ 5-c:

「はい、承知いたしました。」

(Hai, shōchi itashimashita.)

-Vâng, tôi hiểu rồi ạ. [156]

* Động từ đồng nghĩa lịch sự tôn kính ngữ

Một số động từ đồng nghĩa lịch sự chỉ có dạng TKN, còn khi để thể hiện nghĩa

khiêm nhường thì nó lại được biến đổi theo các phương thức khác.

Bảng 3.6. Động từ đồng nghĩa tôn kính ngữ

Từ tham chiếu Tôn kính ngữ Nghĩa tiếng Việt

ưa thích 気に入る(kinihairu) お気に召す(okinimesu)

cho くれる(kureru) くださる(kudasaru)

chết 死ぬ(shinu) お亡くなる(onakunaru),

おかくれになる(okakureninaru)

ngủ 寝る(neru) お休みになる(oyasumininaru)

xác nhận 確認する(kakuninsuru) 改める(aratameru)

ngồi 座る(suwaru) おかけになる(okakeninaru)

Ví dụ 6-a:

「えらいとほめるなら、もう少し博学なところをお目にかけるがね。」

(Erai to homerunara, mōsukoshi hakugakuna tokoro o o-me ni kakeruga ne)

- Nếu cậu khen tôi giỏi thì hãy để mắt đến chỗ tri thức rộng lớn này. ) [Kok, tr.58]

Ví dụ 6-b:

「へえ、やっぱり同じ病気でね。お気の毒だね。いくつで お亡くなりかえ、

その方は。」

(Hē, yappari onaji byōkide ne. Okinodokudane. Ikutsu de o nakunari ka e, sonokata wa.)

-Thế hả? Người vợ cũng mất vì một chứng bệnh ư? Thế thì ghê quá nhỉ! Thế khi qua

đời bà ấy được bao nhiêu tuổi? [Kok, tr.64]

100

Ví dụ 6-c:

「ああ、ああ、天子様もとうとうおかくれになる。おれも……」

(Ā, ā, tenshi-sama mo tōtō o kakure ni naru. Ore mo……)

-Ôi! Ôi. Thiên tử băng hà rồi. Ta cũng…[Kok, tr.75]

3.1.2.2. Danh từ đồng nghĩa lịch sự biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Tương tự động từ, một số danh từ tiếng Nhật có thể thay thế bằng danh từ hoặc

tổ hợp từ ngữ đồng nghĩa, nhưng thể hiện sắc thái kính trọng khi nói đến sự vật, sự

việc hoặc nhân vật liên quan CTTN hay thoại đề mà CTPN cần tôn trọng và thể hiện

sắc thái khiêm nhường như bảng 3.7 dưới đây.

Bảng 3.7. Danh từ đồng nghĩa biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Từ tham Nghĩa Tôn kính ngữ Khiêm nhường ngữ chiếu tiếng Việt

người nhà うちの人 お宅の方(otakunokata) うちのもの

(uchi no hito) (uchinomono)

cảnh sát 警察官 おまわりさん 警官(keikan)

(keisatukan) (omawarisan)

người đàn 男の人 男の方(otokanokata)

ông (otokonohito)

Ví dụ 7-a:

「結婚したとしても、男の人はどうでしょうか。」

( Kekkon shita to shite mo, otoko no hito wa dōdeshou ka.)

- Giả sử bây giờ cô ấy lấy chồng, liệu người đàn ông sẽ nghĩ gì? [158]

Ví dụ 7-b:

「そう、男の方もいらしてましたが。」

(Sō, otoko no kata mo ira shitemashitaga.)

-Trước khi cậu đến cũng có một ông ghé qua. [158]

Trong ví dụ 7-a, CTPN có nhắc đến người đàn ông, nhưng ở đây, người đàn ông

không phải là một người chính xác, cụ thể nào, nên đã sử dụng 男の人(otokonohito)

có sắc thái lịch sự trung hòa. Còn ở ví dụ 10-b, cũng nói đến người đàn ông, nhưng

101

trong tình huống này, CTPN sử dụng TKN 男の方.(otokonokata) để chỉ người khách

mà CTPN muốn bày tỏ ý kính trọng.

3.1.2.3. Phó từ, tính từ đồng nghĩa lịch sự biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Một số phó từ, tính từ tiếng Nhật có dạng từ đồng nghĩa đóng vai trò là lịch sự

ngữ, một thể loại của kính ngữ. Nói cách khác, trong các tình huống giao tiếp cần sự

dụng sự tôn kính hay trang trọng, người Nhật ưu tiên sử dụng các từ hay cụm từ trong

nhóm này.

Bảng 3.8. Phó từ, tính từ đồng nghĩa biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Nghĩa tiếng Loại từ Từ tham chiếu Lịch sự ngữ Việt

Phó từ hôm nay 今日(kyouu) 本日(honjitsu)

hôm qua きのう(kinou) さくじつ(sakujitsu)

ngày mai あした(ashita) あす(asu)、みょうにち

(myounichi)

hôm kia おととい(ototoi) いっさくじつ(issakujitsu)

ngày kia あさって(asatte) みょうごにち(myougonichi)

năm nay ことし(kotoshi) ほんねん(honnen)

năm ngoái きょねん(kyonen) さくねん(sakunen)

năm kia おととし(ototoshi) いっさくねん(issakunen)

một tháng いっかげつ ひとつき(hitotsuki)

(ikkagetu)

tối qua ゆうべ(yuube) 昨夜 (sakuya)

sáng nay けさ(kesa) こんちょう(konchou)、

けさほど(kesahodo)

sáng mai 明日の朝 明朝(myouchou)

(ashitanoasa)

tối nay きょうの夜 今夜(konya)

(kyounoyoru)

102

Nghĩa tiếng Loại từ Từ tham chiếu Lịch sự ngữ Việt

ngày hôm 次の日(tsukinohi) 翌日(yokujitsu)

sau

gần đây この間(konoaida) 先日(senjitsu)

bây giờ 今(ima) ただいま(tadaima)

vừa rồi さっき(sakki) 先ほど(sakihodo)

sau đó あとで(atode) 後ほど(nochihodo)

ngày đó その日(sonohi) 当日(toujitu)

sắp sửa もうすぐ(mousugu) 間もなく(mamonaku)

ngay lập tức あるときから さっそく(sassoku)

(arutokikara)

vội vàng 急いで(asoide) 早急に(sakkyuuni)

ngay sau đó すぐに(suguni) ただちに(tadachini)

sẵn sàng 前に(maeni) あらかじめ(arakajime)

ngay sau đây ～からすぐに ～次第(~jidai)

(~karasuguni)

都合が悪く おあいにくさま(oainikusama) không may

(tsugougawaruku)

chắc chắn どうしても ぜひ(zehi)

(doushitemo)

trân trọng ていねいに(teineini) 丁重に(teichouni)

phần lớn だいたい(daitai) 概ね(oomune)

một chút 少し(sukoshi) 少々(shoushou)

thế nào どう(dou) いかが(ikaga)

tốt Tính từ いい(ii) よろしい(iroshii)

Ví dụ 8-a:

「 昨日お着きで、さぞお疲れで、それでももうじゅぎょうをおはじめで、

だいぶ御励精で、―とのべつに弁じたのは愛嬌のあるおじいさんだ。」

103

(Kinō o tsuki de, sazo o tsukare de, soredemo mōji ~yugyouwoohajimede, daibu o

reisei de, ― to no betsu ni benjita no wa aikyō no aru ojīsanda.)

-Anh mới đến hôm qua thì vẫn còn mệt lắm nhỉ. Rồi sẽ phải lên lớp ngay đấy. Anh

cố gắng nhé! ...[Bot, tr.59]

Ví dụ 8-b:

「今夜はいかがです。」

(Konya wa ikagadesu.)

-Thế tối nay ông thấy thế nào? [Kok, tr.68]

Xem xét các ví dụ trên, chúng tôi nhận thấy, các phát ngôn trên được tạo ra

trong tình huống cần thể hiện lịch sự. Trong tình huống 8-a nhân vật hiệu trưởng đã

dùng LSN 昨日 (sakijisu-hôm qua) chứ ko dùng từ (từ tham chiếu) từ điển きのう

(kinou-hôm qua) để thể hiện lịch sự . Tình huống 8-b thì là lời nói của vợ đối với

chồng, trong xã hội Nhật bản, người vợ thường có vị thế thấp hơn và khi nói với

chồng cũng cần dùng ngôn từ lịch sự để thể hiện khoảng cách này, do vậy LSN 今夜

(konya-tối nay) và いかが (ikaga-thế nào) đã được dùng thay cho các từ きょうの

夜 (kyounoyoru-tối nay) và どう (dou-thế nào).

3.1.3. Từ Hán-Nhật biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật

Với sự giao lưu trên nhiều bình diện văn hóa, kinh tế và chiến tranh giữa

các dân tộc ở Trung Quốc, Đông Á và Đông Nam Á, chữ Hán được du nhập và phổ

biến rộng rãi, không những trong phạm vi người Hán mà được một số dân tộc lân

bang đã chấp nhận chữ Hán làm văn tự của chính họ, trong số đó có người Việt

Nam, người Triều Tiên, và người Nhật Bản. Ba dân tộc trên nói ba thứ tiếng khác

nhau mà cũng không thuộc họ ngôn ngữ với tiếng Hán nhưng đã mượn chữ Hán

một cách quy mô. Trong giới hạn luận án này, chúng tôi chỉ nghiên cứu từ Hán

Nhật và từ Hán Việt trên phương diện thể hiện lịch sự.

Hệ thống từ vựng tiếng Nhật tồn tại cả từ thuần Nhật (Wago) và từ Hán Nhật

(Kango). Từ Hán Nhật trong tiếng Nhật thường thể hiện tính trang trọng hơn từ thuần

Nhật.

104

Bảng 3.9. Một số từ Hán Nhật biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Từ thuần Nhật Từ Hán Nhật Nghĩa tiếng Việt

Danh từ 女の人(onnanohito) 女性(josei)

con gái con trai bé gái bé trai quê hương cửa hàng gửi phát sử dụng kỳ vọng bán mua viết yêu cầu quên trả tiền 女子(joshi) 男子(danshi) 出身(shussin) 売店(baiten) 発送する(hassousuru) 配付する(haifusuru) 使用する(shiyousuru) 希望する(kibousuru) 販売する(hanbaisuru) 購入する(kousyuusuru) 記入する(kinyuusuru) 依頼する(iraisuru) 失念する(shitsunensuru) 入金する(nyuukinsuru)

đóng dấu 捺印する(natsuinsuru)

đến Nhật 来日する(rainichisuru)

về nước 帰国する(rikokkusuru)

đi làm 出社する(shusshasuru)

đến công ty 出勤する(shukkinsuru)

đi làm về 退社する(taishasuru)

về nhà 帰宅する(kitakusuru)

mở cửa hàng 開店する(kaitensuru)

男の人(otokonohito) 男性(dansei) 女の子(onnanoko) 男の子(otokonoko) ふるさと(furusato) みせ(mise) 送る(okuru) 配る(kubaru) 使う(tsukau) ほしい(hoshii) 売る(uru) 買う(kau) 書く(kaku) 頼む(tanomu) 忘れる(wasureru) お金を払う (okanewoharau) 印鑑を押す (inkanwoosu) 日本に来る (nihonnikuru) 国へ帰る (kukihekaeru) 会社に行く (kaishaniiku) 会社に来る (kaishanikuru) 会社から帰る (kaishakarakaeru) うちへ帰る (uchihekaeru) 店を開ける (misewoakeru)

105

Từ thuần Nhật Từ Hán Nhật

Nghĩa tiếng Việt đóng cửa hàng 閉店する(heitensuru)

đến của hàng làm việc ở trường 店を閉める (misewoshimeru) 店に来る(misenikuru) 来店する(raitensuru) 在校する(zaikousuru) 学校にいる (gakkouniiru)

Ví dụ 9:

「教頭は全く君に好意を持ってるんですよ。僕も及(およ)ばずながら、同じ

江戸っ子だから、なるべく長くご在校を願って、お互(たがい)に力になろう

と思って、これでも蔭ながら尽力(じんりょく)しているんですよ」と野だが

人間並(なみ)の事を云った。」(Kyōtō wa mattaku kimi ni kōi o motteru ndesu yo.

Boku mo (oyo) bazunagara, onaji Edo-kkodakara, narubeku nagaku go zaikō o

negatte, o Tagai (tagai) ni chikara ni narou to omotte, kore demo kagenagara jinryoku

(jinri ~yoku) shite iru.)

- Hiệu phó hoàn toàn nghĩ tốt cho cậu nên mới nói. Bản thân tôi cũng nghĩ rằng,

chúng ta cùng là người Êđô, tôi muốn cậu ở lại trường này lâu để giúp đỡ lẫn nhau.

Tôi cũng không làm được gì nhưng ngầm cố gắng hết sức giúp đỡ cậu. [Bot, tr.79]

Đây là lời nói của một giáo viên với một giáo viên trong môi trường sư phạm, thể

hiện sự trang trọng. Tác giả đã sử dụng từ Hán Nhật 在校 (zaikou-tại trường) với nghĩa là

“ở lại trường” thay cho cụm từ thuần Nhật mang nghĩa tương đương như 学校にいる

（gakkou ni iru-ở tại trường）để thể hiện sự trang trọng, nghiêm túc của mình.

3.2. Các biểu hiện từ vựng thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

3.2.1. Từ xưng hô thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Trong tiếng Việt, từ xưng hô được chia làm ba nhóm: đại từ nhân xưng, từ xưng hô

thân tộc và danh từ chỉ chức vụ/nghề nghiệp. Trong luận án, chúng tôi phân tích chức năng

thể hiện lịch sự của từ xưng hô theo ba nhóm này.

3.2.1.1. Đại từ nhân xưng thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Đại từ nhân xưng trong tiếng Việt có ba nhóm chính thể hiện các mức độ lịch

sự khác nhau, đó là: nhóm đại từ thể hiện sắc thái lịch sự trung hòa, nhóm đại từ thể

106

hiện sự thân mật, suồng sã và nhóm đại từ mang sắc thái trang trọng. Trong tiếng Việt,

để thể hiện lịch sự trong giao tiếp, tôn kính, lễ độ với người ở bậc trên, đại từ nhân

xưng thuộc nhóm mang sắc thái trang trọng chiếm ưu thế được chọn lựa hơn các

nhóm còn lại. Phân tích các ví dụ dưới đây để hiểu rõ hơn vấn đề này.

Ví dụ 10-a:

- Tối nguy! Chí nguy! Rượu thì bị rượu Fontaine hạ giá, rượu lậu nó cạnh tranh

dữ dội! Xe thì vừa rồi một chiếc lăn mẹ nó xuống sông, một chiếc nhảy lên vồ phải

đầu xe lửa! Kiện nhau mấy tháng chưa biết thua được ra làm sao! Buôn bán cái gì

cũng hỏng, chết mất, mày ạ.

- Ừ, báo cũng đã đăng, tao cũng đã biết…[Vỡ đê, tr.38]

Ví dụ 10-b:

“Gà gáy giục, cuộc trà vừa tan. Một nai rượu và một mâm đồ ăn lù lù tiến lên

thay chỗ cho bộ ấm chén. Ông chủ vui cười nói với bọn khách.

- Thưa các ngài, hôm nay là ngày vào kỳ đệ nhị các ngài tuy không dặn làm, nhưng tôi

thành tâm sửa thêm nai rượu, xin mời các ngài xơi tạm để giúp thêm cho khiếu văn.”

[Lều chõng; tr 181]

Trong ví dụ 10-a, cũng là đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất, nhưng đây là cuộc

thoại giữa hai người bạn đã thân quen nên CTPN dùng từ “tao”, có sắc thái thân mật,

suồng sã. Cách xưng hô này tạo không khí gần gũi, kéo những người tham gia cuộc

thoại lại gần nhau hơn. Ở ví dụ 10- b , CTPN là chủ nhà nói chuyện với khách, để tỏ

sự tôn kính, chủ nhà đã dùng từ có sắc thái trang trọng khi gọi khách là “các ngài”.

3.2.1.2. Từ xưng hô thân tộc thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Danh từ thân tộc trong tiếng Việt là những danh từ được sử dụng để chỉ những

người có quan hệ máu mủ và mang tính chất cội nguồn và tầng bậc, những danh từ

này cũng được sử dụng như từ xưng hô thân tộc như trong tiếng Nhật. Khi được sử

dụng để xưng hô, từ xưng hô thân tộc mang lại cảm giác thân thiết, gần gũi giữa

những người giao tiếp đồng thời vẫn thực hiện được chức năng bộc lộ sự tôn kính khi

thể hiện vị thế, vai vế trên-dưới của những người được nói đến. Hệ thống danh từ

thân tộc cũng như từ xưng hô thân tộc có thể chia thành 2 nhóm chính là: các từ chỉ

107

ra vị thế bề trên như: cụ, ông, bà, bố, mẹ, cô, chú, bác, anh, chị…; và các từ chỉ ra vị

thế bề dưới như: con, em, cháu, chắt…

Bảng 3.10. Từ xưng hô thân tộc trong tiếng Việt

Danh từ thân tộc Từ xưng hô thân tộc Nghĩa từ tương ứng tiếng Nhật

cụ (cụ ông)>< ひ ま ご

cháu (himago)

cụ (cụ bà) >< ひ ま ご

cháu (himago)

ông ><まご(mago)

bà><まご(mago)

bố>< 息 子 (musuko)/ 娘

(musume)

mẹ>< 息 子 (musuko)/ 娘

(musume)

bác ><甥御(oigo)

chú ><甥御(oigo)

cậu ><甥御(oigo)

cô ><甥御(oigo)

dì><甥御(oigo)

mợ ><甥御(oigo)

thím ><甥御(oigo)

chồng><つま(tsuma)

anh><おとうと(otouto)/ い

もとう(imouto)

chị><おとうと(otouto)/ い

もとう(imouto)

Trong quan hệ gia đình, các từ xưng hô thân tộc được sử dụng tạo ra không

khí gần gũi, ấm cúng, đồng thời chỉ ra vai trên, vai dưới rõ ràng, theo đó mà xác nhận

mối quan hệ, đồng thời thể hiện tôn kính hay lễ độ. Đặc biệt, các danh từ được chuyển

108

hóa để xưng hô vượt ra ngoài phạm vi gia đình, nhằm thể hiện những ý nghĩa sắc thái

trên, đặc biệt là có thêm hiện tượng CTPN tự hạ thấp vị thế thể hiện sự khiêm nhường.

Ví dụ 11-a:

“Mấy ông thợ cày của những điền chủ đã nộp đủ thuế, bạo dạn tiến đến trước

mặt ông Lý:

-Thưa ông, trưa lắm rồi! Xin ông cho tuần mở cổng để chúng tôi đánh trâu đi

cày!...” [Tắt đèn, tr.24]

Ví dụ 11-b:

“- Con mẹ kia! Bán con cái thế nào? Vào mà nói chuyện với bà…!

- Thưa lạy hai cụ, nhà con túng quá, xin hai cụ cứu giúp chúng con.” [Tắt đèn,

tr.57]

Trên đây là lời nói của các anh thợ cày với Lý trưởng, và của chị Dậu với vợ

chồng Nghị Hách. Lý trưởng không có quan hệ gia tộc gì với các anh thợ cày và vợ

chồng Nghị Hách cũng không phải trong mối quan hệ gia đình với chị Dậu. Nhưng

anh thợ cày và chị Dậu là người ở bề dưới khi nói chuyện với Lý trưởng và Nghị

Hách là những người ở bề trên, nên phải dùng các đại từ chỉ thân tộc dành cho người

ở bề trên là “ông”, “cụ” để bày tỏ sự tôn kính của mình. Chị Dậu không phải con của

vợ chồng Nghị Hách nhưng để tỏ sự khiêm nhường của mình chị đã tự hạ thấp mình,

xưng là “con”, “chúng con”.

Trong một số trường hợp, để thể hiện sự tôn kính của CTPN với CTTN, một

số từ ngữ xưng hô thân tộc còn được còn được dịch chuyển ý nghĩa vốn có. Từ “cậu”

vốn là chỉ em của mẹ, nhưng có khi lại được dùng để chị người đàn ông hơn tuổi

mình, mà mình tôn trọng như ví dụ 12 dưới đây:

Ví dụ 12:

“- Có hai hôm vắng mặt, mà sao đầu em đã ngả bạc hết cả rồi?

- Cậu tưởng đời em còn xanh lắm sao?” [Chùa đàn; tr 224]

3.2.1.3. Danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp thể hiện lịch sự trong tiếngViệt

Một số danh từ chỉ chức vụ, nghề nghiệp thường được người Việt sử dụng gọi

người khác để bày tỏ sự tôn kính của mình đối với CTTN hoặc thoại đề như: thầy giáo,

bác sỹ, trưởng phòng, lý trưởng, chánh tổng…Cách dùng các danh từ chỉ chức vụ/ nghề

nghiệp với vai trò là từ xưng hô theo một số hình thức như bảng 3.11 dưới đây.

109

Bảng 3.11. Danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp trong tiếng Việt

Hình thức kết hợp Cụm từ xưng hô

Chỉ dùng danh từ chỉ chức vụ nghề thầy giáo

nghiệp trưởng phòng

Danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp + tên thầy Thắng

giám đốc Phương

Từ xưng hô thân tộc + danh từ chỉ chức ông Giáo

vụ nghề nghệp ông Lý

cụ Chánh tổng

Ví dụ 13-a:

“- Chứ bao nhiêu nữa? Hai chục nữa nhé! Thôi cho thế cũng đắt lắm rồi. Bán

thì làm văn tự. Không bán thì về. Về thẳng.

-Vâng con xin bán hầu hai cụ. Nhờ các cụ cho bảo ông Giáo làm giấy giúp con!...”

[Tắt đèn, tr.67].

Ví dụ 13-b:

“Chị Dậu run run:

-Nhà cháu đã túng, lại phải đóng cả suất sưu của chú nó nữa, nên mới lôi thôi

như thế. Chứ cháu có dám bỏ bễ tiền sưu của hà nước đâu! Hai ông làm phúc nói với

ông Lý hãy cho cháu khất…” [Tắt đèn, tr.143]

Hai ví dụ trên là lời nói của chị Dậu với vợ chồng cụ Nghị, có dùng từ “ông

Giáo” để nhắc tới người mà sẽ giúp chị làm giấy tờ bán con và “ông Lý” người sẽ thu

thuế của gia đình chị. Theo truyền thống văn hóa của người Việt, nghề dạy học là

nghề cao quý, người thầy, người làm nghề dạy học được xã hội nể trọng và “Lý trưởng”

là chức quan, là bề trên mà đối với người dân. Trong gia đình người Việt, vị trí làm

ông cũng là một vị trí ở bề trên, thường được kính trọng. Chi Dậu đã dùng từ “ông

Giáo” và “ông Lý” là sự kết hợp giữa danh từ thân tộc và danh từ chỉ chức vụ nghề

nghiệp để tỏ sự tôn trọng đối với những đối tượng giao tiếp này.

3.2.2.Từ đồng nghĩa lịch sự thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Trong tiếng Việt, hầu hết động từ có sự phân biệt sắc thái lịch sự tôn kính hay

khiêm nhường như tiếng Nhật, có thể dùng cho hầu hết tất cả các tình huống huống hội

110

thoại thông thường. Chỉ có một số động từ (vốn không nhiều trong tiếng Việt) có sắc thái

lịch sự như trong bảng sau.

Bảng 3.12. Từ ngữ đồng nghĩa biểu thị lịch sự tiếng Việt

Động từ gốc Động từ lịch sự

xơi/dùng ăn

xơi/dùng uống

mất/đi chết

biếu cho

Ví dụ14a:

“Lính lệ đứng lên, lại ra ngoài hè với cái cột. Bà huyện ngơ ngác nói:

- Để nó tháo giày, ông đi xơi cơm chứ? Bảy giờ rồi còn gì!” [Vỡ đê, tr.30]

Ví dụ14-b:

“-Thế nào, mày nghĩ tao nói có phải hay không?

Chị Dậu rơm rớm nước mắt:

-Vâng, thưa hai cụ con cũng biết rằng cháu được sang đó nương nhờ các cụ và

cô Hai, thật là phúc cho nó lắm…” [Tắt đèn, tr.63].

Ví dụ 14-a là lời thoại của bà huyện với ông huyện, bà huyện muốn mời ông

huyện đi ăn cơm. Bà không dùng từ “ăn” mà dùng từ “xơi”. Bà huyện là CTPN, ông

huyện vừa là CTTN vừa là thoại đề. Theo truyền thống văn hóa Việt Nam thì trong

gia đình, người vợ thường vẫn được coi là có vị thế thấp hơn người chồng, nên trong

ngôn ngữ dùng cho chồng thì người vợ vẫn phải dùng ngôn từ lịch sự lễ độ.

Trong ví dụ 14-b, lời thoại cũng trích từ tiểu thuyết “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố,

chị Dậu là một người dân nghèo khó, cùng cực, phải bán cả con ruột của mình cho vợ

chồng Nghị hách giàu có trong làng. Trong tình huống này, chị Dậu với vị thế thấp hèn

hơn vợ chồng Nghị Hách, nên chị Dậu phải dùng ngôn từ thể hiện sự tôn kính khi nói

với vợ chồng Nghị Hách. Với nghĩa là “nói với” hai vợ chồng Nghị Hách, từ “nói” được

thay thế bằng từ “thưa” để thể hiện sắc thái này.

3.2.3. Từ Hán-Việt thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Cũng như từ Hán trong tiếng Nhật, từ Hán được vay mượn vào tiếng Việt, trở

thành từ Hán Việt, tạo nên vốn từ phong phú cho tiếng Việt. Và cũng tương tự từ

111

Hán trong tiếng Nhật, khi từ Hán Việt và từ thuần Việt có cùng một nghĩa từ vựng,

thì từ Hán Việt thường được sử dụng trong những tính huống giao tiếp để thể hiện

tính trang trọng. Nhóm này xuất hiện cả động từ như: hy sinh, kết hôn, sở hữu, tái

sinh, mai táng…; hay danh từ như: phụ nữ, nhân loại, cố nhân, dương gian, thanh

Bảng 3.13. Một số từ Hán Việt biểu thị lịch sự trong tiếng Việt

âm…như trong bảng 3.13 sau đây.

Loại từ Từ thuần việt Từ Hán Việt

Động từ chết hy sinh

kết hôn cưới

sở hữu có

tái sinh sống lại

mai táng chôn

phụ nữ Danh từ đàn bà

nhân loại con người

cổ nhân người xưa

dương gian cõi trần

Âm thanh tiếng

Ví dụ 15:

“-Đối với sư thầy thì Cô Tơ ấy đã được sư thầy mai táng và tụng kinh sám hối

cho rồi kia mà!

-Nghĩa là sư thầy cũng phải tái sinh ngay lại vào cuộc đời thực tại này.” [Tuyển

tập Nguyễn Tuân, Chùa đàn, tr.244]

Trên đây là những lời nói của tác giả đối với sư thầy, một nhân vật mà tác

giả ngưỡng mộ và kính trọng. Vì vậy, tác giả đã lựa chọn ngôn từ thể hiện sự trân

trọng. Từ Hán Việt “tái sinh” (nghĩa là sống lại) trong các câu trên có vai trò thể

hiện giá trị đó.

112

3.3. Đối chiếu các phương thức từ vựng biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật và

tương đương trong tiếng Việt

3.3.1. Đối chiếu kính ngữ từ ngữ xưng hô trong tiếng Nhật và tương đương trong

tiếng Việt.

*Đặc điểm tương đồng và khác biệt khi sử dụng đại từ nhân xưng

Như vậy, hai ngôn ngữ cùng có những đại từ nhân xưng ở 3 nhóm, dùng để thể

hiện 3 sắc thái lịch sự khác nhau trong giao tiếp. Tuy nhiên, trong tiếng Nhật, nhóm đại

từ thể hiện sắc thái trang trọng xuất hiện ở cả ngôi thứ nhất, ngôi thứ 2 và ngôi thứ 3.

Ở ngôi thứ nhất, các đại từ nhân xưng với ý nghĩa khiêm nhường để đảm bảo tính lịch

sự cho cuộc thoại, còn các đại từ ở ngôi 2 và ngôi 3 thể hiện ý nghĩa tôn kính CTTN

và thoại đề. Còn trong tiếng Việt, nhóm đại từ thể hiện sắc thái trang trọng chỉ xuất

hiện ở ngôi thứ 2 và ngôi thứ 3 thể hiện ý nghĩa tôn trọng CTTN. Trong tiếng Nhật,

nhóm đại từ mang sắc thái thân mật, suồng sã chủ yếu dành cho đối tượng phát ngôn

là phái nam, trong khi đại từ nhân xưng tiếng Việt không phân biệt nam nữ.

* Đặc điểm tương đồng và khác biệt khi sử dụng từ xưng hô thân tộc

Đối chiếu với các sử dụng từ xưng hô thân tộc thể hiện kính ngữ trong tiếng

Nhật, luận án đồng tình với kết quả nghiên cứu của Hoàng Anh Thi là, cả tiếng Nhật

và tiếng Việt đều có các từ xưng hô thân tộc dùng để bày tỏ sự tôn kính đối với CTTN

và thoại đề.

Tuy nhiên, cũng có sự khác biệt giữa hai ngôn ngữ trong khía cạnh này. Tiếng Nhật

có hai hệ thống các từ dùng cho những người cùng trong gia đình và các từ cũng chỉ dùng

cho người không cùng gia đình. Những từ xưng hô thân tộc dùng cho người thuộc gia đình

khác mang sắc thái thể hiện tôn kính. Nói cách khác, tiếng Nhật ưu tiên dành sự tôn kính

trong cách dùng từ xưng hô thân tộc cho người ngoài ra đình mình (phạm vi Soto/Ngoài).

Trong khi đó, tiếng Việt chỉ có hệ thống các danh từ thân tộc chung dành cho người bề trên,

phân biệt với các danh từ thân tộc dành cho người bề dưới, không phân biệt trong hay ngoài

gia đình. Nói cách khác, tiếng Việt ưu tiên dành sự tôn kính cho người bề trên. Như vậy, có

thể thấy ở tiểu mục này, tiếng Việt đề cao sự khác biệt trên- dưới trong vai vế, còn tiếng Nhật

đề cao sự khác biệt trong mối quan hệ trong – ngoài.

Một điểm khác biệt nữa là từ xưng hô không thể hiện vai trò kính ngữ đối với

CTPN trong tiếng Nhật. Nói cách khác, khi chủ ngữ trong câu tiếng Nhật chính là

113

CTPN (ngôi 1), thì từ xưng hô thể hiện chủ ngữ đó trong nhiều trường hợp không

hiện diện trong phát ngôn mà ẩn đi, trong khi đó, trong tiếng Việt, CTPN vẫn sử dụng

từ xưng hô (con, cháu…) để thể hiện vị thế thấp hơn của mình. Điều này cho thấy

một đặc điểm lịch sự khác nhau giữa tiếng Nhật và tiếng Việt, đó là vai trò của chủ

ngữ khi chủ ngữ chính là CTPN. Đối với tiếng Việt, vai trò này rất quan trọng, còn

đối với tiếng Nhật thì ngược lại.

Ngoài ra, trong tiếng Việt có sự chuyển di ý nghĩa của từ ngữ xưng hô thân

tộc để thể hiện thái độ của CTPN đối với CTTN hoặc thoại đề. Tùy vào hoàn cảnh

giao tiếp, từ ngữ xưng hô dành cho vai trên nhưng không phải lúc nào cũng mang ý

nghĩa được tôn trọng. Trong một số hoàn cảnh giao tiếp, các từ ngữ xưng hô này có

thể mang sắc thái ý nghĩa hoàn toàn khác. Ví dụ “ thím” là chỉ vợ của chú, đối với

vai cháu, thì thím là vai trên. Tuy nhiên từ này nhiều khi được dùng để thể hiện sự kỳ

thị đối với những người không được ưa chuộng như trong phát ngôn: “ Thím này thì

mệt lắm”. Đây là một trong những đặc điểm của tiếng Việt mà khi sử dụng từ xưng

hô chúng ta nên lưu ý.

* Đặc điểm tương đồng và khác biệt khi sử dụng từ ngữ chỉ chức vụ/nghề nghiệp

Đối chiếu phương thức sử dụng từ chỉ chức vụ/ nghề nghiệp hành chức kính

ngữ tiếng Nhật và tiếng Việt cho thấy hai ngôn ngữ có điểm chung là cùng có thể sử

dụng từ chỉ chức vụ, nghề nghiệp để làm từ xưng hô thể hiện sự tôn kính, khiêm

nhường hay lịch sự trung hòa. Tuy nhiên, điểm khác biệt giữa hai ngôn ngữ là, trong

tiếng Nhật, danh từ chỉ chức vụ nghề được kết hợp với họ (họ tên người được nhắc

tới) và họ đứng trước danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp, còn tiếng Việt kết hợp với tên

và tên đứng sau danh từ chỉ chức vụ, nghề nghiệp. Ngoài ra, trong tiếng Việt còn xuất

hiện hình thức kết hợp danh từ thân tộc với danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp, ví dụ

“ông giáo”, trong đó “ông” là danh từ thân tộc và “giáo” là danh từ chỉ chức vụ nghề

nghiệp. Tiếng Nhật không có hình thức này. Chưa hết, còn khác là hầu hết các chức

vụ trong tiếng Nhật dù nhỏ (trưởng phòng 部長, phó phòng 副部長, chủ nhiệm 主

任,...) vẫn được dùng, còn trong tiếng Việt những chức vụ như vậy không được sử

dụng để xưng hô.

* Đối chiếu tần suất sử dụng phương thức từ xưng hô biểu thị kính ngữ tiếng nhật và

tương đương trong tiếng Việt

Như đã trình bày ở phần trên, với nguồn ngữ liệu được sử dụng để khảo sát

114

kính ngữ tiếng Nhật là 496 câu thoại có chứa các biểu hiện kính ngữ tiếng Nhật trong

ba tác phẩm văn học nổi tiếng của Nhật Bản, chúng tôi đã thu thập được 942 biểu

hiện kính ngữ. Trong số này có 365 biểu hiện thuộc các phương thức từ vựng, chiếm

38,7%. Như vậy, đối với tiếng Nhật các phương thức từ vựng được sử dụng để thể

hiện kính ngữ tiếng Nhật có tần số xuất hiện thấp hơn các phương thức ngữ pháp

(61,3%). Trong khi đó, các biểu hiện tương đương có sử dụng các phương thức từ

vựng trong tiếng Việt chiếm tỷ lệ vượt trội (65,8%) với 484/736 biểu hiện. Trong các

phương thức từ vựng, tần xuất sử dụng kính ngữ từ ngữ xưng hô trong tiếng Nhật và

tiếng Việt được thể hiện lần lượt ở biểu đồ 3.1 và 3.2 dưới đây.

44.4%

Từ ngữ xưng hô biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

55.6%

Các phương thức từ vựng khác biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Biểu đồ 3.1. Tỷ lệ sử dụng kính ngữ từ ngữ xưng hô trong sự đối sánh với các

phương thức từ vựng khác trong tiếng Nhật

9.3%

Từ ngữ xưng hô thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

90.7%

Các phương thức từ vựng khác thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Biểu đồ 3.2. Tỷ lệ sử dụng từ ngữ xưng hô biểu thị lịch sự trong sự đối sánh với các

phương thức từ vựng khác trong tiếng Việt

Hai biểu đồ trên cho thấy, trong sự đối sánh với các phương thức từ vựng khác,

115

kính ngữ từ ngữ xưng hô trong tiếng Nhật chiếm 55,6% (203 lần xuất hiện), trong

tiếng Việt chiếm 90,7% (439 lần xuất hiện). Trong các phương thức từ vựng thể hiện

kính ngữ tiếng Nhật và tương đương trong tiếng Việt, phương thức kính ngữ từ xưng

hô được sử dụng với tỷ lệ cao nhất trong cả hai ngôn ngữ. Điều này phần nào cho

thấy sử dụng từ ngữ xưng hô có vai trò nhất định trong việc thể hiện lịch sự ở cả trong

tiếng Nhật và tiếng Việt. Hệ thống từ ngữ xưng hô phong phú và đa dạng trong hệ

thống ngôn ngữ tiếng Nhật và tiếng Việt so với ngôn ngữ Âu Mỹ. Từ ngữ xưng hô là

phương tiện lịch sự quan trọng thể hiện vị thế, mối quan hệ của CTPN với CTTN.

Mặc dù vậy, nếu so sánh hai tần xuất xuất hiện các biểu hiện sử dụng từ ngữ

xưng hô thể hiện kính ngữ tiếng Nhật và các biểu hiện tương đương trong tiếng Việt,

chúng ta thấy sự chênh lệch không hề nhỏ. Hai biểu đồ 3.3 và 3.4 dưới đây sẽ phản ánh

điều này.

21.5%

Từ ngữ xưng hô biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

78.5%

Các phương thức khác biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Biểu đồ 3.3. Tỷ lệ sử dụng kính ngữ bằng từ ngữ xưng hô trong tiếng Nhật

116

40.4%

Từ ngữ xưng hô thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

59.6%

Các phương thức khác thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Biểu đồ 3.4. Tỷ lệ sử dụng từ ngữ xưng hô biểu thị lịch sự trong tiếng Việt

Hai biểu đồ 3.3 và 3.4 trên cho thấy tần suất xuất hiện trên tổng các phương

thức (tính cả các phương thức ngữ pháp và các phương thức từ vựng) thì đối từ ngữ

xưng hô của tiếng Nhật là 21,5%, của tiếng Việt là 59,6%. Như vậy, tỷ lệ xuất hiện

trong tiếng Việt cao hơn nhiều so với trong tiếng Nhật. Điều này cho thấy vai trò của

từ ngữ xưng hô trong việc thể hiện lịch sự trong tiếng Việt có vị trí vượt trội so với các

phương tiện khác của tiếng Việt, có thể coi là tương ứng với kính ngữ ngữ pháp trong

tiếng Nhật. Một lí do từ ngữ xưng hô nói chung có tần số xuất hiện ít trong tiếng Nhật,

là do từ ngữ xưng hô có thể lược bỏ trong một số tình huống mà vẫn giữ được tính lịch

sự của phát ngôn, nếu có các phương thức khác thay thế. Đối với tiếng Việt, khả năng

này khó xảy ra hơn.

3.3.2. Đối chiếu kính ngữ từ ngữ đồng nghĩa trong tiếng Nhật và tương đương

trong tiếng Việt

Kết quả khảo sát phản ánh tỷ lệ sử dụng các phương thức kính ngữ từ vựng trong

tiếng Nhật và tương đương trong tiếng Việt trong hai biểu đồ 3.5 và 3.6 dưới đây.

117

6.9%

Từ ngữ xưng hô biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

37.5%

55.6%

Từ ngữ đồng nghĩa lịch sự biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Từ Hán -Nhật biểu thị kính ngữ tiếng Nhật

Biểu đồ 3.5. Tỷ lệ sử dụng các phương thức kính ngữ từ vựng trong tiếng Nhật

6.2% 3.1%

Từ ngữ xưng hô thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Từ ngữ đồng nghĩa lịch sự trong tiếng Việt

90.7%

Từ Hán -Việt thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Biểu đồ 3.6. Tỷ lệ sử dụng các phương thức từ vựng thể hiện lịch sự trong tiếng Việt

Biểu đồ 3.5 cho thấy kính ngữ từ đồng nghĩa lịch sự trong tiếng Nhật chiếm

37,5% (137 lần xuất hiện). Trong số các phương thức từ vựng thể hiện kính ngữ tiếng

Nhật, tỉ lệ này thấp hơn phương thức dùng từ xưng hô và cao hơn phương thức dùng

từ Hán (ở mục tiếp theo sau đây). Hiện tượng tương tự cũng diễn ra đối với phương

thức sử dụng từ đồng nghĩa thể hiện lịch sự trong tiếng Việt chiếm 6,2%. (30 lần xuất

hiện). Điều này khẳng định rằng đối với cả tiếng Nhật và tiếng Việt, phương thức sử

dụng từ đồng nghĩa biểu thị lịch sự không phải là phương thức nổi trội, không phải

phương thức xuất hiện với tần số cao nhất hay thấp nhất.

118

Tuy nhiên, tần số được sử dụng bên tiếng Nhật (37,5%) cao hơn nhiều so với

bên tiếng Việt (6,2%). Hệ thống các từ đồng nghĩa đóng vai trò kính ngữ trong tiếng

Nhật cũng phong phú hơn nhiều so với trong tiếng Việt. Tiếng Việt chủ yếu tập trung

vào một số ít động từ, còn tiếng Nhật, ngoài động từ còn có danh từ, tính từ, phó từ

cũng thể hiện đặc tính này.

Tiếng Nhật và tiếng Việt đều có những động từ đồng nghĩa lịch sự cùng diễn

tả một nghĩa từ vựng nhưng có sắc thái thể hiện lịch sự. Ví dụ cùng là “chết” (死ぬ-

shinu) thì trong tiếng Việt có từ “mất/đi/từ trần”, tương tự tiếng Nhật có từ 亡くなっ

た(nakunatta) để thể hiện sự tôn trọng đối với CTTN và thoại đề.

Ngoài ra, trong tiếng Nhật, nhóm này được chia làm nhiều loại phức tạp hơn

nhiều so với tiếng Việt, có những từ tôn kính và những từ khiêm nhường riêng biệt.

Những từ chỉ có dạng TKN như động từ くれる(kureru-cho), khi cần diễn tả hành

động “cho” của CTTN hay thoại đề cần được tôn kính sẽ được thay thế bằng くださ

る (kudasaru). Những từ chỉ có dạng KNN như もらう (morau-nhận), dùng để diễn

tả hành động của CTPN một cách khiêm tốn, hạ thấp mình thì động từ いただく

(itadaku) được sử dụng. Bên cạnh đó, trong tiếng Nhật, có những từ vừa có dạng

TKN và KNN, ví dụ cùng thể hiện nghĩa 見る(miru-xem), nhưng nếu đối tượng thực

hiện hành động “xem” là CTTN hay thoại đề có vị thế cao hơn, người cần được tôn

kính thì dùng từ ご覧になる(goranninaru), còn nếu người thực hiện hành động là

CTPN ở vị thế thấp hơn, cần thể hiện sự khiêm nhường của mình thì người Nhật lại

dùng từ 拝見する(haikensuru).

3.3.3. Đối chiếu kính ngữ từ Hán-Nhật và tương đương trong tiếng Việt

Như đã trình bày ở trên, trong quá trình tiếp xúc, tiếng Nhật và tiếng Việt đã

vay mượn chữ Hán, từ Hán, dần dần Nhật hóa và Việt hóa, tạo ra một lượng từ Hán

Nhật và Hán Việt rất lớn. Từ Hán Việt cũng như Hán Nhật đầu tiên thường được sử

dụng trong tầng lớp thượng lưu, giới quan lại, ngôn ngữ trong các văn bản hành chính,

khoa học...Dần dần, hệ thống ngôn từ này được mở rộng phạm vi sử dụng hơn, nhưng

nhìn chung nó vẫn mang sắc thái trang trọng hơn so với từ thuần Nhật, thuần Việt,

nên đặc biệt hay trong văn viết và văn nói trong trường hợp cần thể hiện tính trang

119

nhã, hoặc tính chính thức. Kết quả khảo sát nguồn ngữ liệu đã được nêu trên thể hiện tần

số sử dụng các phương thức kính ngữ tiếng Nhật và tương đương tiếng Việt như biểu đồ

3.7 và 3.8 dưới đây.

Kính ngữ từ Hán-Nhật 2.7%

Kính ngữ từ ngữ đồng nghĩa lịch sự 14.5%

Kính ngữ tiền tố tiếng Nhật 27.3%

Kính ngữ từ ngữ xưng hô tiếng Nhật 21.5%

Kính ngữ hậu tố tiếng Nhật 23.1%

Kính ngữ kết hợp tiền tố và hậu tố tiếng Nhật 10.9%

Biểu đồ 3.7. Tỷ lệ sử dụng các phương thức kính ngữ tiếng Nhật

Sử dụng từ Hán-Việt 2.0%

Sử dụng từ ngữ đồng nghĩa lịch sự 4.1%

Sử dụng cấu trúc chủ-vị 23.7%

Sử dụng tình thái từ 6.8%

Sử dụng tổ hợp lịch sự 3.8%

Sử dụng từ ngữ xưng hô 59.6%

Biểu đồ 3.8. Tỷ lệ sử dụng các phương thức ngôn ngữ thể hiện lịch sự tiếng Việt

Biểu đồ 3.7 và 3.8 cho thấy tỷ lệ sử dụng kính ngữ từ Hán Nhật chiếm 2,7% (25

lần xuất hiện), lịch sự từ Hán Việt là chiếm 2 % (15 lần xuất hiên). Từ Hán Nhật và từ

Hán Việt vẫn tồn tại trong hai ngôn ngữ Á Đông này để thể hiện sự trang nghiêm, tôn kính

120

trong một số tình huống giao tiếp của hai ngôn ngữ. Tuy nhiên, nếu đối chiếu đặc điểm

này giữa tiếng Nhật và tiếng Việt thì chúng ta thấy tỷ lệ bên tiếng Nhật cao hơn bên tiếng

Việt. Kết quả này minh chứng rằng từ Hán Nhật được sử dụng thể hiện lịch sự trong tiếng

Nhật vẫn được sử dụng với tần số cao hơn từ Hán Việt.

Tiếng Nhật và tiếng Việt cùng sử dụng một số phương thức từ vựng thể hiện

sắc thái có giá trị kính ngữ, nhưng trong mỗi phương thức đều có những đặc điểm

Bảng 3.14. Các phương thức kính ngữ từ vựng trong tiếng Nhật và tương đương trong tiếng Việt

giống nhau và khác nhau như bảng thống kê dưới đây.

Điểm khác biệt trong tiếng Nhật và tiếng Việt

Phương thức Tiếng Nhật Tiếng Việt Điểm tương đồng trong tiếng Nhật và tiếng Việt

Phương Sử Đại từ nhân xưng thể hiện Đặc điểm Đại từ nhân xưng Đặc điểm Cả nam giới và

thức sử dụng sắc thái lịch sự trong 3 ngôi thứ nhất với nữ giới đều có thể

dụng từ đại từ nhóm : lịch sự trung hòa, sắc thái thân mật, sử dụng đại từ

ngữ nhân thân mật suồng sã và trang suồng sã chủ yếu nhân xưng với

xưng xưng trọng. dùng cho nam sắc thái thân mật,

hô giới. suồng sã.

Sử Dùng đại từ chỉ thân tộc Đề cao sự khác Đề cao sự khác

dụng với ý tôn kính và khiêm biệt trong mối biệt trong mối

đại từ nhường. quan hệ trong quan hệ trên dưới.

ngoài. thân

tộc

Sử Dùng danh từ chỉ chức vụ Kết hợp họ (trong Kết hợp danh từ

dụng nghề nghiệp để xưng hô họ tên của người chỉ chức vụ nghề

danh nhằm thể hiện tính lịch sự. được nhắc đến) nghiệp với tên

từ chỉ với danh từ chỉ (trong họ tên

chức chức vụ nghề người được nhắc

vụ nghiệp đến)

121

nghề Kết hợp đại từ chỉ

nghiệp thân tộc với danh

từ chỉ chức vụ

nghề nghiệp

Phương thức sử Sử dùng từ đồng nghĩa có Có hệ thống từ thể Chỉ có hệ thống

dụng từ đồng sắc thái lịch sự thể hiện sự hiện tôn kính khi từ có sắc thái lịch

nghĩa tôn trọng đối với đối tượng nói đến đối tượng sự dùng chung

giao tiếp và đối tượng tiếp giao tiếp và đối cho cả đối tượng

nhận. tượng tiếp nhận và giao tiếp, đối

khiêm nhường để tượng tiếp nhận

dùng cho đối và đối tượng phát

tượng phát ngôn. ngôn.

Phương thức này Tập chung chủ

xuất hiện cả trong yếu vào một số

động từ, danh từ, động từ

phó từ , tính từ.

Phương thức sử Cả tiếng Hán Nhật và Hán Động từ Hán Nhật Động từ Hán Việt

dụng từ gốc Hán Việt đều được sử dụng để xuất chủ yếu xuất chủ yếu là từ hai

thể hiện sự trang trọng. phát từ danh từ âm tiết.

Hán Nhật có 2 âm Từ Hán Nhật và Hán Việt

tiết và thêm hậu tố đều xuất hiện dưới dạng

(suru). danh từ và động từ.

Danh từ Hán Nhật và Hán

Việt chủ yếu là từ 2 âm tiết.

122

3.4. Tiểu kết chương 3

Trong chương naỳ luận án đã tiếng hành nghiên cứ và đối chiếu các phương

thức kính ngữ từ vựng tiếng Nhật và tương đương trong tiếng Việt với các kết quả

như sau:

1. Cả tiếng Việt và tiếng Nhật đều sử dụng ba phương thức từ vựng là từ xưng

hô, từ đồng nghĩa lịch sự và từ gốc Hán làm phương tiện biểu lộ sắc thái lịch sự. Các

từ có nghĩa thực giống nhau nhưng có những nét nghĩa thể hiện mức độ lịch sự khác

nhau. Đây là đặc điểm chung về tính đa nghĩa của ngôn ngữ.Tuy nhiên, trong từng

phương thức cách thể hiện lịch sự của tiếng Việt và tiếng Nhật vẫn có nhiều điểm

khác biệt.

2. Tiếng Nhật và tiếng Việt cùng có những đại từ nhân xưng ở 3 nhóm, dùng

để thể hiện 3 sắc thái lịch sự khác nhau trong giao tiếp. Tuy nhiên, trong tiếng Nhật,

nhóm đại từ thể hiện sắc thái trang trọng xuất hiện ở cả ngôi thứ nhất, ngôi thứ 2 và

ngôi thứ 3. Ở ngôi thứ nhất, các đại từ nhân xưng với ý nghĩa khiêm nhường để đảm

bảo tính lịch sự cho cuộc thoại, còn các đại từ ở ngôi 2 và ngôi 3 thể hiện ý nghĩa tôn

kính CTTN và thoại đề.

3. Một điểm khác biệt nữa là từ xưng hô không thể hiện vai trò kính ngữ đối

với CTPN trong tiếng Nhật. Nói cách khác, khi chủ ngữ trong câu tiếng Nhật chính

là CTPN, thì từ xưng hô thể hiện chủ ngữ đó thường bị khuyết, trong khi đó, trong

tiếng Việt, CTPN vẫn sử dụng từ xưng hô (con, cháu…) để thể hiện vị thế thấp hơn

của mình. Tiểu mục này cho thấy một đặc điểm thể hiện lịch sự khác nhau giữa tiếng

Nhật và tiếng Việt đó là vai trò của chủ ngữ khi chủ ngữ chính là CTPN. Đối với

tiếng Việt, vai trò này rất quan trọng, còn đối với tiếng Nhật thì ngược lại.

4. Trong tiếng Nhật, danh từ chỉ chức vụ nghề được kết hợp với họ (họ tên

người được nhắc tới) và họ đứng trước danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp, còn tiếng

Việt kết hợp với tên và tên đứng sau danh từ chỉ chức vụ, nghề nghiệp. Ngoài ra,

trong tiếng Việt còn xuất hiện hình thức kết hợp danh từ thân tộc với danh từ chỉ chức

vụ nghề nghiệp, ví dụ “ông giáo”, trong đó “ông” là danh từ thân tộc và “giáo” là

danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp. Tiếng Nhật không có hình thức này.

123

5. Tiếng Nhật và tiếng Việt đều có những động từ đồng nghĩa lịch sự cùng

diễn tả một nghĩa từ vựng nhưng có sắc thái thể hiện lịch sự. Tuy nhiên, đối với tiếng

Việt các từ thuộc nhóm lịch sự thì vừa có ý tôn kính người khác và thể hiện sự khiêm

nhường của CTPN. Những từ này thường được dùng để chỉ hành động của người có

vị thế thấp hơn. Còn trong tiếng Nhật, nhóm này được chia làm nhiều loại phức tạp

hơn nhiều, có những từ tôn kính và những từ khiêm nhường riêng biệt.

6. Từ Hán Nhật và Hán Việt với chức năng thể hiện lịch sự có cả trong danh từ và

động từ. Đối với danh từ phần lớn là từ 2 âm tiết. Đối với động từ, thì trong tiếng Việt cũng

phần lớn là từ 2 âm tiết nhưng trong tiếng Nhật thì các từ này chủ yếu xuất phát từ các

danh từ Hán Nhật sau đó thêm vĩ tố する (suru).

124

CHƯƠNG 4

KHẢO SÁT TRƯỜNG HỢP CHUYỂN DỊCH KÍNH NGỮ TIẾNG NHẬT

SANG TIẾNG VIỆT QUA MỘT SỐ TÁC PHẨM VĂN HỌC NHẬT BẢN VÀ

BẢN DỊCH TIẾNG VIỆT

4.1. Mô tả khảo sát

4.1.1. Phạm vi và mục đích khảo sát

Như đã trình bày trong chương 2 và chương 3, phương thức ngữ pháp và

phương thức từ vựng đều được sử dụng để biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật và

tương đương trong tiếng Việt. Trong chương này, chúng tôi khảo sát cách chuyển

dịch kính ngữ tiếng Nhật sang tiếng Việt theo hai phương thức trên.

Mục đích khảo sát của chương này là để tìm hiểu xem trong quá trình chuyển

dịch kính ngữ tiếng Nhật sang tiếng Việt thì những yếu tố nào được bảo tồn, những

yếu tố nào được thay đổi, sự thay đổi đó như thế nào ( tập trung vào các yếu tố liên

quan đến các phương thức thể hiện kính ngữ trong tiếng Nhật và các phương thức thẻ

hiện tương đương trong tiếng Việt).

4.1.2. Cách thức tiến hành khảo sát

Như đã trình bày phần mở đầu, ngữ liệu khảo sát của chương 4 là bản gốc 3

tác phẩm văn học nổi tiếng của Nhật Bản. Trong đó, chúng tôi chọn khảo sát hội thoại

của các chương tập trung nhiều hội thoại, cũng tức là tần số xuất hiện kính ngữ cao:

chương một và chương hai của tác phẩm “心” (Kokoro) của 夏目漱石 (Natsume

Souseki) và bản dịch “Nỗi lòng” của dịch giả Đỗ Khánh Hoàn và Nguyễn Tường

Minh, chương 1,2,3,4,5,6 của tác phẩm 吾輩は猫である（Wagahaiwa neko dearu）

của 夏目漱石 (Natsume Souseki) và bản dịch “Tôi là mèo” của dịch giả Bùi Thị

Loan, chương 1,2,3 của tác phẩm “坊っちゃん”(Botchan)của 夏目漱石(Natsume

Souseki) và bản dịch “Cậu ấm thơ ngây” của dịch giả Bùi Thị Loan.

+ Xác định phát ngôn chuyển dịch tương đương trong bản dịch tiếng Việt đối

với các phát ngôn đã thu thập được. Nguồn tư liệu này cũng được đánh số theo thứ

tự từ nhỏ đến lớn tương ứng với phát ngôn gốc tiếng Nhật.

+Nhập dữ liệu vào file excel. Đồng thời, để thuận tiện cho việc phân tích, đối

chiếu và muốn khảo sát xem các phương thức thể hiện kính ngữ tiếng Nhật được

chuyển dịch sang tiếng Việt bằng các phương thức nào, với số lượng và tỉ lệ như thế

125

nào, luận án đánh dấu bằng cách gạch chân các biểu hiện kính ngữ tiếng Nhật và biểu

hiện lịch sự trong tiếng Việt.

+ Sau đó, luận án tiến hành thống kê, phân tích, đối chiếu để xác định tần số

sử dụng của các phương thức ngôn ngữ thể hiện lịch sự trong tiếng Việt, để làm căn

cứ cho các nhận xét mang tính chất định tính, làm cơ sở cho những nhận định về sự

chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật sang tiếng Việt.

.+ Chú ý: Phát ngôn có thể có một hoặc nhiều biểu hiện kính ngữ. Do đó số lượng

thống kê dựa trên tần suất xuất hiện kính ngữ chứ không phải số lượng phát ngôn.

Ví dụ 1:「おわかりになりましたか。」(O wakari ni narimashita ka.)

-Các vị đã hiểu chưa ạ? [Wag-BD, tr.59]

Trong phát ngôn trên, có một biểu hiện kính ngữ, là sự kết hợp tiền tố お và vĩ tố

になりました vào động từ わかる (hiểu), thể hiện sự tôn kính CTTN của CTPN.

Trong khi đó, có những phát ngôn khác dài hơn, nhiều yếu tố kính ngữ hơn,

như ví dụ dưới đây:

Ví dụ 2: 「あなたがたは、お若いから、あまりお感じにならんかの。 」

(Anata gata wa, o wakaikara, amari o kanji ni naran ka no.)

-Các anh còn trẻ nên không cảm thấy lạnh nhỉ? [Wag-BD, tr.167]

Trong phát ngôn trên, để thể hiện sự tôn kính của mình, CTPN sử dụng hai

kính ngữ, đó là tính từ 若い(trẻ) đã được thêm tiền tố お, động từ 感じ(cảm thấy)

được kết hợp với tiền tố お và vĩ tố にならん.

4.2. Kết quả khảo sát

4.2.1. Mô tả chung tình hình chuyển dịch kính ngữ trong các tác phẩm

Như trình bày ở trên, luận án 182 phát ngôn trong các câu thoại có biểu hiện

KN trong ba tác phẩm văn học 182 phát ngôn đó, luận án thu thập được 326 biểu hiện

kính ngữ. Các biểu hiện kính ngữ này trong bản gốc rất đa dạng, phong phú, có cả

biểu hiện nhờ các phương thức từ vựng và các phương thức ngữ pháp. Các phương

thức đó xuất hiện với số lượng, tỉ lệ và tần suất như bảng 4.1 dưới đây.

126

Bảng 4.1. Biểu hiện kính ngữ tiếng Nhật trong các tác phẩm văn học Nhật Bản

Số lần Phương tiện Phương thức được Số lần % % xuất được sử dụng sử dụng xuất hiện hiện

Từ ngữ xưng hô 73 22,4% 111 34,1%

Từ đồng nghĩa lịch 29 8,9% Từ vựng sự

Từ gốc Hán 9 2,8%

Chắp dính phụ tố 215 65,9% 215 65,9% Ngữ pháp

326 100% 326 100% Tổng số

Bảng khảo sát trên cho thấy, các phương thức ngữ pháp được sử dụng để thể

hiện TKN tiếng Nhật có tỉ lệ (65,9%), cao hơn các phương thưc từ vựng (34,1%).

Hầu hết tính chất lễ độ thể hiện bằng kính ngữ trong phát ngôn tiếng Nhật được bảo

lưu khi chuyển dịch sang tiếng Việt. Tuy nhiên, đã có sự khác biệt đáng kể so với bản

gốc: số lượng biểu hiện tương đương tiếng Việt có số lượng nhiều hơn số lượng kính

ngữ tiếng Nhật được chuyển dịch, phương tiện ngữ pháp không được bảo lưu mà hầu

hết được chuyển dịch sang bằng các phương tiện từ vựng, chủ yếu là từ ngữ xưng hô.

Bảng 4.2. Tỷ lệ các phương thức thể hiện tương đương kính ngữ tiếng Nhật trong tiếng

Việt trong các tác phẩm văn học Nhật Bản

Dưới đây là kết quả khảo sát mà luận án có được.

Phương tiện Phương thức được Số lần Số lần % % được sử dụng sử dụng xuất hiện xuất hiện

Từ vựng Từ ngữ xưng hô 232 48,7% 253 53,2%

1,3% Từ đồng nghĩa lịch sự 6

3,2% Từ gốc Hán 15

Ngữ pháp Cấu trúc chủ -vị 36,9% 171

2,9% 223 46,8% Tổ hợp lịch sự 14

8% Tình thái từ 38

Tổng số 100% 476 100% 476

127

Kết quả khảo sát cho thấy, chuyển dịch kính ngữ bằng các phương tiện từ vựng

chiếm tỉ lệ vượt trội (253/476 trường hợp, chiếm 53,2%) so với các phương tiện ngữ

pháp (223/476 trường hợp, chiếm 46,8%), mặc dù trong bản gốc, biểu hiện kính ngữ

tiếng Nhật là các phương tiện ngữ pháp. Điều này cho thấy điểm khác biệt của kính

ngữ tiếng Nhật so với phương tiện tương đương trong tiếng Việt. Đó là đặc do điểm

ngôn ngữ, trong tiếng Nhật, các phụ tố (tiền tố, hậu tố) đóng vai trò quan trọng hình

thành hệ thống kính ngữ mà nhiều nhà ngôn ngữ học cho rằng, kính ngữ tiếng Nhật

là một phạm trù ngữ pháp, thể hiện bằng phương thức ngữ pháp. Trong khi đó, ở

tiếng Việt không có phạm trù kính ngữ, cách thể hiện lịch sự chủ yếu sử dụng từ

vựng. Bởi vậy, các phương tiện ngữ pháp thể hiện kính ngữ tiếng Nhật chiếm tỉ lệ cao

hơn (65,9%), trong khi đó, các phương tiện từ vựng được sử dụng để chuyển dịch

sang tiếng Việt có tỉ lệ vượt trội (53,2%) cũng là điều dễ hiểu.

Mặc dù hai ngôn ngữ sử dụng phương thức và phương tiện kính ngữ hay lịch

sự khác nhau, nhưng không thể phủ nhận điểm tương đồng quan trọng là tính chất lễ

độ, mối quan hệ liên nhân vị thế giữa các nhân vật vẫn được bảo lưu từ bản gốc sang

đến bản dịch.

Trong số biểu hiện lịch sự trong bản dịch tiếng Việt, trường hợp sử dụng phương

thức từ ngữ xưng hô để chuyển dịch kính ngữ chiếm tỉ lệ áp đảo (232/467) trường hợp,

chiếm 48,7%). Ngoài phương tiện xưng hô còn có một số ít trường hợp sử dụng phương

tiện ngữ pháp, trong đó phương thức sử dụng cấu trúc chủ vị chiếm tỷ lệ nhiều hơn

(171/476 trường hợp, chiếm 35,9%). Còn lại, các phương thức khác chiếm tỉ lệ rất nhỏ

như: tình thái từ (38/476 trường hợp, chiếm 8%) sử dụng từ đồng nghĩa lịch sự (6/476

trường hợp, chiếm 1,3%), sử dụng từ gốc Hán (15/476 trường hợp, chiếm 3,2%), sử dụng

phương thức tổ hợp lịch sự (14/476 trường hợp, chiếm 2,9%).

4.2.2. Chuyển dịch kính ngữ bằng từ ngữ xưng hô

Từ ngữ xưng hô của tiếng Việt trong bản dịch gồm 3 loại là đại từ nhân xưng (tôi),

từ thân tộc (ông, bà,...), từ chỉ nghề nghiệp (thầy,...). Việc chuyển dịch bằng từ ngữ xưng

hô trên thực tế chia thành 2 trường hợp: 1) bản gốc có từ ngữ xưng hô (hoặc có từ ngữ

xưng hô cùng các phương thức kính ngữ khác), được chuyển dịch tương đương bằng từ

ngữ xưng hô tiếng Việt (hoặc bằng từ ngữ xưng hô cùng các phương thức khác), và 2)

128

bản gốc sử dụng các phương tiện kính ngữ khác, khuyết từ ngữ xưng hô, bản dịch bù đắp

Bảng 4.3 Từ xưng hô thể hiện kính ngữ tiếng Nhật trong các tác phẩm văn học Nhật Bản

bằng từ ngữ xưng hô (hoặc bằng từ ngữ xưng hô cùng các phương thức khác).

Biểu hiện kính ngữ tiếng Nhật % %

Chỉ có từ ngữ xưng hô Số lần xuất hiện 14 Số lần xuất hiện 73 4,3% 22,4% Có xuất hiện từ ngữ xưng hô 59 18,1%

Từ ngữ xưng hô kết hợp với phương thức khác 253 253 77,6% 77,6%

Không xuất hiện từ ngữ xưng hô Tổng 100% 326 100

326 Biểu hiện kính ngữ bằng từ ngữ xưng hô trong bản gốc tiếng Nhật là 22,4%,

chiếm tỉ lệ thấp hơn nhiều so với biều hiện kính ngữ bằng các phương thức khác, là

77,6%. Trong số biểu hiện kính ngữ có xuất hiện từ ngữ xưng hô, số lượng biểu hiện

kính ngữ chỉ bằng từ ngữ xưng hô trong một phát ngôn (14 biểu hiện) cũng thấp hơn

nhiều so với biểu hiện kính ngữ xuất hiện từ ngữ xưng hô kết hợp với các phương thức

khác (59 biểu hiện). Hiện tượng này cho thấy từ ngữ xưng hô chiếm tỉ lệ nhỏ và không

chiếm vị trí quan trọng so với các phương thức khác trong việc biểu thị kính ngữ tiếng

Nhật. Mặc dù vậy, các biểu hiện kính ngữ hầu như đã được chuyển dịch sang tiếng Việt

bằng từ ngữ xưng hô. Điều này cho thấy từ ngữ xưng hô là phương tiện biểu thị lịch sự

Bảng 4.4 Chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật bằng từ ngữ xưng hô tiếng Việt trong các tác

phẩm văn học Nhật Bản

hết sức quan trọng của tiếng Việt.

Biểu hiện lịch sự trong tiếng Việt % Số lần xuất hiện

Chỉ có từ ngữ xưng hô 95 40,1%

Có xuất hiện từ ngữ xưng hô 137 Từ ngữ xưng hô kết hợp với phương thức khác 59,9%

Tổng 232 100%

Như phân tích ở trên, biểu hiện kính ngữ tiếng Nhật được chuyển dịch sang

tiếng Việt bằng phương tiện từ ngữ xưng hô chiếm tỉ lệ cao nhất (48,75%) so với tổng

các phương thức khác. Trong số các biểu hiện bằng từ ngữ xưng hô, số lượng biểu

129

hiện xuất hiện đi cùng với các phương thức khác (137 biểu hiện, 59,9%) cao hơn so

với biểu hiện chỉ có từ ngữ xưng hô (95 biểu hiện,40.1%). Kết quả này khẳng định

một lần nữa phương thức sử dụng từ xưng hô chiếm vị trí và vai trò chủ đạo trong

tiếng Việt để thể hiện tương đương kính ngữ tiếng Nhật. Từ ngữ xưng hô tiếng Việt

được sử dụng để chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật được biểu thị bằng cả phương thức

sử dụng từ ngữ xưng hô hoặc không có từ ngữ xưng hô. Luận án sẽ tìm hiểu kỹ hơn

cả hai trường hợp này.

+ Trường hợp 1: Sử dụng từ ngữ xưng hô tiếng Việt để chuyển dịch kính ngữ tiếng

Nhật từ bản gốc có từ ngữ xưng hô

Theo kết quả khảo sát, hiện tượng này xuất hiện hai kiểu như sau.

* Kiểu thứ nhất: Bản gốc tiếng Nhật xuất hiện kính ngữ được thể hiện bằng từ

ngữ xưng hô và bản dịch tiếng Việt thể hiện tương đương bằng từ ngữ xưng hô hoặc

bằng từ ngữ xưng hô tiếng Việt cùng các phương thức khác

* Kiểu thứ hai: Bản gốc tiếng Nhật xuất hiện kính ngữ được thể hiện bằng từ

ngữ xưng hô và các phương tiện khác được chuyển dịch tương đương sang tiếng Việt

bằng từ ngữ xưng hô hoặc bằng từ ngữ xưng hô tiếng Việt cùng các phương thức khác.

Dù bản gốc kính ngữ tiếng Nhật thuộc kiểu một hay kiểu hai thì bản dịch tiếng

Việt cũng xuất hiện hai xu hướng là chỉ có từ ngữ xưng hô và từ ngữ xưng hô kết hợp

với phương thức khác. Như vậy, nhóm này có tổng số bốn xu hướng.Tuy nhiên, trong

bản dịch tiếng Việt, tỉ lệ chỉ sử dụng từ ngữ xưng hô chiếm tỉ lệ nhỉnh hơn. Kết quả này

phần nào cho thấy đối với tiếng Việt, từ ngữ xưng hô là phương tiện chiếm ưu thế được

sử dụng để truyền tải lịch sự tương ứng với kính ngữ tiếng Nhật.

*Xu hướng 1: Sử dụng chỉ với từ ngữ xưng hô chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật

từ bản gốc có từ ngữ xưng hô.

Ví dụ 3: 「 御 主 人 の お 考 え で は な い で す よ 。 」 (Goshujin no o kangaede

wanaidesu yo.) [Wag-BG, tr.303]

Ví dụ 3’: - Đó không phải là ý nghĩ của ông chủ đâu. [Wag-BD, tr.369]

Quan sát ví dụ trên, chúng tôi thấy biểu hiện kính ngữ xuất hiện ở cả từ xưng hô

(goshujin-ông chủ) bằng phương thức thêm tiền tố “go”, và danh từ (okangae-ý

nghĩ) bằng phương thức thêm tiền tố “o”. Tuy nhiên, khi được chuyển dịch sang

130

tiếng Việt, hai biểu hiện kính ngữ đó chỉ được truyền tải bằng từ xưng hô hàm ý

lịch sự là “ông chủ”.

*Xu hướng 2: Sử dụng từ ngữ xưng hô kết hợp với phương thức khác chuyển

dịch kính ngữ tiếng Nhật từ bản gốc có từ ngữ xưng hô .

Ví dụ 4: 「お嬢様、旦那様と奥様が呼んでいらっしゃいます。」(Ojōsama,

dan'na-sama to okusama ga yonde irasshaimasu.) [Wag-BG, tr.75]

Ví dụ 4’: -Ông chủ và bà chủ gọi cô đấy ạ. [Wag-BD, tr.103]

Trong ví dụ trên , bản gốc có 4 biểu hiện kính ngữ được dịch bằng 4 biểu hiện

lịch sự tương đương, trong đó, 3 biểu hiện kính ngữ là từ xưng hô trong bản gốc tiếng

Nhật cũng đc chuyển dịch sang 3 từ xưng hô lịch sự, còn phụ tố đuôi động từ kính

ngữ Irasshaimasu được chuyển dịch bằng tiểu từ tình thái “ạ”

Ví dụ 5: 「迷亭先生 お聞きになりま したか。」(Meitei sensei o kiki ni nari ma

shita ka.) [Wag-BG, tr.294]

Ví dụ 5’:- Thầy Meitei đã nghe rõ chưa ạ? [Wag-BD, tr.359]

Ví dụ 5, bản gốc có hai biểu hiện kính ngữ đó là từ xưng hô “迷亭先生” và

phụ tố tiền tố kết hợp với vĩ tố dạng thức お+V+になる. Khi được chuyển dịch sang

tiếng Việt, tính lịch sự trong câu tiếng Việt được chuyển tải bằng 3 biểu hiện lịch sự

đó là từ xưng hô “thầy Meitei”, tiểu từ tình thái cuối câu “ạ”, và cấu trúc chủ-vị

“Thầy Meitei / đã nghe rõ chưa ạ”.

CN VN

Như vậy, hiện tượng bản gốc kính ngữ tiếng Nhật xuất hiện từ ngữ xưng hô như

trình bày ở trên gồm 2 xu hướng. Bản dịch tiếng Việt có thể được truyền tải tính lịch sự

bằng cách chỉ sử dụng từ ngữ xưng hô hoặc sử dụng từ ngữ xưng hô kết hợp với các

phương thức khác. Dù là xu hướng 1 hay xu hướng 2 thì bản dịch vẫn cần phải có từ ngữ

xưng hô, nếu bỏ từ ngữ xưng hô thì các câu dịch đó sẽ mất đi tính lịch sự, không truyền

tải hết được nét nghĩa muốn bày tỏ sự tôn kính của CTPN đối với CTTN

+Trường hợp 2: Sử dụng từ ngữ xưng hô tiếng Việt chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật

từ bản gốc không có từ ngữ xưng hô

「今度御光来の節は久しぶりにて晩餐でも 供 きょう したき心得に御座候。」

131

–Lần sau huynh đến chơi, đã lâu lắm chưa chiêu đãi huynh, đệ muốn mời huynh dùng

cơm tối. ” đây cũng là từ LS tiếng Việt (thay cho “ăn”)

Cũng như trường hợp 1, trường hợp này chia thành hai xu hướng: 1) Bản gốc

kính ngữ tiếng Nhật không có từ xưng hô, nhưng bản dịch tiếng Việt được thể hiện

tính lịch sự chỉ bằng từ ngữ xưng hô không kèm với phương tiện nào khác. 2) Bản

gốc tiếng Nhật không xuất hiện từ ngữ xưng hô, tính lịch sự trong phát ngôn được thể

hiện bằng các phương thức kính ngữ khác ngoài từ xưng hô nhưng bản dịch tiếng

Việt vần cần từ ngữ xưng hô kết hợp các biểu hiện lịch sự khác để truyền tải nét

nghĩa lịch sự.

*Xu hướng 1: Sử dụng chỉ với từ ngữ xưng hô chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật

từ bản gốc không có từ ngữ xưng hô. Đây là đối tượng khảo sát chính trong tiểu mục

này, với mục đích chỉ ra vai trò, chức năng của từ ngữ xưng hô thế hiện lịch sự trong

tiếng Việt.

Ví dụ 6:「どうもそう、御謙遜では恐れ入る。」(Dōmo sō, gokenson dewa

osoreiru.) [Wag-BG, tr.214]

Khác với VD 5 trên, VD 6 có biểu hiện kính ngữ gokenson (tính từ “khiêm

tốn” được chắp dính tiền tố “go”, và khuyết xưng hô, bản dịch bù đắp bằng từ ngữ

xưng hô “ông”:

VD 6’: “– Xin lỗi, ông khiêm tốn thế thì phiền quá.”[ Wag-BD, tr.267] .

Phát ngôn dịch này không kèm thêm biểu hiện lịch sự nào khác từ xưng hô

“ông”. Nếu bản dịch không có từ ngữ xưng hô “ông”, thì câu dịch sẽ trở thành câu

cộc, mất đi tính lịch sự, lễ độ của CTPN đối với CTTN. Như vậy, chính từ xưng hô

“ông” là yếu tố quan trọng tạo nên tính lịch sự cho phát ngôn dịch trên mặc dù trong

bản gốc biểu hiện kính ngữ tiếng Nhật là phương thức chắp dính tiền tố và phụ tố

(một phương thức ngữ pháp) chứ không phải sử dụng từ ngữ xưng hô.

*Xu hướng 2: Sử dụng từ ngữ xưng hô kết hợp với phương thức khác chuyển

dịch kính ngữ tiếng Nhật từ bản gốc không có từ ngữ xưng hô.

Chẳng hạn như minh họa sau:

Ví dụ 7:「これへどうか御署名の上御捺印を願いたいので。」(Kore e dōka

goshomei no ue gonatsuin o negaitainode.) [Wag-BG, tr.31]

132

Ví dụ 7’: “– Xin thầy ký tên và đóng dấu vào chỗ này ạ.”[ Wag-BD, tr.47] .

Trong phát ngôn tiếng Nhật, hai biểu hiện kính ngữ là goshomei và gonatsuin

(danh từ “ký tên” và “ đóng dấu” được chắp dính tiền tố “go”, không xuất hiện từ

ngữ xưng hô) được chuyển dịch bằng hai phương tiện lịch sự là từ ngữ xưng hô “thầy”

kèm thêm tiểu từ tình thái “ạ”.

Kết quả khảo sát cũng cho thấy hệ luận, hễ là phát ngôn có liên nhân trực tiếp

(tức là các phát ngôn giao tiếp ở bản gốc có người tạo ngôn và người thụ ngôn) thì

đều được chuyển dịch bằng từ ngữ xưng hô, kể cả trường hợp khuyết từ ngữ xưng hô

trong bản gốc, như trường hợp trên.

Rõ ràng, phương thức sử dụng từ ngữ xưng hô với tư cách là biểu hiện của lịch

sự tiếng Việt thực sự có vai trò hết sức quan trọng, áp đảo các phương thức khác,

chẳng hạn như phương thức sử dụng tiểu từ tình thái, hay các tổ hợp lịch sự...

4.2.3 Chuyển dịch kính ngữ bằng cấu trúc chủ-vị

Như kết quả khảo sát đã trình bày ở phần trên, kính ngữ tiếng Nhật được

chuyển dịch bằng cấu trúc chủ-vị (với 171 biểu hiện chiếm 35,9%) có tần số cao thứ

hai sau phương thức dùng từ ngữ xưng hô. Bản gốc tiếng Nhật có thể sử dụng phương

thức từ vựng hay phương thức ngữ pháp không phải là phương thức sử dụng cấu trúc

câu chủ-vị (vì trong tiếng Nhật đây không phải là phương thức thể hiện kính ngữ

tiếng Nhật- như đã phân tích ở chương 2), nhưng bản dịch tiếng Việt truyền tải tính

lịch sự bằng phương thức cấu trúc câu chủ-vị hoặc cấu trúc câu chủ-vị kết hợp với

các phương thức khác.

Ví dụ 8: 「まあ食べて御覧なさい。」(Mā tabete goran'nasai.) [Wag-BG, tr.267]

Ví dụ 8’: – Thầy / cứ dùng thử xem thế nào.

CN VN [Wag-BD, tr.326]

Trong ví dụ trên, bản gốc tiếng Nhật có xuất hiện kính ngữ tiền tố kết hợp vĩ

tố thể hiện sự tôn kính của CTPN đối với CTTN. Đây là một trong những phương

thức kính ngữ từ vựng tiếng Nhật. Nét nghĩa này khi truyền tải sang tiếng Việt được

thể hiện bằng phương thức cấu trúc câu chủ-vị. Câu tiếng Việt phải có đầy đủ thành

phần chủ ngữ và vị ngữ như trên thì mới diễn tả hết được hàm ý muốn bày tỏ sự tôn

kính của CTPN đối với CTTN. Giả sử chúng có cắt đi chủ ngữ “thầy”, câu chỉ còn

133

lại vị ngữ “cứ dùng thử xem”, nét nghĩa bày tỏ sự tôn kính sẽ biến mất trong câu tiếng

Việt.

Ví dụ 9: 「これから折々お宅へ伺っても宜ござんですか。」(Korekara oriori

otaku e ukagatte mo mube go zandesu ka.) [Kok-BG, tr.5]

Ví dụ 9’:-Thưa, thỉnh thoảng cháu /xin phép lại nhà thăm Tiên Sinh,chẳng hay có tiện

hay không ạ? CN VN

[Kok-BD, tr.6]

Đối với ví dụ 9, xuất hiện hai biểu hiện kính ngữ là kính ngữ tiền tố và kính

ngữ vĩ tố để diễn tả sự tôn kính của CTPN đối với CTTN. Trong câu dịch tiếng Việt,

nét nghĩa này được thể hiện bằng cấu trúc chủ vị kết hợp với phương thức từ xưng hô

“cháu”, “Tiên Sinh” và phương thức dùng tình thái từ “ạ” ở cuối câu.

Như vậy, cấu trúc chủ-vị trong tiếng Việt có thể được sử dụng một mình hoặc

kết hợp với các phương thức khác để truyền tải nét kính ngữ khi dịch câu gốc tiếng

Nhật có kính ngữ sang tiếng Việt.

4.2.4. Chuyển dịch kính ngữ bằng tình thái từ

Như đã trình bày ở trên, kết quả khảo sát cho thấy ngoài hai phương thức chiếm tỉ lệ

lớn trong tiếng Việt khi chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật là sử dụng từ ngữ xưng hô

(48,7%) và cấu trúc chủ-vị (35,9%), các phương thức còn lại chiếm tỷ lệ rất nhỏ nhưng

không có nghĩa là không tồn tại. Trong các phương thức còn lại đó, phương thức tình

thái từ có tỷ lệ cao nhất với 38 biếm hiện, chiếm 8%.

Hãy so sánh hai trường hợp ví dụ 13 và ví dụ 14 sau đây.

Ví dụ 10:「おわかりになりましたか。」(O wakari ni narimashita ka.) [Wag-BG,

tr.59]

Ví dụ 10’:-Các vị đã hiểu chưa ạ? [Wag-BD, tr.67]

Trong trong ví dụ 10, bản gốc tiếng Nhật có biểu hiện kính ngữ tiền tố “o” kết

hợp với hậu tố “-ni narimashita” tạo cho động từ “wakaru- hiểu” trở thành động từ

thể hiện kính ngữ (owakarininarimashita- đã hiểu), được chuyển dịch sang tiếng Việt

bằng cách bù đắp từ ngữ xưng hô “các vị ”, cùng với tiểu từ tình thái “ạ”:

134

Ví dụ 11:「義務と申してべつだんぜひ願うこともないくらいで、ただ お名前

だけを 御記入くださって賛成の意さえお 表しくださればそれで結構です。」

(Gimu to saru shite betsudan zehi negau koto mo nai kurai de, tada onamae dake o o

kinyū kudasatte sansei no i sae o arawashi kudasareba sore de kekkōdesu.) [Wag-BG,

tr.31]

Ví dụ 11’:- Nghĩa vụ thì cũng không có yêu cầu gì nhất định cả, chỉ cần ghi tên và

bày tỏ ý chí ủng hộ là được thôi ạ. [Wag-BD, tr.38]

So với ví dụ 10, ví dụ 11 có tới 3 biểu hiện kính ngữ: tiền tố “o” đứng trước

danh từ (namae-tên), tiền tố “o” và hậu tố “kudasatte” kết hợp với động từ (kinyuu-

ghi), tiền tố “o” và hậu tố “kudasareba” kết hợp với động từ (arawasu-bày tỏ), nhưng

tất cả các biểu hiện đó được chuyển dịch sang tiếng Việt chỉ bằng tiểu từ tình thái “ạ”

mà không kèm thêm phương tiện nào.

Thực ra, hai phát ngôn trên có sự khác biệt. Sự khác biệt này xuất phát từ hai

nguyên nhân. Nguyên nhân thứ nhất xuất phát từ đặc điểm ngôn ngữ. Kính ngữ là

một phạm trù ngữ pháp trong tiếng Nhật. Để thể hiện kính ngữ, ngôn từ trong tiếng

Nhật bộc lộ rõ nét yếu tố cấu tạo ngữ pháp tạo nên ý nghĩa kính ngữ trong các loại từ

tiếng Nhật: danh từ, động từ... Hơn nữa, tiếng Nhật là ngôn ngữ chắp dính, nên các

đặc điểm của ngôn ngữ chắc dính như có tiền tố, hậu tố cũng góp phần tạo nên các

biểu hiện kính ngữ. Tiếng Việt là ngôn ngữ đơn lập nên cấu tạo từ không có phụ tố

(tiền tố và hậu tố), các biểu hiện lịch sự tương đương trong tiếng Việt không phong

phú như tiếng Nhật, nhiều trường hợp chỉ tình thái từ “ạ” mà chuyển tải một loạt biểu

hiện kính ngữ (như ví dụ 11’ ở trên).

Nguyên nhân thứ hai xuất phát từ đặc điểm văn hóa. Và theo chúng tôi, nguyên

nhân này cũng có ảnh hưởng không kém ảnh hưởng do qui định của ngữ pháp. Mức

độ thể hiện lịch sự trong các ví dụ trên dựa trên mối quan hệ liên nhân giữa các nhân

vật tham gia trong tình huống của phát ngôn. Trong ví dụ 10 người nói là cậu học trò

Kangetsu với các bậc trên là thầy Kushami và thầy Meitei, đây là mối quan hệ trên

dưới. Trong ví dụ 11 của là lời nói của một thầy giáo dạy văn “Tofu” với một thầy

giáo dạy trung học. Mối quan hệ giữa các nhân vật trong tình huống thoại này mang

tính nghi lễ. Trong bản gốc tiếng Nhật, cả hai phát ngôn này đều không sử dụng từ ngữ

135

xưng hô vì các nhân vật trong các tình huống đó đã biết nhau, và từ ngữ xưng hô không

thể hiện vai trò kính ngữ trong các tình huống này. Phương thức được sử dụng trong bản

gốc kính ngữ tiếng Nhật gốc trong hai ví dụ trên đều là phương thức phụ tố. Ở ví dụ 10,

có một hiện tượng kính ngữ xuất hiện vì phát ngôn này chỉ có một động từ thể hiện một

hoạt động của đối tượng cần kính trọng.

Ở ví dụ 11 mặc dù có ba biểu hiện kính ngữ xuất hiện, 1 danh từ và 2 động từ

nói về đối tượng cần kính trọng, so với phát ngôn ở ví dụ 11 là nhiều hơn. Nhưng

mức độ kính ngữ của hai phát ngôn trên không chênh lệch nhau nhiều. Đó là do các

mối quan hệ liện nhân như trên dưới (ví dụ 10) và nghi thức (ví dụ11) đều được coi

trọng trong xã hội Nhật. Các biểu hiện kính ngữ ở bản gốc đều được chuyển dịch sang

tiếng Việt bằng tình thái từ “ạ”. Riêng ở ví dụ 10’ ngoài tình thái từ “ạ” còn có thêm

từ xưng hô “các vị”, nhằm diễn tả sự tôn kính của bậc dưới đối với bậc trên.

Rõ ràng là, dù chung chức năng lịch sự, đều biểu thị quan hệ liên nhân về vị

thế trên dưới nhưng mỗi phương thức có vai trò riêng không thể thay thế, do đó, có

chỗ chúng hoạt động độc lập, tường minh hóa quan hệ liên nhân, hoặc có chỗ lại có

thể xuất hiện đồng thời để bổ sung, gia giảm mức độ kính ngữ trong bản gốc.

4.2.5. Cách chuyển dịch kính ngữ bằng từ ngữ đồng nghĩa lịch sự

Phương thức sử dụng từ ngữ đồng nghĩa lịch sự trong tiếng Việt để truyền tải

nét nghĩa tôn kính của kính ngữ trong bản gố tiếng Nhật chiếm tỷ lệ rất nhỏ với 6 biểu

hiện chiếm 1,3 %. Phương thức này thường được kết hợp với các phương thức khác

để tăng mức độ kính ngữ của phát ngôn.

Ví dụ 12: 「亡くなられた日がですか。」(Nakunarareta-bi gadesu ka.) [Kok, tr.53]

Ví dụ 12’: “-Hai cụ qua đời vào cùng một ngày sao?”[(Kok-BD, tr.60)

Trong ví dụ trên, cách nói “qua đời” là một cách nói tránh của động từ “chết”.

Với cùng một nghĩa đen nhưng cách sử dụng ngôn từ như vậy làm cho CTTN bớt đi

cảm giác mất mát, đau thương so với cách dùng từ “chết”. Cách nói này góp phần tạo

sự tôn trọng của CTPN đối với CTTN và thoại đề. Nói cách khác, đây là một trong

những hình thức sử dụng phương thức từ đồng nghĩa lịch sự trong tiếng Việt. Phương

thức này được kết hợp với phương thức sử dụng từ xưng hô “cụ”. Từ xưng hô này

dùng để chỉ bậc trên, nhiều tuổi hơn thể hiện mối quan hệ liên nhân giữa CTPN với

136

thoại đề.Việc kết hợp này làm tăng mức độ tôn kính của CTPN đối với CTTN và

thoại đề.

4.2.6 Chuyển dịch kính ngữ bằng từ gốc Hán

Phương thức sử dụng từ Hán Việt để truyền tải nét nghĩa kính ngữ của phát

ngôn gốc tiếng Nhật chiếm tỷ lệ nhỏ với 15 biểu hiện chiếm 3,2 %.

Ví dụ 13: 「天子様もとうとうおかくれになる。」(Tenshi-sama mo tōtō o

kakure ni naru.) [Kok, tr.62]

Ví dụ 13’: -Thiên tử băng hà rồi. [Kok-BD; tr.71]

Trong phát ngôn trên, bản gốc tiếng Nhật có từ “天子様”, sử dụng phương

thức chắp dính vĩ tố “様”, còn từ “おかくれになる”, sử dụng phương thức từ đông

nghĩa lịch sự. Nhưng khi được dịch sang tiếng Việt, hai phương thức đầu trong tiếng

Nhật không được bảo lưu mà được thay thế bằng phương thức sử dụng từ Hán Việt.

Từ Hán Việt “Thiên tử” và “băng hà” được sử dụng thay cho từ thuần Việt “ vua” và

“ chết”. Các từ Hán Việt này được sử dụng khi nói về “vua”, một vị trí được coi là

cao nhất trong xã hội phong kiến. Phương thức này được sử dụng làm tăng tính trang

trọng của phát ngôn, tăng sự thể hiện lịch sự của CTPN đối với CTTN và thoại đề.

4.2.7. Chuyển dịch kính ngữ bằng tổ hợp lịch sự

Tổ hợp lịch sự là phương thức lịch sự tiếng Việt được sử dụng để thể hiện kính

ngữ tiếng Nhật khi phát ngôn gốc đó được dịch sang tiếng Nhật. Mặc dù có tỷ lệ

không cao chỉ với 14 biểu hiện chiếm 2,9%, nhưng phương thức này thường không

thể thiếu trong các phát ngôn trước công chúng như ví dụ dưới đây.

Ví dụ 14: たいていおわかりになりましたか。(Taitei o wakari ni narimashita ka.)

[Wag, tr. 80]

Ví dụ 14’: -Về đại thể, quý vị đã hiểu rồi chứ ạ?[Wag-BD, tr.88]

Tổ hợp lịch sự “ quý vị” được sử dụng trong ví dụ trên không những thể hiện

sự tôn trọng của CTPN với CTTN mà còn là một quy ước bất thành văn của CTPN

trước công chúng trong xã hội coi trọng nghi lễ như Nhật Bản và Việt Nam. Phương

thức này được kết hợp với tiểu từ tình thái “ạ” làm tăng mức độ kính ngữ, mức độ

trang trọng của phát ngôn.

137

4.3. Tiểu kết chương 4

1. Trong bản gốc tác phẩm văn học, kính ngữ tiếng Nhật chủ yếu là phương

thức ngữ pháp. Trong khi đó, ở bản dịch tiếng Việt, các biểu hiện kính ngữ đa phần

được chuyển dịch bằng từ ngữ xưng hô, tiếp theo là phương thức cấu trúc chủ-vị và

tiểu từ tình thái cuối câu. Ngoài ra, một số phương thức khác được sử dụng với tỉ lệ

rất nhỏ và thường được kết hợp với ba phương thức chính trên như: phương thức sử

dụng từ ngữ đồng nghĩa lịch sự, phương thức sử dụng từ gốc Hán, phương thức sử

dụng tổ hợp lịch sự.

2. Việc chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật sang biểu hiện tương đương trong

tiếng Việt tồn tại cả trường hợp tương đương về số lượng và không tương đương về

số lượng trong cùng một phát ngôn. Có những phát ngôn trong bản gốc tiếng Nhật và

bản chuyển dịch tiếng Việt được biểu hiện lịch sự với số lượng bằng nhau. Tuy nhiên,

có những phát ngôn bản gốc tiếng Nhật có số lượng biểu hiện lịch sự nhiều hơn bản

dịch tiếng Việt và ngược lại có những phát ngôn bản dịch tiếng Việt có số lượng biểu

hiện lịch sự nhiều hơn bản gốc tiếng Nhật.

3. Cách thể hiện lịch sự trong tiếng Việt được thể hiện bằng việc bù đắp các

phương thức khác ở các vị trí khác so với bản gốc kính ngữ tiếng Nhật chiếm số lượng

lớn. Kính ngữ tiếng Nhật được thể hiện bằng các cách chắp dính phụ tố ở động từ

hoặc danh từ, tính từ nhưng khi được chuyển dịch sang tiếng Việt, cách thể hiện lịch

sự không theo các phương thức này và ở những vị trí này mà chủ yếu được thể hiện

bằng từ ngữ xưng hô ở vị trí đầu câu hoặc phương thức cấu trúc chủ-vị, hai phương

thức được sử dụng với tỷ lệ cao nhất. Ngoài ra, việc sử dụng kết hợp một số phương

thức thể hiện lịch sự trong tiếng Việt để chuyển tải ý nghĩa kính ngữ trong phát ngôn

tiếng Nhật cũng xuất hiện trong các bản dịch tiếng Việt.

138

KẾT LUẬN

1. Một trong những biểu hiện lịch sự trong tiếng Nhật là hệ thống các khuôn

mẫu, các hình thái có sẵn mà tiếng Nhật gọi là Keigo - Kính ngữ. Kính ngữ tiếng

Nhật là cách thức sử dụng ngôn từ mà CTPN dùng để biểu thị lịch sự, lễ độ, tôn

kính đối với các thành phần tham gia giao tiếp còn lại: CTTN hay thoại đề hoặc

cả CTTN và thoại đề. Kính ngữ tiếng Nhật là một phạm trù chỉ xuất xã hội, nó

thể hiện các mối quan hệ liên nhân trong xã hội như: quan hệ trên-dưới, quan hệ

thân - sơ, quan hệ trong-ngoài. Kính ngữ tiếng Nhật hiện đại dựa trên ba loại cơ

bản là TKN, KNN và LSN.

2. Kính ngữ tiếng Nhật được biểu thị bằng cả các phương thức ngữ pháp và

các phương thức từ vựng. Các phương thức ngữ pháp chiếm tỷ lệ và vai trò cao hơn

các phương thức từ vựng. Điều này cho thấy vai trò ngữ pháp chiếm ưu thế trong việc

thể hiện kính ngữ trong tiếng Nhật so với tiếng Việt. Các phương thức thể hiện tương

đương trong tiếng Việt cũng là các phương thức ngữ pháp và từ vựng. Tuy nhiên, đối

với tiếng Việt các phương thức từ vựng chiếm tỷ lệ và vai trò nhiều hơn.

3. Kính ngữ tiếng Nhật được thể hiện chủ yếu bằng các phương thức ngữ pháp

với cách thức chủ động là sử dụng phụ tố. Các phụ tố (tiền tố và hậu tố) này được kết

hợp với các căn tố (động từ, danh từ, tính từ, phó từ) theo 3 phương thức chính là tiền

tố + căn tố, căn tố + hậu tố và tiền tố + căn tố + hậu tố. Ba phương thức này thể

hiện TKN, KNN và LSN dưới nhiều dạng thức khác nhau.Trong đó, phương thức

chắp dính tiền tố chiếm tỷ lệ cao nhất.

4. Các phương thức ngữ pháp trong tiếng Việt được sử dụng để biểu thị tương

đương kính ngữ tiếng Nhật là cấu trúc câu chủ ngữ - vị ngữ, tổ hợp lịch sự và sử dụng

tình thái từ. Phương thức sử dụng cấu trúc câu chủ ngữ-vị ngữ chiếm tỷ lệ cao nhất

so với các phương thức ngữ pháp biểu thị lịch sự trong tiếng Việt khác. Phương thức

sử dụng tình thái từ bổ sung nét nghĩa kính trọng cho cả phát ngôn và thường đứng

cuối câu và không có sự phân biệt TKN, KNN và LSN như tiếng Nhật.

Phương thức tổ hợp lịch sự sử dụng các từ tố thường đứng ở trước thực từ (danh từ

và động từ) và bổ sung nét nghĩa trang trọng, tôn kính cho phát ngôn.

139

5. Phương thức chắp ghép phụ tố thể hiện đặc trưng hình thái ngôn ngữ rõ nét

nhất của tiếng Nhật mà các ngôn ngữ không thuộc hình thái ngôn ngữ chắp dính như

tiếng Việt không có được. Mặc dù vậy, tiếng Việt lại có phương thức thể hiện đặc

trưng hình thái của ngôn ngữ đơn lập đó là phương thức sử dụng cấu trúc chủ-vị, hư

từ và tổ hợp lịch sự.

6. Cả tiếng Việt và tiếng Nhật đều sử dụng ba phương thức từ vựng là phương

thức sử dụng từ xưng hô, từ đồng nghĩa lịch sự và từ gốc Hán để biểu lộ sắc thái lịch

sự. Tiếng Nhật và tiếng Việt đều là ngôn ngữ phương Đông nên cách sử dụng ngôn

từ xưng hô cũng phong phú và đa dạng hơn ngôn ngữ phương Tây. Hệ thống từ xưng

hô của tiếng Nhật thể hiện sự khác biệt vị thế trong mối liên hệ liên nhân trong-ngoài

nhiều hơn, trong khi đó hệ thống từ xưng hô tiếng Việt ưu tiên mối quan hệ trên- dưới.

7. Đồng nghĩa lịch sự thể hiện kính ngữ tiếng Nhật có sự phân loại TKN, KNN

và LSN, trong khi đó tiếng Việt không có sự phân loại này. Các từ có nét nghĩa thực từ

giống nhau nhưng có những nét nghĩa thể hiện mức độ lịch sự khác nhau. Đây là đặc

điểm chung về tính đa nghĩa của ngôn ngữ. Phương thức này cũng xuất hiện trong các

loại thực từ tiếng Nhật (danh từ, động từ, phó từ, tính từ), còn tiếng Việt thì tập trung vào

động từ.

8. Cả hai nước Nhật Bản và Việt Nam đều có lịch sử trong mối quan hệ với

dân tộc Hán và chịu tác động của tiếng Hán. Tiếng Nhật và tiếng Việt đều là ngôn

ngữ có nguồn gốc liên quan đến Hán tự nên yếu tố Hán tự cũng ảnh hưởng lớn đến

cách thể hiện lịch sự trong hai thứ tiếng này. Lúc đầu tiếng Hán được sử dụng ở hai

nước trong các tình huống trang trọng. Sự ảnh hưởng này hình thành nên tiếng Hán

Nhật và tiếng Hán Việt và cũng được sử dụng với sắc thái trang trọng. Hệ thống từ

Hán Nhật và Hán Việt thể hiện kính ngữ có nhiều điểm giống nhau như chủ yếu là LSN,

chủ yếu là từ có 2 âm tiết. Tuy vậy, động từ và danh từ Hán Nhật có sự phân biệt nhờ

yếu tố đặc trưng của động từ là thêm đuôi する(suru), động từ Hán Việt không có đặc

điểm này.

9. Cả người Nhật và người Việt đều cùng một nền văn hóa Á Đông, coi trọng

tôn ti, trật tự, lễ nghĩa, kính trên nhường dưới…nên ý thức đó cũng được thể hiện

trong việc xưng hô có trên có dưới trong việc sử dụng các đại từ nhân xưng với ngôi

140

thứ, trên dưới rõ ràng hay dùng các danh từ chỉ chức vụ nghề nghiệp thể hiện sự tôn

vinh người có vị trí trong xã hội. Cả hai ngôn ngữ cùng sử dụng từ thân tộc để thể

hiện các sắc thái lịch sự khác nhau. Điều này xuất phát từ văn hóa lấy nền tảng gia

đình trong văn hóa giao tiếp của người Á Đông. Tuy nhiên, sự thể hiện tính lịch sự

được phân biệt rõ nét trong tiếng Nhật ở mối quan hệ trong- ngoài, còn tiếng Việt lại

thể hiện rõ hơn ở mối quan hệ trên-dưới. Đây cũng thể hiện nét khác biệt về văn hóa

của hai dân tộc.

10. Trong quá trình chuyển dịch kính ngữ tiếng Nhật sang tiếng Việt, các biểu

hiện kính ngữ đa phần được chuyển dịch bằng từ ngữ xưng hô, tiếp theo là phương

thức cấu trúc chủ-vị và tiểu từ tình thái cuối câu. Ngoài ra, một số phương thức khác

được sử dụng với tỉ lệ rất nhỏ và thường được kết hợp với hai phương thức chính trên

như: phương thức sử dụng từ ngữ đồng nghĩa lịch sự, phương thức sử dụng từ gốc

Hán, phương thức sử dụng tổ hợp lịch sự.

11. Có những phát ngôn trong bản gốc tiếng Nhật và bản chuyển dịch tiếng

Việt được biểu hiện lịch sự với số lượng bằng nhau. Tuy nhiên, có những phát ngôn

bản gốc tiếng Nhật có số lượng biểu hiện lịch sự nhiều hơn bản dịch tiếng Việt và

ngược lại có những phát ngôn bản dịch tiếng Việt có số lượng biểu hiện lịch sự nhiều

hơn bản gốc tiếng Nhật.

12. Số lượng lớn cách thể hiện lịch sự trong tiếng Việt được thể hiện bằng

việc bù đắp các phương thức khác ở các vị trí khác so với bản gốc kính ngữ tiếng

Nhật. Kính ngữ tiếng Nhật được thể hiện bằng các cách chắp dính phụ tố ở động từ

hoặc danh từ, tính từ nhưng khi được chuyển dịch sang tiếng Việt, cách thể hiện lịch

sự không theo các phương thức này và ở những vị trí này mà chủ yếu được thể hiện

bằng từ ngữ xưng hô và cấu trúc chủ-vị.

13. Những đặc điểm trên mang dấu ấn rõ nét sự khác nhau của đặc điểm loại

hình ngôn ngữ và văn hóa giữa tiếng Nhật và tiếng Việt. Cả người Nhật và người Việt

đều coi trọng lễ nghĩa, quan hệ dọc và ngang trong xã hội cũng được thể hiện trong

ngôn ngữ. Tuy nhiên, tiếng Nhật là ngôn ngữ chắp dính và cấu trúc câu trong tiếng

Nhật là S+O+V. Cách thể hiện, cấu tạo, kết hợp các phụ tố của động từ cuối câu (V)

đóng vai trò quyết định ý nghĩa lịch sự, lễ độ, trang trọng của phát ngôn. Cách thể

141

hiện của thành phần chủ ngữ, và tân ngữ có giá trị hỗ trợ trong phạm trù này. Tiếng

Việt là ngôn ngữ đơn lập, cấu trúc câu tiếng Việt là S+V+O. Vai trò nổi trội thể hiện

lịch sự trong tiếng Việt là các thể hiện trong chủ ngữ (S). Một phát ngôn trong tiếng

Việt nếu thiếu chủ ngữ hoặc cách dùng chủ ngữ không đúng chuẩn mực thì rất khó

được chấp nhận là có tính lịch sự. Những kết quả nghiên cứu này đóng góp quan

trọng trong công tác dạy, học cũng như biên phiên dịch tiếng Nhật.

14. Với dung lượng giới hạn, luận án vẫn chưa thể nghiên cứu được một số

vấn đề liên quan đến kính ngữ tiếng Nhật, ví dụ như đối chiếu các sử dụng kính ngữ

tiếng Nhật và các biểu hiện tương đương trong tiếng Việt trong những ngữ cảnh cụ

thể như trong giao tiếp ở nơi công sở, trong giao tiếp gia đình…Đây là những vấn đề

còn bỏ ngỏ, hi vọng sẽ có nhiều công trình nghiên cứu sau này sẽ giải quyết được

những vấn đề này.

142

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

LUẬN ÁN

1. Nguyễn Thị Hằng Nga (2020),“Phương thức phụ tố thể hiện kính ngữ tiếng Nhật”,

Tạp chí Từ điển học và Bách khoa thư, số 2(64)/2020, tr119-130.

2. Nguyễn Thị Hằng Nga (2020), “Một số lỗi điển hình và những gợi ý để tránh lỗi khi

sử dụng kính ngữ tiếng Nhật (trường hợp sinh viên không chuyên tiếng Nhật –

Trường Đại học Công nghiệp Hà Nội), Tạp chí Ngôn ngữ và Đời sống, số

11A(304)/2020, tr70-79.

3. Nguyễn Thị Hằng Nga, Hoàng Anh Thi (2022), " Kính ngữ - biểu hiện lịch sự của

tiếng Nhật và tương đương trong tiếng Việt", Tạp chí Ngôn ngữ và Đời sống, số

4(324)/2022, tr24-31.

143

TÀI LIỆU THAM KHẢO

A.Tiếng Việt.

1. Nguyễn Văn Ân (1995), “Những quy tắc giao tiếp của người Nhật Bản”, Tạp

chí Nghiên cứu Nhật Bản, số 4.

2. Diệp Quang Ban (2005), Ngữ Pháp tiếng Việt, NXB Giáo dục.

3. Nguyễn Tài Cẩn (1996), Ngữ pháp tiếng Việt, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội

4. Đỗ Hữu Châu (2000), “Tìm hiểu ngôn ngữ qua văn hóa”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 10.

5. Đỗ Hữu Châu (2009), Đại cương ngôn ngữ học, tập 2, Ngữ dụng học, NXB Giáo dục.

6. Đỗ Hữu Châu (2003), Cơ sở ngữ dụng học, tập 1, NXB Đại học sư phạm.

7. Nguyễn Văn Chiến (1992), Ngôn ngữ học đối chiếu và đối chiếu các ngôn ngữ

Đông Nam Á, ĐHSPNN, Hà Nội.

8. Nguyễn Văn Chiến (1993), “Từ xưng hô trong tiếng Việt”, Việt nam những vấn

đề ngôn ngữ và văn hóa, Hội NNHVN .

9. Nguyễn Tô Chung (2016), “Những biểu thị kính ngữ trong tiếng Nhật”, Tạp chí

Khoa học Ngôn ngữ, số 46, tr 35-47, ĐHHN.

10. Nguyễn Hồng Cổn (2008), “Cấu trúc cú pháp tiếng Việt: Chủ vị hay đề thuyết”,

Hội nghị khoa học về Việt Nam tại Hà Nội.

11. Vũ Văn Đại, (2004), Kỹ năng dịch: Cơ sở lý thuyết và phương pháp rèn luyện,

Nxb Giáo dục.

12. Nguyễn Văn Độ (1995), “Về việc nghiên cứu lịch sự trong giao tiếp”, Tạp chí

Ngôn ngữ, số 1.

13. Lê Thị Thu Giang (2011), Kính ngữ và các phương thức biểu hiện của nó trong tiếng

Hàn hiện đại, Luận văn thạc sỹ ngôn ngữ, ĐH KHXH&NV Hà Nội.

14. Nguyễn Thiện Giáp (1998), Dẫn luận Ngôn ngữ học, NXB Giáo dục

15. Đoàn Thị Hà (2015), Khảo sát việc sử dụng kính ngữ tiếng Nhật của sinh viên

tốt nghiệp trường Đại học Hà Nội. Tập chung vào việc giao tiếp bằng điện

thoại tại các công ty của Nhật ở Việt Nam, Luận văn thạc sỹ ngôn ngữ Nhật,

ĐHHN.

16. Nguyễn Văn Hiệp (2009), Cú pháp tiếng Việt, NXB Giáo dục Việt Nam

144

17. Nguyễn Văn Hiệp (2007), “Một số phạm trù tình thái trong ngôn ngữ”, Tạp chí

Ngôn ngữ số 8.

18. Nguyễn Văn Hiệp (2005), Các tiểu từ tình thái cuối câu tiếng Việt và chiến lược lịch

sự, Hội thảo quốc tế ngôn ngữ học liên Á lần thứ VI, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

19. Nguyễn Xuân Hòa (1993), Tìm hiểu bản sắc văn hóa Nhật Bản thông qua hình

tượng ngôn ngữ, Hội thảo văn học Nhật – Việt HN 1993.

20. Nguyễn Thị Thu Hương (1998), Phạm trù kính ngữ trong tiếng Nhật, Luận văn

thạc sỹ khoa học ngữ văn, ĐHKHXNNV,ĐHQGHN.

21. Vũ Thị Thanh Hương (1999), “Giới tính và lịch sự”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 8.

22. Vũ Thị Thanh Hương (2000), Lịch sự và phương thức biểu hiện tính lịch sự

trong lời cầu khiến tiếng Việt, trong ngôn từ, giới tính và nhóm xã hội từ thực

tiễn tiếng Việt, Nxb KHXH, Hà Nội.

23. Vũ Thị Thanh Hương (2002), “Khái nệm thể diện vá ý nghĩa đối với việc nghiên

cứu ứng xử lịch sự”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 1.

24. Vũ Thị Thanh Hương (1997), Politeness in modern Vietnamese, Luận án tiến

sỹ tại Đại học Toronto.

25. Nguyễn Văn Khang (1996), Ứng xử ngôn ngữ trong giao tiếp gia đình của

người Việt, NXB văn hóa-thông tin.

26. Nguyễn Văn Khang (2007), Từ ngoại lại trong tiếng Việt, NXB Giáo dục .

27. Nguyễn Thị Lương (1995), “Các tiểu từ nhỉ, nhé với phép lịch sự trong giao

tiếp”, Thông báo khoa học, số 4, ĐHQGHN-TĐHSP HN.

28. Nguyễn Thị Lương (1995), “Một số tiểu từ hình thái dứt câu tiếng Việt với phép

lịch sự trong giao tiếp”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 2.

29. Max Halliday (2004), Dẫn luận ngữ pháp chức năng, ( Hoàng Văn Vân dịch),

NXB Đại học Quốc gia Hà nội.

30. Đỗ Hoàng Ngân (2017), Đặc điểm sử dụng Aizuchi trong giao tiếp Nhật-Việt

xét từ quan điểm lý thuyết lịch sự, NXB ĐHQGHN.

31. Phạm Thị Ngọc (2019), Kính ngữ tiếng Hàn và các phương tiện biểu hiện tương

đương trong tiếng Việt, Luận án tiến sỹ ngôn ngữ học, Viện Hàn lâm Khoa học

xã hội Việt Nam.

145

32. Hoàng Trọng Phiến (1981), Đặc trưng ngôn ngữ nói tiếng Việt - Một số vấn đề

ngôn ngữ học Việt Nam, Nhà XB BGD .

33. Trần Sơn (1999), “Kính ngữ trong tiếng Nhật”, Tạp chí Nghiên cứu Nhật bản, số 2.

34. Standt.R.V (1991), “Ngữ cảnh và tiền giả định các chương trình ngôn ngữ học

nước ngoài”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 1.

35. Stanke Vich N.V (1993), Cần tìm hiểu thêm về cách xưng hô trong tiếng Việt -

Việt Nam những vấn đề ngôn ngữ và văn hóa, ĐHNN .

36. Tạ Thị Thanh Tâm (2005), “Vai giao tiếp và phép lịch sự trong tiếng Việt”, Tạp

chí Ngôn ngữ, số 1.

37. Tạ Thị Thanh Tâm (2005), “Về một số kiểu nói lịch sự trong tiếng Việt”, Tạp

chí Ngôn ngữ, số 11.

38. Nguyễn Thị Việt Thanh (1993), Kính ngữ trong tiếng Nhật -Việt Nam những

vấn đề ngôn ngữ và văn hóa, ĐHNN.

39. Nguyễn Thị Việt Thanh (1993), Khái niệm “uchi” “soto” trong ý thức của người

Nhật với những biểu hiện trong ngôn ngữ, Hội thảo văn hóa Nhật – Việt, Hà nội .

40. Nguyễn Thị Việt Thanh (2001), “Vai trò của cái tôi chủ thể trong hoạt động giao

tiếp ngôn ngữ ở tiếng Nhật”, Tạp chí Nghiên cứu Nhật Bản, số 3.

41. Trần Đức Thảo (2003), Đi tìm cội nguồn của ngôn ngữ và ý thức, Nxb Khoa

học xã hội.

42. Lý Toàn Thắng, (2012), Một số vấn đề lý luận ngôn ngữ học và tiếng Việt, Nxb

Khoa học xã hội.

43. Lý Toàn Thắng, (1983), “Vấn đề ngôn ngữ và tư duy”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 2.

44. Trần Ngọc Thêm (1996), Tìm hiểu về bản sắc văn hóa Việt nam, Nxb TPHCM .

45. Hoàng Anh Thi (2021), “Một số điểm nhìn mới trong nghiên cứu kính ngữ tiếng

Nhật – Bàn luận và liên hệ với tiếng Việt”, Tạp chí Ngôn ngữ số 11

46. Hoàng Anh Thi; Nguyễn Thị Hằng Nga (2022), “Kính ngữ-Biểu hiện lịch sự

của tiếng Nhật và tương đương trong tiếng Việt”, Tạp chí Ngôn ngữ và Đời sống

số 4.

47. Hoàng Anh Thi (1998), “Về các phương tiện biểu thị tính lịch sự trong tiếng Nhật

và tiếng Việt”, Tạp chí Khoa học, Đại học Quốc gia Hà Nội, số 1.

146

48. Hoàng Anh Thi (1999), “Về nhóm từ xưng hô thân tộc trong tiếng Nhật và tiếng

Việt”, Tạp chí Ngôn ngữ, số 9.

49. Hoàng Anh Thi (2011), “Ngôn ngữ học văn hóa - Nhìn từ tiếng Nhật và tiếng

Việt”, Hội thảo Quốc tế “Tiếng Việt – Những vấn đề lí luận và thực tiễn”, ĐH

KHXH-NV - ĐHQGHN, tr.795-804

50. Hoàng Anh Thi (2021), “Mối quan hệ giữa nhân xưng và kính ngữ trong tiếng

Nhật – Một biểu hiện ngữ pháp – văn hóa”, Kỉ yếu Nguyễn Tài Cẩn – Tư tưởng,

và Kỷ niệm, NXB ĐHQGHN, tr.45-57

51. Hoàng Anh Thi (2000), “So sánh nghi thức giao tiếp tiếng Nhật và tiếng Việt

(qua từ ngữ xưng hô). Luận án tiến sỹ Ngôn ngữ học, ĐH KHXH&NV Hà Nội.

52. Lê Quang Thiêm (1989), Nghiên cứu đối chiếu các ngôn ngữ, Nxb ĐH và

THCN, Hà Nội.

53. Nguyễn Thi Hồng Thu (2006), “Sắc thái biểu cảm trong tiếng Nhật”, Tạp chí

Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 3.

54. Ngô Minh Thủy (2003), Nhật Bản-đất nước, con người, văn học, Nxb Văn hóa-

Thông tin.

55. Trần Thị Chung Toàn (2011), “Về vấn đề xây dựng môn dịch Việt – Nhật tại

chuyên ngành Nhật Bản học”. Kỷ yếu Hội thảo Quan hệ Việt Nam - Nhật Bản

ĐHQGHN, 2011

56. Nguyễn Đức Tồn (2002), Tìm hiểu các đặc trưng văn hóa-dân tộc của ngôn ngữ

và tư duy người Việt (trong sự đối chiếu với các dân tộc khác), Nxb ĐHQGHN,

Hà Nội.

57. Tomitakenji (1993), Ý thức sở hữu của người Nhật và người Việt qua những

biểu hiện ngôn ngữ giao lưu văn hóa Nhật Việt.

58. Như Ý (1990), “Vai trò xã hội và ứng xử ngôn ngữ trong giao tiếp”, Tạp chí

Ngôn ngữ, số 3.

59. YAMANAKA Keiko (2006), “Bộ mặt kép Nhật bản”, Tạp chí Nghiên cứu

Đông Bắc Á, số 2.

60. Bùi Minh Yến (1990), “Xưng hô giữa anh chị và em trong gia đình người Việt”,

Tạp chí Ngôn ngữ, số 3.

147

B. Tiếng Anh

61. Austin, J.L. (1955), How to do things with words, Oxford University Press.

62. Bach, K. Harnish, R. (1984), Linguistic Communication and Speech Acts, The

MIT Press.

63. Barbara Pizziconi (2004), “Japanese politeness in the work of Fujio Minami”,

SOAS Working Papers in Linguistics, Vol. 13.

64. Brown,P. and Levinson,S. (1978), Universals in Language Use:Politeness

phenomena, Cambridge University Press.

65. Brown,P. and Levinson,S. (1987), Politeness: some universals in language

usage, Cambridge University Press.

66. Chen, W. (2003). The shift to plain-style in the Japanese conversations by the

same generation strangers: Focusing on the situations where it tends to occur

and its occurring ratio Japanese Linguistics, 14: tr 7-28.

67. Cook, H. M. (1996), “Japanese language socialization: Indexing the modes of

self”, Discourse Processes, 22 (2): tr 171-197.

68. Cook, H. M. (1996), The use of addressee honorifics in Japanese elementary

school classrooms. In N. Akatsuka, S. Iwasaki, & S. Strauss (Eds.),

Japanese/Korean Linguistics, 5 (pp. 67-82). Stanford: Center for the Study of

Language and Information.

69. Cook, H. M. (1998), “Situational meanings of Japanese social deixis: The mixed use

of the masu and plain forms”, Journal of Linguistic Anthropology, 8 (1): tr 87-110.

70. Cook, H. M. (2002), “Construction of speech styles in a Japanese elementary

school classroom”. Paper presented at the Japanese Speech Style Shift

Symposium, Tucson, Arizona, March 7-9, 2002.

71. Cook, H. M. (2006), Japanese politeness as an interactional

achievement:Academic consultation sessions in Japanese universities.

Multilingua, 25 (3):tr 269-291.

72. Grice,H.P (1975), Logic and conversation. New york: Academic Press.

73. Goffman, E. (1967), Interactional Ritual: Essays on Face to face Behavior.

New York: Anchor Books.

148

74. Ide, S. (1989), Formal forms and discernment: Two neglected aspects of

universals of linguistic politeness. Multilingua, 8 (2/3): tr 223-248.

75. Ide Sachiko and Yoshida Megumi, (2004), Sociolinhguistics: Honorifics and

Gender Differences, Blackwell Publishing

76. Lado,R.(1957), Linguistics across cultures, University of Michigan Press.

77. Lakoff,R. (1997), Politeness, Pragmatics and Performatives, New York.

78. Lakoff,R. (1977), Politeness, Sex-related differences in colour vocabulary,

language and Speech, Vol.20.

79. Lakoff, R. (1973), “The logic of politeness: Or minding your p’s and q’s”,

Papers from the Ninth Regional Meeting of the Chicago Linguistic Society: tr

292-305.

80. Leech, G. N. (1983), Principles of Pragmatics. London: Longman.

81. Matsumoto, Y. (1988), “Reexamination of the universality of face: Politeness

phenomenon in Japanese”, Journal of Pragmatics, 12 (4): tr 403-426.

82. Matsumoto, Y. (1989), “Politeness and conversational universals observations

from Japanese”, Multilingua, 8 (2/3): tr 207-221.

83. Maynard, S. (1991), Buntai no imi: da-tai to desu/masu-tai no konnyuu ni tsuite

[The meaning of style: The mixture of “da-form” and “desu/masu-form”].

Gengo, 20 (2): tr 75-80.

84. Maynard, S. (1991), “Pragmatics of discourse modality: A case of da and

desu/masu forms in Japanese”, Journal of Pragmatics, 15 (6): tr 551-582.

85. Maynard, S. (1993), Discourse Modality: Subjectivity, Emotion and Voice in

the Japanese Language. Amsterdam: John Benjamins.

86. Michael Haugh (2004), “Revisiting the Conceptualisation of Politeness in

English and Japanese”, Multilingua 23

87. Michael Haugh (2005), The importance of “place” in Japanese politeness:

Implications for cross-cultural and intercutal analyses, University of

Queenland.

88. Michael Haugh and Yasuko Obana (2011), Politeness in Japanese, Cambrige

University Press.

149

89. Lê Thiên Phúc (2013), Variation in linguistic-Politeness in Vietnamese, The

Australian National University.

90. Tsujimura Natsuko (2004), The handbook of Japanese Linguistics, Blackwell

Publishing.

91. Yasuko Obana and Michael Haugh, 2021, (Non-)propositional irony in Japanese –

Impoliteness behind honorifics, Volume 260, September 2021, 10311.

92. Xiangdong Liu, Tod James Allen (2014). “A Study of Linguistic Politeness in

Japanese”, Open Journal of Modern Linguistics Vol.04 No.05

C. Tiếng Nhật

93. 浅田秀子（1996） 『敬語マニュアル』南雲堂

94. 文化番議会 (2007) 『敬語の指針』 文化番議会答申

95 . 江湖山恒明 (1943) 『敬語法』東京：三省堂.

96. 江湖山恒明 (1956) 「敬語研究史」『国文学解釈 と鑑賞』第 21 巻第 5

号、東京,至文堂.

97. 井出 祥子, 申 恵景, 川崎 晶子, 荻野 綱男, Ake Daun, Beverly Hill (1989)「わ

きまえ方式による敬語行動の国際比較」、『言語研究』、1989 巻 95 号

98. 井出祥子 (2017) 「敬意表現と日本文化――「場の考え」からのアプロ

ーチ―」『日本語学』（敬語研究の新視点ー特集）2017 第 36 券 6 号, 治書

院

99. 池上秋彦 （1984） 「体言の敬語法」 鈴木一彦・林巨樹編（1984）

『研 究資料日本文法第９巻 敬語法編』明治書院

100. 石坂正蔵 (1944) 「敬語研究の歴史」『敬語史論 考』大阪：大八洲出版.

101. 石坂正蔵 (2008) 「敬語的人称の概念」『文学 第 9 巻 第 6 号』東京：岩波 書店.

102. 石山哲也 (2015) 「日本語とベトナム語の現代敬 語体系に関する一 考

察」 『日本語の研究』 第 46 巻.

103. 蒲谷宏・川口義一・坂本恵 (2000) 『敬語表現』 大修館書店

150

104. 蒲谷宏 (2017) 「待遇コミュニケーション教育としての、「敬語育」の

考 え 方」 『日本語学』 第 36 巻、明治書院

105. 小泉保 (1999) 『日本語教師のたもの言語学入門』 大修館書店．

106. 菊池康人 (1994) 『敬語』角川書店.

107. 菊池康人 (1996) 『敬語再入門』、丸善株式会社．

108. 菊池康人(2003) 「敬語とその主な研究 テー マの概観」『朝倉日本語

講座８―敬語―』朝 倉書店.

109. 菊地康人（1994） 『敬語』 角川書店

110. 菊地康人（1997） 『敬語』 講談社学術文庫、

111. 国立国語研究所編（1992） 『国立国語研究所調査報告４２ 電子計算

機による新聞の語彙調査（皿） 』秀英杜

112. 松下大三郎 (1923) 「国語より観 たる日本の国民性」 『国 院雑誌』5 月

号、北原 保雄編『論集 日本語研究 9 敬語』東京：有精堂出版、1978 年、

pp.29-36

113. 熊井浩子 (1986) 「日本語初級教科書における敬語的要素の分析と敬 語

分類に関するー参考」『日本語学校論集』 13 号

114. 三木幸信 (1966) 『義門研究資料集成上巻』東京, 風間書房.

115. 三矢重松 (1908) 『高等日本文法』東京, 明治書 院

116. 三橋要也 (1892) 「邦文上の敬語」『皇典講究 所 講演』71・72 号、東京,

皇典講究所,（北原編（1978）に再録）

117.宮地裕 (2021)「国語に関する世論調査」―日本語意識の現在―・翻訳か

ら見えてくる日本語らしさ, 『日本語学』 2021 年夏号

118. 宮地裕 (1971) 「現代の敬語」『敬語史』東京,大修館書店.

119. 宮地裕 (1972) 「敬語研究の歴史と現状」『国文学』 第 17 巻第 4 号.

120. 宮地裕 (1965) 「敬語の解釈」国立国語研究所

121. 宮地裕 (1971) 「現代の敬語」『講座国語史５－敬語史－』大修館書店

151

122. 宮地裕 (1983) 「敬語をどうとらえるか」『日本語学』２巻１号、明治

書院

123. 宮田剛章（2005）「「お」か「ご」か？日本語母語話者による名詞の

敬語 化日本語能力試験の 語彙から」『計量国語学』２５巻３号 １３

124. 宮地和人 (2002) ｢モダリティ｣『新日本語文法選書 4』 くろしお出版

125. 宮本百合子 (1986) 『花のたより』青空文庫 三

126. 三吉礼子,矢島清美 (2008) 『あなたの日本語に磨きをかける敬語』専門

教育出版．

127. 水谷信子 (2000) 『現代日本語』 株式会社アルク

128. 水谷修 (1999) 「敬語教育の基本問題」 『日本 語教育指導参加書 18』

129. 国立国語研究所． 尾鼻 靖子 (2021) 「武装する敬語 ―敬語イデオロギー

と目下の応酬―」 『言語と文化』24 号 21-36

130. 森勇太 (2017) 「多様性から捉え直す日本語の敬語」『日本語学』、第

36 巻、明治書院 .

131. 森山由紀子(2010) 『現代日本語の敬語の機能とポライトネス― 「上下」

の素材敬語と「距離」の聞き手敬語』―同志社女子大学 日本文学 22 号

1-19

132. 仁田義雄 (2009) 『現代日本語文法』日本語記述法研究会

133. 尾鼻 靖子(2021)「武装する敬語（2）―敬語イデオロギーと目下の応酬

―」言語と文化２４号２０２１, 24-36pp

134. 大石初太郎 (1966) 『正しい敬語』東京：大泉書店.

135.大石初太郎 (1977) 「敬語の研究史」『岩波講座 日本語４ 敬語』所収､

東京：岩波書店.

136.大石初太郎 (1983) 『現代敬語研究』東京：筑摩書房.

137.羅 聖淑 (2016) 「日本語敬語の体系・仕組みと誤用，および日韓敬語

の対比 」 『国語学』 第 44 集, 歯学部附属病院.

138.大野 晋 (1999)『日本語練習帳』岩波新書

152

139.柴田 武（1957） 「「お」の付く語・付かない語」 『言語生活』７０

号

140.滝浦真人 (2002)「日本語の言語学日本語の言語学 ー三０年の歩みと今世

紀の展望ー」 『敬語論の ’出口’ ー視点と共感と距離の敬語論に向けて

ー』 106-117

141. 滝浦真人（2005） 『日本の敬語論 ポライトネス理論からの再検討』

大 修館書店

142.滝浦真人 (2017) 『日本敬語論および関連現象の社会語用論的研究』 北

道大学・博士論文

143.土屋信一(1974) 「江戸語の「れる．られる」敬語小考」 『国語学』 第

96 集、国立国語研所．

144. 辻加代子 (2009) 「「ハル」敬語考」 『ひつじ研究叢書〈言語編〉』 第

71 巻、株式会社ひつじ書房．

145.辻村敏樹 (1963) ｢敬語の分類について」『国文学 言語と文芸』第 5 巻 2

号、大修館書店

146. 辻村敏樹 (1967) 『現代の敬語』共文社

147. 辻村敏樹 (1968) 『敬語の史的研究』東京堂出版

148. 辻村敏樹 (1968) ｢吉利支丹関係資料に見える敬語接頭辞について」 『敬

語の史的研究』 東京堂出版

149. 辻村敏樹 (1976) 「敬語と非敬語」『国語と国文学』53 巻 10 号、東京大

学国語国文学会

150. 辻村敏樹 (1977) ｢日本語の敬語の構造と特色」『日本語４―敬語―』 岩

波書店

151. 辻村敏樹 (1991) 『敬語の用法』角川書店

152. 辻村敏樹 (1992) 『敬語論語』明治書院.

153. 義雄平子 (1995) 『翻訳の原理―異文化をどう訳すか』 大修館書店

153

154. 山本志都 (2002) 『異文化コミュニケーションワークブック』 株式会社三修

社．

155. 山田 健三 奥瀬 真紀 (2013) 『 敬語接頭辞「オ ／ゴ （御） 」

の使い 分け原理試論』 日受理

D. Tài liệu trích dẫn

156. Javidic (2020), Phiên bản 2020 (bản điện tử)

157.Thạch Lam (2018), Tiểu thuyết Ngày mới; Thạch Lam tuyển tập, NXB Văn học

158. Maziidic (2020), phiên bản 2020 (bản điện tử)

159. Vương Ngọc (2006), Từ điển Nhật Việt, NXB Văn hóa thông tin.

160. Hoàng Phê (2020), Từ điển tiếng Việt, NXB Đà Nẵng.

161. Vũ Trọng Phụng(2015), Vỡ đê, NXB Văn học.

162. Vũ Trọng Phụng(2018), Số đỏ, NXB Văn học.

163. Ngô Tất Tố (2016), Tắt đèn, NXB Văn học.

164. Ngô Tất Tố (2017), Lều chõng, NXB Văn học.

165. Nguyễn Tuân (2012), Chùa đàn; Nguyễn Tuân tuyển tập, NXB Văn học.

166. Viện Ngôn ngữ học (Hoàng Phê chủ biên) (2010), Từ điển tiếng Việt, NXB Từ

điển Bách khoa

167. 小山元明 (2003) 『正しい日本語辞典』 株式 会社 大創出版．

168. 上野善導 (2020) 『新明解国語辞典』 三省堂、第八

169. 松下大三郎 (1907) 『漢訳 日本口語文典』 東京：誠之堂、（北原保雄 古

田東朔 編集『漢訳日本口語 文典』東京：勉誠出版、2004 年）

170. 生田目弥寿 (1996) 『現代日本語表現文典』 凡入社 義雄 平子

171. 夏目漱石 (1995) 『吾輩は猫である』 集 英 社

172. 夏目漱石 (2012) 『心』 青空文庫

173. 夏目漱石 (2012) 『坊っちゃん』 青空文庫

174. 奥山益朗 (1999) 『状況分類別敬語用法辞典』 東京堂出版．

154

PHỤ LỤC

Phụ lục 1. Danh mục nguồn ngữ liệu khảo sát và tên viết tắt

TT Ngữ liệu Tên viết tắt

Bot 夏目漱石(2007), Botchan/坊っちゃん, 新装版 (Bản dịch 1 của Bùi Thị Loan mang tên “Cậu ấm ngây thơ”)

Kok 夏目漱石(1993), Kokoro/心新装版, (Bản dịch của Đỗ Khánh 2 Hoàn và Nguyễn Tường Minh mang tên “Nỗi lòng”)

Wag 夏目漱石(2019), Wagahaiwa neko dearu/吾輩は猫ある, 岩 3 波書店,( Bản dịch của Bùi Thị Loan mang tên “Tôi là mèo”)

4 Ngô Tất Tố (2017), Lều chõng, NXB Văn Học LC

5 Ngô Tất Tố (2016), Tắt đèn, NXB Văn Học TĐ

6 Nguyễn Tuân(2012), Chùa đàn, NXB Văn Học CĐ

7 Thạch Lam(2018), Tiểu thuyết ngày mới, NXB Văn Học TTNM

8 Vũ Trọng Phụng (2018), Số đỏ, NXB Văn Học SĐ

9 Vũ Trọng Phụng (2015), Vỡ đê, NXB Văn Học VĐ

155

Phụ lục 2: Nội dung chính của các tuyển thuyết Nhật Bản là ngữ luyện khảo sát

Tác phẩm “Wagahaiwanekodearu/吾輩は猫である, 2017” （Tôi là mèo) là

một trong những tác phẩm nổi tiếng được nhiều người biết đến và được đăng dài kỳ trên tạp chí Sankai từ năm 1905, mang đến tên tuổi cho tác giả 夏目漱石

(Natsume Souseki) trong làng văn học Nhật Bản. Tác phẩm được nhà xuất bản (NXB)新装版 (Shinsouban) tái bản năm 2017.Trong tác phẩm này, ông dùng nhân

vật “con mèo” đang chăm chú quan sát, lắng nghe và miêu tả cuộc sống xung quanh nhưng thực chất là những gì ông đã thấy và ông muốn kể lại cho người đọc thấy hiện thực đời sống Nhật Bản thời kỳ đó.Tác phẩm tái hiện các câu

chuyện diễn ra xoay quanh gia đình nhà thầy giáo Kushami và cuộc sống ở một

khu vực ở Tokyo. Các cuộc hội thoại diễn ra giữa các thành viên trong gia đình

thầy giáo như thầy giáo Kushami, vợ thầy, các con thầy. Thầy giáo với các bạn

học cũ và học trò cũ nhưng hiện tại là nhà mỹ học, nhà phê bình văn học, nhà

khoa học...Thầy giáo với những người khách mới như cảnh sát khu vực, doanh

nhân Kaneda, thầy giáo của trường Văn Quân Quán...

Tác phẩm “Botchan/坊っちゃん,2007” (Cậu ấm ngây thơ) của 夏目漱石

(Natsume Souseki), được xuất bản lần đầu năm 1907, là một trong những tác phẩm mang lại cho nhà văn danh tiếng rực rỡ. Năm 2007 đã được nhà xuất bản 新装版

(Shinsouban) tái bản. Tiểu thuyết này kể về cuộc đời của một con người từ khi

còn nhỏ là một cậu bé nghịch ngợm, lớn lên là một giáo viên trung học với những

diễn biến xung quanh. Các cuộc hội thoại diễn ra trong gia đình anh, trong trường

học nơi anh công tác, trong các mối quan hệ với bố mẹ, anh trai, người hầu, với

cấp trên, đồng nghiệp và học sinh... Đây là một trong những cuốn sách nhiều độc

giả nhất thời đại và hiện nay vẫn còn bán rất chạy.

Tác phẩm “Kokoro/心, 1993” (Nỗi lòng) của 夏目漱石 (Natsume Souseki)

với những tâm sự của nhân vật “tôi” về cuộc sống của chính mình và cuộc sống của nhân vật có tên là “Tiên Sinh”. Tác phẩm được xuất bản lần đầu năm 1914, sau đó được NXB 岩波書店 (Iwanami Shoten) tái bản năm 1993. Nhân vật “tôi” và “Tiên

Sinh” tình cờ gặp nhau và sau đó kết thân. Nhân vật “Tiên Sinh” nhiều tuổi hơn và có vị thế xã hội cao hơn nhân vật “tôi”. Gia đình nhân vật “tôi” có nhân vật “tôi”, bố, mẹ và anh của “tôi”. Bố của nhân vật “tôi” đau ốm. Nhân vật “tôi” tốt nghiệp đại học và lên Tokyo để xin việc. Các cuộc hội thoại diễn ra giữa nhân vật “tôi” và các thành viên trong gia đình, với bác sỹ, với “Tiên Sinh” và vợ “Tiên Sinh”.

156

Phụ lục 3. Các dạng thức thể hiện tôn kính ngữ ở động từ tiếng Nhật

Nhóm Nghĩa

STT Dạng thức động Dạng từ điển Dạng tôn kính tiếng

Việt

1

viết có mặt từ I 書く (kaku) II 出る(deru) 書かれる(kakareru) 出られる(derareru) V-られる

làm ( V-rareru) される(sareru)

2 đến III する(suru) II 出社する 出社なさる V- なさる (V-

công ty (shusshasuru) (shusshanasaru) nasaru)

3 viết お書きになる お/ご-V- になる I 書く(kaku)

(o/go-V-ninaru) (okakininaru)

lưu trú II 泊まりる お泊まりになる

(tomariru)

sử dụng (otomarininaru) III 使用(shiyou) ご使用になる

(goshiyouninaru)

4 viết お書きくださる I 書く(kaku)

お/ご-V-くださる (okakikudasaru)

(o/go-V-kudasaru) có mặt II 泊まりる お泊まりくださる

(tomariru) (otomarikudasaru)

sử dụng III 使用する ご使用くださる

(shiyousuru) (goshiyoukudasaru)

chơi お遊びなさる I 遊ぶ(asobu)

お/ご V なさる điều tra II 調べる (oasobinasaru) お調べなさる 5 (o/go-V-nasaru)

(shiraberu) đi làm III 出社する (oshirabenasaru) ご出社なさる

(shusshasuru) 6 Biến đổi riêng biệt đi (goshusshanasaru) いらっしゃる I 行く(iku)

(irassharu)、おいで

になる

(oideninaru)、

157

Nghĩa Nhóm

STT Dạng thức động Dạng từ điển Dạng tôn kính tiếng

Việt

nói おっしゃる từ I 言う(iu)

(ossharu)

biết I 知っている ご存じです

(gozonjidesu)

nghe お身に入る (shitteiru) I 聞く(kiku)

(ominihairu)

xem ご覧になる I 見る(miru)

(goranninaru)

nghĩ I 思う(omou) 申し召す(Mōshi

mesu)

nhận I もらう(morau) お受けになる

(oukeninaru)

ăn, uống I 飲む(nomu) 召し上がる

(meshiagaru) II 食べる(taberu) 召し上がる

(meshiagaru)

làm III する(suru) なさる(nasaru)

đến いらっしゃる III 来る(kuru)

(irassharu)、おいで

になる

(oideninaru)、お見

えになる

(omeeninaru)、お越

しになる(Okoshi ni

naru)

có, ở いらっしゃる III いる(iru)

irassharu、おいでに

なる(oideninaru)

158

Phụ lục 4. Các dạng thức thể hiện tôn kính ngữ ở danh từ, tính từ và phó từ tiếng Nhật

Nghĩa

STT Dạng thức Từ loại Dạng từ điển Dạng tôn kính tiếng

Việt

1 thầy giáo ~うえ/が Danh từ 先生(sensei) 先生方(senseigata)

các bạn た/き/氏/ 諸(sho) 諸氏(shoshi)

陛下．． thiên 天皇(tennou) 天皇陛下(tennouteika)

hoàng ．

~ue/gata/ki/

shi/teika...)

2 Danh từ nước sôi お~(o~) 湯(yu) お湯(oyu)

Tính từ bận rộn いそがしい おいそがしい

đuôi い(i) (isogashii) (oisogashii)

thích Tính từ 好き(suki) お好き(osuki)

đuôi な

(na)

Phó từ một 一人で お一人で(ohitoride)

mình (hitoride)

3 gia đình ご~(go~) Danh từ 家族(kazoku) ご家族(gokazoku)

tuyệt vời Tính từ 立派(rippa) ご立派(gorippa)

Phó từ cùng 一緒に ご一緒に(goisshoni)

nhau (isshoni)

Danh từ hảo ý 4 貴/大/令/ 意(i) 貴意(kii)

quý công 芳/玉/おん 社(sha) 貴社(kisha)

ty

159

Nghĩa

STT Dạng thức Từ loại Dạng từ điển Dạng tôn kính tiếng

Việt

lời nói 音(on) 玉音(gyokuon) /み/おみ

của vua +~(ki/tai/re

kính thư 中(chuu) 御中(onchuu) i/yoshi/gyo

ku/on/mi/o tấm lòng 心(kokoro) み心(mikokoro)

mi+~) đại gia 家(ya) 大家(ouya)

lệnh 兄(kei) 令兄(reikei)

huynh

chân 足(ashi) おみ足(omiashi)

5 お/ご~て/ Danh từ Tính từ 名前 忙しい お名前でいらっしゃる お忙しくていらっしゃ họ tên bận rộn でいらっ đuôi い (isogashii) る しゃる (i) (oisogashikuteirassharu) (o/go~te/dei Tính từ tuyệt vời 立派(rippa) ご立派でいらっしゃる rassharu)

đuôi な (gorippadeirassharu)

(na)

nhanh Phó từ 早めに お早めにいらっしゃる お/ご~い

(hayameni) (ohayameniirassharu) らっしゃ

6 る

(o/go~irass

haru)

Danh từ がくせい ごがくせいでございま お/ご~ご

(gakusei) す ざいます 7 (gogakuseidegozaimasu) (o/go~irass

haru)

160

Nghĩa

STT Dạng thức Từ loại Dạng từ điển Dạng tôn kính tiếng

Việt

Tính từ gầy ほそい おほそうございます

đuôi い (hosoi) (hosougozaimasu)

(i)

Tính từ ひま(hima) ごひまでございます rảnh ｒ

đuôi な (gohimadegozaimasu) ỗi

(na)

8 Danh từ bác sỹ お／ご~ 医者(isha) お医者様(oishasama)

thầy giáo 様, 方 先生(sensei) ご先生方 (gosenseigata)

(o/go~sama buồn 退屈 お退屈様 Tính từ ,kata) chán (taikutsu) (otaikutsusama)

9 Biến đổi Danh từ người うちの人 お宅の方(otakunokata)

riêng biệt nhà (uchinohito)

cảnh sát 警察官 おまわりさん

(keisatsukan) (omawarisan)

161

Phụ lục 5. Các dạng thức thể hiện khiêm nhường ngữ ở động từ tiếng Nhật

Nhóm Nghĩa

STT Dạng thức động Dạng từ điển Dạng khiêm nhường tiếng

từ Việt

1 xuất phát III 発する お／ご-V(o/go- お発する(ohatsusuru)

V) (hatsusuru)

liên lạc 連絡する ご連絡する

(renrakusuru) (gorenrakusuru)

cho tặng 2 さし-V(sashi-V) あげる(ageru) さしあげる(sashiageru)

3 đợi I お／ご-V-する 持つ(motsu) お持ちする(omochisuru)

(o/go-V-suru)

truyền II 伝える(tsueru) お伝えする(otsuesuru)

đạt

III 案内する ご案内する(goannaisuru) hướng

dẫn (annaisuru)

I 4 đợi お持ちいたす お／ご-V-いた 持つ(motsu)

す(o/go-V-itasu)

II 伝える

truyền đạt (tsutaeru) (omochiitasu) お伝えいたす (otsutaeitasu)

III hướng 案内する ご案内いたす

dẫn (annaisuru) (goannaitasu)

5 I đợi お持ち申し上げる お／ご V 申し 持つ(motsu)

(omochimoushiageru) 上げる(o/go-v-

moushiageru) II truyền 伝える お伝え申し上げる

đạt (tsueru) (otsuemoushiageru)

III hướng 案内する ご案内申し上げる

dẫn (annaisuru) (goannaimoushiageru)

I đi 6 行く(iku) まいる(mairu)、いかが

う(ikagau)

Biến đổi riêng biệt I nói 言う(iu) 申す(mousu)、申し上げ

る(moushiageru)

162

Nghĩa Nhóm

STT Dạng thức động Dạng từ điển Dạng khiêm nhường tiếng

Việt từ

biết I 知っている 存じている(zonjiteiru)、

(shitteiru) 存じておる(zonjiteoru)、

存じ上げている

(zonjiageteiru)、存じ上

げておる(zonjiageteoru)

uống I 飲む(nomu) いただく(itadaku)

nghe I 聞く(kiku) 伺う(ukagau)、承る

(uketamawaru)、拝聴す

る(haichōsuru)

xem I 見る(miru) 拝見する(haikensuru)

nghĩ I 思う(omou) 存ずる(zonjiru)

nhận I もらう 頂く(itadaku)、頂戴する

(morau) (choudaisuru)、賜る

(tamawaru)

ăn II 食べる(taberu) いただく(itadaku)

có, ở III いる(iru) おる(oru)

đến III 来る(kuru) まいる(mairu)、いかが

う(ikagau)、上がる

(agaru)

III làm する(suru) いたす(itasu)

163

Phụ lục 6. Các dạng thức thể hiện khiêm nhường ngữ ở danh từ,tính từ, phó từ

tiếng Nhật

Dạng khiêm Nghĩa tiếng STT Dạng thức Từ loại Dạng từ điển nhường Việt

1 hướng dẫn Danh từ 案内(annai) ご案内

お／ご~ (goannai)

(o/go~) trả lời 返事(henji) お返事(ohenji)

phiền hà 迷惑 ご迷惑

(meiwaku) (gomeiwaku) Tính từ

đương nhiên もっとも ごもっとも Phó từ

(mottomo) (gomottomo)

tiểu xã 社(sha) 小社(shousha)

小/愚/ 弊/豚/ ngụ ý 意(i) 愚意(gui) 拙+~

2 Danh từ thằng nhóc 児(ji) 豚児(tonji) (oshou/gu/hei/t

nhà tôi on/setsu +~)

công ty của 社(sha) 弊社(heisha)

chúng tôi

chúng tôi 私(watashi) 私ども

(watashidomo) ~+ども, ら 3 Danh từ nhân viên 社員(shain) 社員ら (~domo,ra) công ty chúng (shainra)

4 Biến đổi riêng Danh từ tôi người nhà うちの人 うちのもの

biệt (uchinohito) (uchinomono)

cảnh sát 警察官 警官(keikan)

(Keisatsukan)

164

Phụ lục 7. Các dạng thức thể hiện lịch sự ngữ ở động từ tiếng Nhật.

Nhóm Dạng thức Dạng từ điển Lịch sự trung hòa Nghĩa tiếng Việt động từ

I viết 書きます V -ます(V- 書く(kaku)

masu) II có mặt 出る(deru) (kakimasu) 出ます(demasu)

III làm する(suru) します(shimasu)

165

Phụ lục 8. Các dạng thức thể hiện lịch sự ngữ ở danh từ, tính từ và phó từ tiếng Nhật

Nghĩa Dạng thức Từ loại Dạng từ điển Dạng lịch sự trung hòa tiếng Việt

Danh từ cơm お／ご~ 飯(han) ご飯-gohan

(o/go~)

chè 茶(cha) お茶(ocha)

Danh từ sinh viên がくせい ~です がくせいです

(~desu) (gakusei) (gakuseidesu)

ひま(hima) ひまです(himadesu) rảnh ｒỗi

Tính từ đuôi な

(na)

muộn ほそい(hosoi) ほそいです(hosoidesu)

Tính từ đuôi い(i)

Phó từ thế ạ そう(sou) そうです(soudesu)

Danh từ sinh viên がくせい がくせいでございます ~ございま

(gakusei) (gakuseidegozaimasu) す

ひま(hima) ひまでございます rảnh ｒỗi (~gozaimas

Tính từ đuôi な u) (himadegozaimasu)

(na)

muộn ほそい(hosoi) ほそうございます

Tính từ đuôi い(i) (hosougozaimasu)

Phó từ thế ạ そう (sou) そうでございます

(soudegozaimasu)

Phó từ hôm nay 今日(kyou) 本日(honjitsu)

hôm qua きのう(kinou) さくじつ(sakujitsu)

ngày mai あした(ashita) あす(asu)、みょうにち

Biến đổi đặc biệt (myounichi)

hôm kia おととい いっさくじつ

(ototoi) (issakujitsu)

166

Nghĩa Dạng thức Từ loại Dạng từ điển Dạng lịch sự trung hòa tiếng Việt

ngày kia あさって みょうごにち

(asatte) (myougonichi)

năm nay ことし(kotoshi) ほんねん(honnen)

năm ngoái きょねん さくねん(sakunen)

(kyonen)

năm kia おととし いっさくねん(issakunen)

(ototoshi)

một tháng いっかげつ ひとつき(hitotsuki)

(ikkagetsu)

tối qua ゆうべ(yuube) 昨夜 (Sakuya)

sáng nay けさ(kesa) こんちょう(konchou)、

けさほど(kesahodo)

sáng mai 明日の朝 明朝(minchou)

(ashitanoasa)

tối nay きょうの夜 今夜(konya)

(kyounoyoru)

ngày hôm 次の日 翌日(yokujitsu)

sau (tsukinohi)

gần đây この間 先日(senjitsu)

(konoaida)

bây giờ 今(ima) ただいま(tadaima)

vừa rồi さっき(sakki) 先ほど(sakihodo)

sau đó あとで(atode) 後ほど(nochihado)

ngày đó その日(sonohi) 当日(toujitsu)

sắp sửa もうすぐ 間もなく(mamonaku)

(mousugu)

あるときから さっそく(sassoku)

ngay lập tức (arutokikara)

tốt Tính từ いい(ii) よろしい(yoroshii)

167

Phụ lục 9: Phát ngôn có xuất hiện kính ngữ tiếng Nhật

STT Tiếng Nhật Nguồn

「今度御光来の節は久しぶりにて晩餐でも 供 きょう したき心 1 Wag 得に御座候。」

「何かお宅に手紙かなんぞ当人 の書いたものでもございま 2 Wag す。」

「……水島寒月さんのことで 御用があるんだそうでございま 3 Wag す。」

「その一斑を披瀝して、御 両君の清聴をわずらわしたいと思い 4 Wag ます。」

「水島という人には会ったこともございませんが、とにかくこち

らと御縁 組みができれば生 涯の幸福で、末人はむろん異存はな 5 Wag

いのでしょう。」

「それでも、あなた、ど うせ御口に合うようなものはございま 6 Wag せんが。」

7 「御誂ならこしらえますが少々時間がかかります。」 Wag

「きょう出 ましたのも全くそのためで、じつは先生にも一つ御 8 Wag 入会の上御尽力を仰ぎた いので。」

「義務と申してべつだんぜひ願うこともないくらいで、ただお

9 名前だけを「御記入くださって賛成の意さえお 表しくだされば Wag

それで結構です。」

「風邪をひくと、 どなたでもお咳が出ますからね。」 10 Wag

「おおかたお医者へでも行ったんでしょう。」 11 Wag

ご ふ た り

ぶ ん

「けいこ ですから、御遠慮なく御批評を願います。」 12 Wag

ご し ょ う ち

「つけ文 じゃないんです、もっとはげしいんでさあ、御二人 と 13 Wag も御承知 じゃありませんか。」

168

「鈴木君どうだい、お聞きのとおりの次第さ、ずいぶん厄介だ 14 Wag ろうが？」

「奥さんこれがぼくの自弁の御馳走ですよ。」 15 Wag

「さぞ御腹が御減 りでしょう。」 16 Wag

「東風君のお作も拝見したから、今度はぼくが短文を読 んで諸 17 Wag 君の御批評を願おう。」

18 「それじゃ帰りにお寄り、待っているから。」 Wag

「いつか参上の上御高話を拝聴いたそうと存じておりましたと 19 Wag ころ。」

「幸い今日 は御近所を通行いたしたもので, お礼かたがた伺っ 20 Wag たわけで」

や ぎ せ ん せ い

21 「雪江さんなんのお話、わたしお話が大好き。」 Wag

き ょ う

ご ふ じ ん

か い

わたし

はなし

22 「ええ、それから八木先生 Wag がね。」

しょうしょうかんが

「今日 は御婦人 の会 でありますが、 私 をわざ がか ようなお 話 23 Wag わざいたしたのは 少 々 考 えがあるので。」

24 「お帰りと言う声がした。」 Wag

「どうか願います。ついでにお払いのほうも願いたいもの Wag 25 で。」

「捕てるわけにゆかなければ、お望みどおりぼくのヴァイオリ Wag 26 ン談をして 聞かせることにしよう。」

「独仙君 のお説のごとく今の世にお上の御威光を笠 にきた

り、竹槍 の二、三百末をた のみにして無理を押し通そうとす Wag 27 るのは、ちょうどカゴへ乗ってなんでもか でも汽車と競争しよ

うとあせる、時代おくれの頑物。」

「奥さん、奥さん。いつのまにお帰りですか。」 Wag 28

「今のはね、御主人のお考えではないですよ。」 Wag 29

169

て ん き

お ひ ま

さ ん ぽ

さんじゅうさんけん

ど う

お き ら

わたし

き

「どうもいい天気 ですな、御暇 ならごいっしょに散歩 でもしま 30 Wag しょうか。」

い

て づ

「あなたは三十三間 も御嫌 いかしらないが、 私 に聞 かせるの 堂

だ ん ぱ ん

だからいっしょに行 めの 31 Wag ってくだす ってもいいでしょうと手詰

談判 をする。」

「そんなに英語がお好きな ら、なぜ耶蘇学校の卒業生かなんか Wag 32 をおもらいなさらなかったんです。」

「しかしその娘が丸薬罐でな くってめでたく東京へでも連れて Wag 33 お帰りになったら、先生はなお元気かもし れませんよ。」

「今日は少々お寒うございますから、どうぞごゆっくり──ど

うぞ 白い湯へ出たりはいったりして、ゆるりと御あったまりく 34 Wag

ださい。」

「ではこの生徒はあなたにお引き渡し申しますからお連れ帰り 35 Wag を願います。い やわざわざお呼び立て申して恐縮です。」

ご し ょ う ち

ぶ ん が く び じ ゅ つ

す

「独仙君どうかお早く願おう。」 Wag 36

ご し ょ め い

う え ご な つ い ん

ね が

のとおり、文学美術 が好 「御承知 Wag 37 きなものですから。」

の上御捺印 を願 38 「これへどうか御署名 Wag いたいので。」

「しかし御存じのごとく小生は一度思い立ち候ことは成功する Wag 39 までは けっして中絶つかまつらざる。」

「第二回 には知名の文士を拚 待 しょうだい して大会をやるつ Wag 40 もりだから、先生にもぜひ御臨席を 願いたいって。」

41 「けいこ ですから、御遠慮なく御批評を願います。」 Wag

「これから末論にはいるところですから、少々御辛抱を願いま Wag 42 す。」

「さて多角形に関する御存じの平均性理論によりますと、下の Wag 43 ごとく十二の方程式が立ちます。」

44 「いえ御両人とも御 存じのことですよ。」 Wag

170

「毎度御贔屓にあずかりましてありがとうございます。」 45 Wag

「御忠告のとおりにいたしてもいいのです。」 46 Wag

「あらかじめ御注意をしておきま す。」 47 Wag

「なるべく通俗的に引き直して佳人淑女の 眷顧にそむかざらん

ことを期するわけでありますが、これからは尐々力学上 の問題 48 Wag に立ち入りますので、勢い御婦人がたにはおわかりにくいかも

しれま せん。どうか御辛抱を願います。」

「先生がたの御意向がそうなら、私は断念してもいいんです

49 が、もし当人 がそれを気にして病気にでもなったら罪ですか Wag

ら。」

50 「私にできますことならなんでも御遠慮なくどうか。」 Wag

「今度東京勤務とい うことになりましたのも全くいろいろ御心 51 Wag 配をかけた結果にほかならんわけ でありますから。」

「水島という人には会ったこともございませんが、とにかくこ

52 ちらと御縁 組みができれば生 涯の幸福で、末人はむろん異存 Wag

め い し

み け つ ぶ

も ん

はないのでしょう。」

を御饌粒 で門 「名刺 53 Wag へはりつける のでしょう。」

わ が は い

じょじゅつ

じゅんじょ

ふ じ

ち ん じ つ

ど ろ ぼ う い ん し

ひ と

「御自分が好きでもらっておい て片輪だなんて。」 54 Wag

さ い し ょ く ん

ご し ょ う か い

え い よ

ゆ う

ま え

「吾輩 は叙述 の順序 として、不時 の珍実 なる泥棒陰士 その人 を

ひ け ん

か い ち ん

お

こ う り ょ

この際諸君 するの栄誉 を有 するわけであるが、その前 に 御紹介 55 Wag

ちょっと卑見 を開陳 して御 をわずらわしたいことがあ 高慮

る。」

「私も品数を教えてあげません。告訴はあなたが御自分でなさ 56 Wag るんですか ら、私は書いていただかないでも困りません。」

「多々良さんせんだっては御親切にたくさんありがとう。」 57 Wag

「御安い御用です、さあ御上がんなさ い 。」 58 Wag

「こりゃ新説 だね。ぜひ御講釈を伺いましょう。」 59 Wag

171

60 「稿末を幸い持って参りましたから御批評を願いましょ う。」 Wag

「へえ、この前迷亭先生とごいっしょに朗読会へ招待した婦人 61 Wag の一人で す。」

62 「御承知のごとく不幸にして機械を持つことができん。」 Wag

「今日は少々お寒うございますから、どうぞごゆっくり──ど

63 うぞ 白い湯へ出たりはいったりして、ゆるりと御あったまりく Wag

ださい。」

「諸君は四つ目垣とはいかなるものであるか御承知であろ Wag 64 う。」

「これを許すとつい 御迷惑になるようなことができますが、こ Wag 65 れはぜひ御容赦を願いたいと思い ます。」

「どうもそう、御謙遜では恐れ入る。かえって手前が痛み入 Wag 66 る。どうか御遠慮なく、さあどうぞ。」

67 「御謙遜では……恐れますから……どうか。」 Wag

「御 承知でもあらっしゃろうがなかなか玉を磨ったり針金を綯 68 Wag ったりするような たやすいものではなかったでがすよ。」

69 「どうか 御再考をわずらわしたい。」 Wag

「こんだ寒月さんが来たら知らしてあげたら いいでしょう。寒 Wag 70 月さんもまるで御存じないんでしょう。」

「では、少し御無理な御注文ですが、先生のことですから、ま Wag 71 げて、ここ は「日が暮れたことにいたしましょう。」

「いろいろ御心配をかけてすみませんが。」 Wag 72

「苦沙弥先生の御名論を。」 Wag 73

「いえ、ちっとも御遠慮には及び ません。」 Wag 74

「どうか御遠慮なく。」 Wag 75

「いつごろ御入用ですか。」 Wag 76

「ほんとうに御校の生徒でしょうか。」 Wag 77

172

「や はり御令嬢の御婚儀上の関係で、寒月君の性行の一斑を御 78 Wag 承知になりたいと いうわけでしょう。」

「それじゃ、御令嬢を寒月におやりになりた いとおっしゃるん 79 Wag で。」

「去年の暮れ向島の阿部さんのお屋敷で演奏会があって寒月さ

80 んも出かけたじゃありませんか、 その晩帰りに吾妻橋でなんか Wag

あったでしょう。」

「きっとよくお似合いあそばします。」 Wag 81

「奥さん、 ハーキュリスの牛を御存じですか。」 Wag 82

「御存じない ですか、ちょっと講釈をしましょうか。」 Wag 83

「へえ御待遠さま、たんと御覧あそばせ。」 Wag 84

「もう奥方の御帰りの刻限だろう。」 Wag 85

「お嬢様、旦那様と奥様が呼んでいらっしゃいます。」 Wag 86

「ちと上野の へでも花見に出かけなさるごと勧めなさい。」 Wag 87

「このごろでもジャムをなめなさるか。」 Wag 88

「何 か勘定違いだろうと言いなさるから。」 Wag 89

「それじゃ奥さん少しもなめなさらんか。」 Wag 90

「先生泥棒に逢いなさったそうですな。」 Wag 91

「先生,あ の男がいくらもらってると思いなさる。」 Wag 92

「たいへんお早うございますね。」 Wag 93

「そりゃお困りでございましたろ う。」 Wag 94

「御医者様へ連れて行ったのかい。」 Wag 95

「どうもお退屈様、もう帰りましょう。」 Wag 96

牧山様に は始終御世話になると、宿で毎々御噂をいたしており 97 Wag ます。」

「お礼だから、どうかお取りくださ。」 Wag 98

「お客様の御誂えが参りました。」 Wag 99

173

「その時の私の苦しみといったら、とう てい今あなたがたのお 100 Wag じれになるどころの騒ぎじゃないです。」

101 「あなたが たは、お若いから、あまりお感じにならんかの。」 Wag

「それでもあなたが御飯を召し上がらんでパンを御食べ になっ 102 Wag たり、ジャムを御舐めになるものですから。」

103 「どうですおわかりになりましたか。」 Wag

104 「いったいだれにお聞きにな ったんです。」 Wag

105 「どうですたいていおわかりになりましたか。」 Wag

106 「やはり苦沙弥の 所でお逢いになったんですか。」 Wag

107 「あなたはゆうべ何時にお休みになったんですか。」 Wag

「あなたも、あんな帽子を御買いになったら、いいでしょう。 108 Wag 」

109 「先生おわかりにならんのはごもっともで。」 Wag

110 「寒月さんはほんとにあのかたをおもらいになる。」 Wag

111 「どうです苦沙弥先生もお聞きになっては。」 Wag

112 「迷亭先生お聞きになりま したか。」 Wag

「豪奢風流の極度と平生よりひそかに食指を動かしおり候次第 113 Wag 御諒察くださるべく候。」

114 「さ よう御承知くださるべく候 。」 Wag

115 「どうかお取りくださいって。」 Wag

「なにも長く前歯 まえば 欠成 かけなり を名乗るわけでもない 116 Wag でしょうから御安心なさいよ。」

117 「はがきならたくさんあります、御覧なさい。」 Wag

118 「その文句を読んで御覧なさい」 Wag

119 「さあ遠慮はいらんから、存分お笑いなさい。」 Wag

120 「奥さん、帽子はそのくらいにしてこの鋏を御覧なさい。」 Wag

121 「ちょっと、のぞいてごらんなさい。」 Wag

174

「だがだまされたと思って、ちょいと のぞいて御覧なさい 122 Wag な。」

「奥さん蛇飯を召し上 がらんから、そんなことをおっしゃる

123 が、まあ一ぺん食べて御覧なさい、 あの味ばかりは生涯忘れら Wag

れませんぜ。」

124 「伯父さん持たし て御覧なさい。」 Wag

125 「まあ食べて御覧なさい。」 Wag

126 「だから食べる時にはちょっとお洗いなさい。」 Wag

127 「十六世紀のナッシ君の説で すから御安心なさい。 Wag

「ええ去年の暮れお師匠さんに買っていただいたの、いいでし 128 Wag ょう。」

129 「しかしお隠しなさるわけもないでしょう。」 Wag

130 「苦沙弥君、全く寒月はお嬢さんを恋ってるに相違ないね。」 Wag

「あ なたは寒月のほうからお嬢さんに恋着したようにばかりお 131 Wag っしゃるが。」

132 「せんだってお嬢様からいただきましたので。」 Wag

133 「それはほんとうのところでございます。」 Wag

「そ うでございますとも、私どもでさえ一日御膳をいただかな 134 Wag いと、明くる日は とても働けませんもの。」

135 「ええ、あの御医者様はよっぽど妙でご ざいますよ。」 Wag

「腹が立ったから、それじゃ見ていただかなくって もようござ

いますこれでもだいじの猫なんですって、三毛をふところへ入 136 Wag

れ てさっさと帰って参りました。」（26）

137 「ええきっと風邪をひいて咽喉が痛むんでございますよ。」 Wag

175

「ほんとうにこのごろのように肴病だのペストだのって新しい

138 病気ばかり ふえたひにゃ油断もすきもなりゃしませんのでござ Wag

いますよ。」

139 「そうでございましょうかねえ。」 Wag

140 「ええあの表通りの教師の所 とこ にいる薄ぎたない雄猫。」 Wag

141 「そうでございましょうともねえ。」 Wag

「たたいてやりますとも、三毛の病気になったのも全くあいつ

のお陰に 相違ございませんもの、きっと 讎をとってやりま 142 Wag

す。

143 『いえ格別のこともございますまい。』 Wag

『あのちょっとぐらい外出いたしてもさしつかえはございます 144 Wag まいね。』

『い やけっして御心配になるほどのことじゃございません、神 145 Wag 経をお起こしになるといけませんよ。』

「ほんとに残念なことをいたしましたね。初めはちょいと風邪 146 Wag をひいたんでございましょうがねえ。」

「いったいあの甘木さんが悪うございますよ、あんまり三毛を 147 Wag ばかに しすぎまさあね。」

148 「ええあの畜 生が三毛のかたきでございますよ。」 Wag

「そのとおりでご ざいますよ。三毛のようなかあいらしい猫は

149 鉦と太鼓で捜して歩いたって、 二人 ふたり とはおりませんか Wag

らね。」

「あの教師の所の野良が死ぬと御誂えどおりに参ったんでござ 150 Wag いますがねえ。」

「そうでございますとも、全く果報者 かほうもの でござ いま

すよ。ただ欲を言うとあの坊さんのお経があまり軽少だったよ 151 Wag

うでございますね。」

176

「少し短か過ぎたようだったから、たいへんお早うございます

ねとお尋ねをしたら、月桂寺さんは、ええききめのあるところ 152 Wag をちょいとやって おきました、なに猫だからあのくらいで十分

浄土へゆかれますとおっしゃっ たよ。」

「罪が深いんですから、いくらありがたいお経だって浮かばれ 153 Wag ることはご ざいませんよ。」

154 「鼠どころじゃございません。」 Wag

書物は 商売道具でしかたもござんすまいが、よっぽど偏窟でし 155 Wag てねえ。」

ユダヤ人中にあって は罪人を石をなげつけて殺す習慣であっそ 156 Wag うでございます。

エジプト人は罪人の首を切って胴だけを十字架 に釘づけにして 157 Wag 夜中さらし物にしたそうでございます。

「さてペルシたア人はどうかと申しますとこれもやはり処刑に 158 Wag は 磔を用 いたようでございます。」

「すなわちかのテレマカスがペネロピーの十二人の侍女を絞殺 159 Wag するというくだりでございます。」

ギリシア語で末文を朗読してもよろしゅうございます が、ちと 160 Wag てらうような気味にもなりますからやめにいたします。

「じつは方々からくれくれと申し 込みはございますが、こちら

の身分もあるものでございますから、めったな所へもかたづけ 161 Wag

られませんので……」

「それが伺えればたいへん都合が よろしいのでございますが 162 Wag ……」

「寒月さんも理学士だそう ですが、ぜんたいどんなことを専門 163 Wag にしているのでございます。」

「近ごろでもその地球の――何かを勉強しているんでございま 164 Wag しょうか。」

177

「お話しは違いますが――このお正月に椎茸を食べて前歯を二 165 Wag 枚折ったそう じゃございませんか。」

「何かお宅に手紙かなんぞ当人 の書いたものでもございますな 166 Wag らちょっと拝見したいもんでございますが。」

去年の暮れ向島の阿部さんのお屋敷で演奏会があって寒月さん

も出かけたじゃありませんか、 その晩帰りに吾妻橋でなんかあ

ったでしょう――詳しいことは言いますまい、 当人のご迷惑に 167 Wag

なるかもしれませんから――あれだけの証拠がありゃ十分だ と

思いますが、どんなものでしょう。

168 「出しておけって、あんな立派なお召はござんせんわ。」 Wag

「……水島寒月さんのことで 御用があるんだそうでございま 169 Wag す。」

「このお正月、白木屋へいらっしゃいまして、お求めあそばし

170 たので―― うぐいすへ相撲の番付を柒め出したのでございま Wag

す。」

「あたしには地味すぎて いやだからお前にあげようとおっしゃ 171 Wag った、あれでございます。」

「で愚見によりますと鼻の発達は我々人間が鼻汁をかむと申す

172 微細な る行為の結果が自然と蓄積してかく著明なる現象を呈出 Wag

したものでございま す。」

「し かし物も極度に達しますと偉観には相違ございませんがな Wag 173 んとなく恐ろしく て近づきがたいものであります。」

「あの鼻梁などはすばらしいには違いございませんが、少々峻 Wag 174 嶮すぎるかと思われます。」

鼻高きがゆえに 貴からず、奇なるがために 貴しとはこのゆえ Wag 175 でもござ いましょうか。

ジュ リアス、シーザーの鼻はたいしたものに相違ございませ Wag 176 ん。

178

しかしシーザー の鼻を 鋏でちょん切って、当家の猫の顔へ安 177 Wag 置したらどんなものでございま しょうか。

御母堂の鼻 はシーザーのそれのごとく、まさしく英姿颯爽 さ 178 Wag っそう たる隆起に相違ございません。

「なるほどあの男が水島さんを教えたことがございますので 179 Wag ──なるほど、 よいお思いつきで──なるほど。」

180 「お困りでございましたろ う。」 Wag

181 「よろし ゅうございます。」 Wag

「水島という人には会ったこともございませんが、とにかくこ

182 ちらと御縁 組みができれば生 涯の幸福で、末人はむろん異存 Wag

はないのでしょう。」

183 「奥さん。よか天気でござります。」 Wag

「そうして実業家になんなさい。金なんかもうけるのは、ほん 184 Wag に造作もないことでござります。」

185 「そうでございますか、わたしよりえらいですか。」 Wag

「この 両三日は、ただじっ としておりましても汗が出るくら 186 Wag いで、たいへん御暑うございます。」

187 「で もお変わりもございませんで。」 Wag

「私なども、ついに昼寝 などをいたしたことがないんでござい 188 Wag ますが、こう暑いとつい──。」

189 「フライをどうなさったんでご ざいます。」 Wag

「ほんとでございますよ。せんだってじゅうは単衣でも寒いく

190 らいで ございましたのに、おとといから急に暑くなりまして Wag

ね。」

「時分どきだのに ちっとも気がつきませんで──それじゃ何も 191 Wag ございませんが御茶漬けでも。」

「それでも、あなた、ど うせ御口に合うようなものはございま 192 Wag せんが。」

179

193 「長いものでございますね。」 Wag

「しかしあなたは、どこもなん ともなくて結構でございました 194 Wag ね。」

195 「何かおもしろい趣向はございますまいか。」 Wag

「先生だいぶおもしろうございますが、ちと大和魂が多すぎは 196 Wag しませんか。」

「だれもおりませんでしたら小使でもよろしゅうございます 197 Wag か。」

198 「それは好都合でごさいました。」 Wag

「なんなら、御都合の時出直して伺いましょう。いつがよろし 199 Wag ゅう、ごさ いますか。」

200 「そいつは妙案ですな。きき目がございましたか。」 Wag

201 「その鉄扇はだいぶ重いものでございましょう。」 Wag

202 「なんにしたものでございましょう。」 Wag

203 「あなた、そうでござりましょう。」 Wag

「決心で長 生きができるものなら、だれも死ぬ者はございませ 204 Wag んって。」

205 「学 校の生徒さんでございます。」 Wag

「みんな同価かと聞くと、へえ、どれでも変わりはございませ

ん。みんな 丈夫に念を入れてこしらえてございますと言います 206 Wag から、がま口の中から五 円札と銀貨を二十銭出して用意の大ぶ

ろしきを出してヴァイオリンを包みま した。」

なに鴛鴦歌は都合によって、こちらへ向けかえてもよろしゅう 207 Wag ございま す。

208 「おみやげにござります。」 Wag

「まだいろいろ お話しいたしたいこともございますが、御迷惑 209 Wag でおらっしゃいましょうから ……」

210 「いやはじめてお目にかかります。」 Wag

180

「では、少し御無理な御注文ですが、先生のことですから、ま 211 Wag げて、ここ は日が暮れたことにいたしましょう。」

「どれお見せなさい。ああきれいにできた、これで三毛 も浮か 212 Wag ばれましょう。金 きん ははげることはあるまいね。」

213 「どうもお退屈様、もう帰りましょう。」 Wag

「近ごろでもその地球の――何かを勉強しているんでございま 214 Wag しょうか。」

「絵もかくんでございますか、 なかなか器用ですね、どれ拝見 215 Wag しましょう。」

「先生弁じましたは少し講釈師のようで下品ですから、よして 216 Wag いただきま しょう」

「なにしろ十年一日のごとくリードル専門の教師をしているの 217 Wag でもだい たいおわかりになりましょう。」

「ええ全くおっしゃるとおり愚な抵抗をするのは本人の損にな

218 るばかりで なんの益もないことですから、よく申し聞けましょ Wag

う。」

219 「御存じない ですか、ちょっと講釈をしましょうか。」 Wag

奥さん、このいちばんしまいがたいへ んおもしろいんです、こ 220 Wag こに蠅の目玉ぐらいな大きさの球がありましょう。

どうか私の参ったことは寒月さんへは内々 ないない に 願いま 221 Wag す。

222 「稿末を幸い持って参りましたから御批評を願いましょ う。」 Wag

毎度迷亭が出てお邪魔をいたすそうで、 いつか参上の上御高話

を拝聴いたそうと存じておりましたところ、幸い今日 は御近所 223 Wag を通行いたしたもので、お礼かたがた伺ったわけで、どうぞお

見知りおかれまして今後ともよろしく。

Wag 224 いっしょに拚魂社へお嫁 に行きましょう。

Wag 225 「話してもいい。先生話しましょうかね。」

181

226 寒月君は出てくれるでしょうね。 Wag

「どこで」「どこでもそりゃお聞きにならんでもよいでしょ 227 Wag う。．．．」

「でもあなた澱粉質のものにはたいへん効能があるそうですか 228 Wag ら、召しあがったらいいでしょう。」

「ええ去年の暮れお師匠さんに買っていただいたの、いいでし 229 Wag ょう。」

230 「よろしいわかりました天璋院様のでしょう。」 Wag

231 「御祐筆のでしょう。」 Wag

232 『早く お飲みになったらいいでしょう。』 Wag

「どこへ参るにも断わって行ったことのない男で すからわかり 233 Wag かねますが、おおかたお医者へでも行ったんでしょう。」

ただ七代目樽金はふるってると思ってね……ええお待ちなさ い

よローマの七代目の王様ですね、こうっとたしかには覚えてい 234 Wag

ないがター クィン・ゼ・プラウドのことでしょう。

「会社でも一つじゃないんです、二つも三つも兹ねているんで

す。それにどの会社でも重役なんで――たぶん御存知でしょう 235 Wag

が。」

「や はり御令嬢の御婚儀上の関係で、寒月君の性行の一斑を御 236 Wag 承知になりたいと いうわけでしょう。」

237 「しかしお隠しなさるわけもないでしょう。」 Wag

238 「お忘れになったらわたしからお話しをしましょう。」 Wag

239 「博士になら なければやれないとおっしゃるんですか。」 Wag

「なにも長く前歯 まえば 欠成 かけなり を名乗るわけでもない 240 Wag でしょうから御安心なさいよ。」

「水島という人には会ったこともございませんが、とにかくこ

ちらと御縁 組みができれば生 涯の幸福で、末人はむろん異存 241 Wag

はないのでしょう。」

182

「かしこまりました。きょうは土曜ですからこれから回った

242 ら、もう帰っ ておりましょう。近ごろはどこに住んでおります Wag

かしらん。」

「あなたも、あんな帽子を御買いになったら、いいでしょう。 243 Wag 」

さぞ御腹が御減 りでしょうと言いますから、なんでもいいから 244 Wag 早く食わせたまえと請求した んです。

245 「ほんとうに御校の生徒でしょうか。」 Wag

246 「いったい医者の薬はきくものでしょうか。」 Wag

247 「運動でも、少しなさったらいいでしょう。」 Wag

「先生、せんだって催眠術の書いてある本を読んだら、催眠術

248 を応用して 手癖の悪いんだの、いろいろな病気だのを直すこと Wag

ができると書いてあった ですが、ほんとうでしょうか。」

「伯父さんは自分が楽なからだだもんだ から、人も遊んでると 249 Wag 思っていらっしゃるんでしょう。」

250 「殿下様でもきかないでしょう。」 Wag

251 「東風さんでしょう。」 Wag

「こんだ寒月さんが来たら知らしてあげたら いいでしょう。寒 252 Wag 月さんもまるで御存じないんでしょう。」

「寒月さんはほんとにあのかたをおもらいになる気なんでしょ 253 Wag うかね。

254 「お父さんは保険がきらいでしょう。」 Wag

255 「先生、ぼく は心配なんですが、どうしたらいいでしょう。」 Wag

256 「先生なんとか言っておやんなすったんでしょう。」 Wag

Wag 257 がどうでしょう先生。

「先生披露会の時に 楽隈を呼ぶつもりですが、東風吒の作を譜 Wag 258 にして奏したらどうでしょう。」

Wag 259 「いつでもそうおっしゃる の」

183

260 「それじゃまた遊びにいらっしゃい。」 Wag

「それでおもしろい趣向があるからぜひいっしょに来いとおっ Wag 261 しゃるので。」

「へへー。君何か変わったものを食おうじゃないかとおっしゃ Wag 262 るので。」

「そうですか、 私はまたいつのまに洋行なさったかと思って、 Wag 263 ついまじめに拝聴していまし た。」

264 「それでこの前やったとおっし ゃる心中物というと。」 Wag

「それでもあなたが御飯を召し上がらんでパンを御食べ になっ Wag 265 たり、ジャムを御舐めになるものですから。」

「いったい、月 並み月並みと皆さんが、よくおっしゃいます Wag 266 が、どんなのが月並みなんです。」

「それじゃ、御令嬢を寒月におやりになりた いとおっしゃるん Wag 267 で。」

「あれがお嬢さんですか、なるほどこりゃいい、おっしゃる と

おりだ、ねえ苦沙弥君、全く寒月はお嬢さんを恋ってるに相違 268 Wag

ないね……」

「なあに、あなたが何をなさろうとおっしゃろうと、それ にか Wag 269 まってるんじゃないんです。寒月さんのことだけですよ。」

「あ なたは寒月のほうからお嬢さんに恋着したようにばかりお

っしゃるが、わた しの聞いたんじゃ、少し違いますぜ、ねえ迷 270 Wag

亭君。」

「おもしろいことばかりおっしゃって、どこに生き ていらっし Wag 271 ゃるんです。」

「そうおっしゃいましたよ、私 も茶の間で聞いておりまし Wag 272 た。」

「ち ょっと用があるから嬢を呼んで来いとおっしゃいまし Wag 273 た。」

184

「このお正月、白木屋へいらっしゃいまして、お求めあそばし

274 たので―― うぐいすへ相撲の番付を柒め出したのでございま Wag

す。」

「ええ全くおっしゃるとおり愚な抵抗をするのは本人の損にな

275 るばかりで なんの益もないことですから、よく申し聞けましょ Wag

う。」

「そんなに人のことをおっしゃるが、あなただって鼻の穴へ白 276 Wag 髪がはえて るじゃありませんか。」

「えらいとほめるなら、もう少し博学なところをお目にかける 277 Wag がね。」

「どうするつもりか知りません。泥棒の所へ行って聞いていら 278 Wag っしゃい。」

「きっと人が英語を知らないと思って悪口をおっし ゃったんだ 279 Wag よ。」

「私も品数を教えてあげません。告訴はあなたが御自分でなさ 280 Wag るんですか ら、私は書いていただかないでも困りません。」

「わたしに言ってもだめだから、あなたが先生にそうおっしゃ 281 Wag い。」

「先生はどうしても教えてくださらないから、あなたに聞くん 282 Wag です。」

しかし先生もよほど変わっていなさいますな。この 天気のいい 283 Wag のに、うちにじっとして。

284 ちと上野の へでも花見に出かけなさるごと勧めなさい。 Wag

285 「このごろでもジャムをなめなさるか。」 Wag

286 「せんだって、先生こぼしていなさいました。」 Wag

「何 か勘定違いだろうと言いなさるから、そりゃ嬢さんや奥さ 287 Wag んがいっしょに なめなさるに違いない──お。」

185

「わからんばってんが──それじゃ奥さん少しもなめなさらん 288 Wag か。」

「先生泥棒に逢いなさったそうですな。なんちゅ愚なことで 289 Wag す。」

290 「生きていらっしゃるのも御嫌いなんでしょう。」 Wag

291 「先生,あ の男がいくらもらってると思いなさる。」 Wag

292 「ええ、よくいらっしゃいます」 Wag

293 「おやいらっしゃいまし」 Wag

294 「フライをどうなさったんでご ざいます。」 Wag

295 「奥さん、 ハーキュリスの牛を御存じですか。」 Wag

296 「御存じない ですか、ちょっと講釈をしましょうか。」 Wag

「あらギリシアのお 話なの？ そんなら、そうおっしゃればい 297 Wag いのに。」

「なんのことあない毎日少しずつ死んでみるようなものです 298 Wag ぜ、 奥さん御手数だがちょっと起こしていらっしゃい。」

299 「今一々説明しま すから聞いていらっしゃい。」 Wag

300 「まあ待っていらっしゃいよ。」 Wag

301 「へえ御待遠さま、たんと御覧あそばせ。」 Wag

「もう少し で失恋になるからしばらく辛抱していらっしゃ 302 Wag い。」

「奥さん蛇飯を召し上 がらんから、そんなことをおっしゃる

303 が、まあ一ぺん食べて御覧なさい、 あの味ばかりは生涯忘れら Wag

れませんぜ。」

「女の軽いのがいけないとおっしゃ るけれども、男の重いんだ 304 Wag っていいことはないでしょう。」

「よくいろいろなことを知ってい らっしゃるのね、感心ね 305 Wag え。」

306 「先生にはだいぶ久しくお目に かかりません。」 Wag

186

「伯父さんは自分が楽なからだだもんだ から、人も遊んでると 307 Wag 思っていらっしゃるんでしょう。」

「起きるとおっしゃってもお起きなさらんじゃありません 308 Wag か。」

309 「それでも きのう、先生がお休みだっておっしゃってよ。」 Wag

「ちょっとでなくっていいから、ゆっくり遊んでいらっしゃ 310 Wag い。」

311 いつもなら今時分はまだ寝ていらっしゃるんだわ。 Wag

なぜあんななんでしょう、ここへいらっしゃるかた だって、お 312 Wag 父さんのようなのは一人もいないわね。」

313 「雪江さん が今おもしろい話をなさるところだから。」 Wag

「どうですか、そんなことはなんともおっしゃらなくって 314 Wag よ。」

315 八木先生はそうおっしゃってよ。 Wag

「どうですか、あのかたは学校へ行って球ばかりみがいていら 316 Wag っしゃるか ら、おおかた知らないでしょう。」

「いい息好なの？ それが？ あんまりよかあないわ？ 油壺なん 317 Wag かなん で持っていらっしったの？」

「よくってよ、どうせ無教育なんですから、なんとでもおっし 318 Wag ゃい。」

「いつ買う気だとおっしゃるが、晩になりさえすれば、すぐ買 319 Wag いに出かけ るつもりなんです。」

320 「そげん頑固張りなさるならやむをえません。」 Wag

この書生の掌でしばらくよい心持に坐っておったが、しばらく 321 Wag すると非常な速力で運転し始めた。

322 今から考えるとその時はすでに家の内に這入っておったのだ。 Wag

Wag 323 「お客様がいらっしゃいました。」

Wag 324 先生 なんとおっしゃいました。

187

「なに二人ともさる所の令嬢ですよ、御存じのかたじゃありま 325 Wag せん」とよそよそしい返事をする。

「ええ去年の暮れお師匠さんに買っていただいたの、いいでし 326 Wag ょう。」

「じつはきょう参りましたの は、少々先生にお願いがあって参 327 Wag ったので。」

328 「さあそこまではまだ調べが届いておりません。」 Wag

「右のごとく謡曲会、俳句会、短歌会、新体詩会等、会の連発

にて当分の あいだは、のべつ幕無しに出勤致し候ため、やむを 329 Wag えず賀状をもって拝趨の 礼にかえ候段あしからず御宥恕くださ

れたく候。……」

「よってこのあいだ 中よりギボン、モンセン、スミス等諸家の

330 著述を 渉 猟いたしおり 候えどもいまだに発見の端緒を見いだ Wag

しえざるは残念の至りに 存じ候。」

「ついてはさきに申し上げ候トチメンボーおよび 孔雀の舌の御

馳走も相成るべくは右発見後にいたしたく、さすれば小生の都 331 Wag 合はもちろん、すでに胃弱に悩みおらるる大兄のためにも御便

宜かと存じ 候草々丈備。」

「そ うでございますとも、私どもでさえ一日御膳をいただかな 332 Wag いと、明くる日は とても働けませんもの。」

『あのちょっとぐらい外出いたしてもさしつかえはございます 333 Wag まいね。』と細君が聞く。

「そのとおりでご ざいますよ。三毛のようなかあいらしい猫は

334 鉦と太鼓で捜して歩いたって、 二人 ふたり とはおりませんか Wag

らね。」

「あの教師の所の野良が死ぬと御誂えどおりに参ったんでござ 335 Wag いますがねえ。」

188

「どこへ参るにも断わって行ったことのない男で すからわかり 336 Wag かねますが、おおかたお医者へでも行ったんでしょう。」

337 「コップへ水を一杯頂戴しましょう。」 Wag

ギリシア語で末文を朗読してもよろしゅうございます が、ちと 338 Wag てらうような気味にもなりますからやめにいたします。

「それではこの両三句は今晩抜くことにいたし まして次を弁じ 339 Wag ――ええ申し上げます。」

340 「ちと伺いたいことがあって、参ったんですが。」 Wag

「じつは宿が出まして、お話しを伺うんですが会社のほうがた 341 Wag いへん忙しいもんですから。」

「あなたが牧山様の――なんでいらっしゃ いますか、ちっとも 342 Wag 存じませんで、はなはだ失礼をいたしました。」

牧山様に は始終御世話になると、宿で毎々御噂をいたしており 343 Wag ます。」

「博士になるかならんかはぼくら も保証することができんか 344 Wag ら、ほかのことを聞いていただくことにしよう。」

「何かお宅に手紙かなんぞ当人 の書いたものでもございますな 345 Wag らちょっと拝見したいもんでございますが。」

「絵もかくんでございますか、 なかなか器用ですね、どれ拝見 346 Wag しましょう。」

「いえ、もうこれだけ拝見すれば、ほかのはたくさんで、そん 347 Wag なに野暮でないんだということはわかりましたから。」

348 「これはは なはだ失礼をいたしました。」 Wag

349 「いずれその うちお礼はいたしますから。」 Wag

350 「そのかたが 男爵でいらっしゃるんですか。」 Wag

「そうおっしゃいましたよ、私 も茶の間で聞いておりまし 351 Wag た。」

189

「へえ、せんだってお嬢様からいただきましたので、結構すぎ

352 てもったい ないと思って行李の中へしまっておきましたが、今 Wag

までのがあまり汚れまし たからかけかえました。」

「御忠告のとおりにいたしてもいいのですが、この ひもがたい 353 Wag へんよく似合うと言ってくれる人もありますので――。」

「ところがどうしてだんだん御覧のごとくかようにせり出 して 354 Wag 参ったか。」

「で愚見によりますと鼻の発達は我々人間が鼻汁をかむと申す

355 微細な る行為の結果が自然と蓄積してかく著明なる現象を呈出 Wag

したものでございま す。」

「先生弁じましたは少し講釈師のようで下品ですから、よして 356 Wag いただきま しょう。」

357 「よく私が苦沙弥の所へ参って談じましょう。」 Wag

「かしこまりました。きょうは土曜ですからこれから回った

358 ら、もう帰っ ておりましょう。近ごろはどこに住んでおります Wag

かしらん。」

「いいじゃありませんか、あなたに買っていただきゃあしまい 359 Wag し。」

「私も品数を教えてあげません。告訴はあなたが御自分でなさ 360 Wag るんですか ら、私は書いていただかないでも困りません。」

「この 両三日は、ただじっ としておりましても汗が出るくら 361 Wag いで、たいへん御暑うございます。」

「私なども、ついに昼寝 などをいたしたことがないんでござい 362 Wag ますが、こう暑いとつい──。」

「ええ、ほんとにあれでは困ります。第一あなた、からだが悪 363 Wag くな るばかりですから。今御飯をいただいたばかりだのに。」

「奥さん、御飯といやあ、ぼくはまだ御飯をいただかないんで 364 Wag すがね。」

190

365 「いえお茶づけなんか頂戴しなくってもいいですよ。」 Wag

「今途中で御馳走をあつらえて来ましたから、そいつを一つこ 366 Wag こでいただき ますよ。」

「奥さんこれがぼくの自弁の御馳走ですよ。ちょっと御免こう 367 Wag むって、 ここでぱくつくことにいたしますから。」

「それでも金田さんは 家族じゅう残らず、先月から大磯へ行っ 368 Wag ていらっしゃるじゃありませんか。」

369 「どうもご無沙汰をいたしました。しばらく。」 Wag

「七、八両月は休んで九月には何かにぎや かにやりたいと思っ 370 Wag ております。」

371 「こりゃ新説 だね。ぜひ御講釈を伺いましょう。」 Wag

372 「稿末を幸い持って参りましたから御批評を願いましょ う。」 Wag

「先生おわかりにならんのはごもっともで、十年前の詩界と今 373 Wag 日の詩界と は見違えるほど発達しておりますから。」

「東風君のお作も拝見したから、今度はぼくが短文を読 んで諸 374 Wag 君の御批評を願おう。」

375 「天然居士の墓碑 銘ならもう二、三べん拝聴したよ。」 Wag

376 「ぜひ伺いましょう。」 Wag

377 「君はあの金田の令嬢を知ってるのかい。」 Wag

ただし檜の枝は吹 聴するごとく密生しておらんの で、そのあ

いだから群鶴館という、名前だけ立派な安下宿の安屋根が遠慮 378 Wag な く見えるから、しかく先生を想像するのにはよほど骨の折れ

るのはむろんで ある。

379 「だれを連れて参ります。」 Wag

「だれもおりませんでしたら小使でもよろしゅうございます Wag 380 か。」

「ごもっともで、よく注意は致しますがなにぶん多人数のこと Wag 381 で。」

191

「ただ今お宅へ伺いましたところで、ちょうどよい所でお目に Wag 382 かかりまし た。」

「なんなら、御都合の時出直して伺いましょう。いつがよろし Wag 383 ゅう、ござ いますか。」

Wag 384 様 子は帰りがけに御報知をいたすことにして。

何をこしらえなさると質問をした ら、なにさ今鏡を造ろうと思 Wag 385 うて一生懸命にやっておるところじゃと答えた。

「いやはじめてお目にかかります。毎度迷亭が出てお邪魔をい

たすそうで、 いつか参上の上御高話を拝聴いたそうと存じてお

386 りましたところ、幸い今日 は御近所を通行いたしたもので、お Wag

礼かたがた伺ったわけで、どうぞお見知りおかれまして今後と

もよろしく。」

「私ももとはこちらに屋敷もあって、 ながらくお膝元でくらし

387 たものでがすが、瓦解のおりにあちらへ参ってから とんと出て Wag

こんのでな。」

「ことに宮様のお顔を 拝むなどということは明治の御代でなく Wag 388 てはできぬことだ。」

あるいは町内じゅうことごとく苦手かも しれんが、ただ今は関 Wag 389 係がないから、だんだん成しくずしに紹介いたすこと にする。

「ええ、それから八木先生がね、今日は御婦人の会であります

が、私がか ようなお話をわざわざいたしたのは少々考えがある

390 ので、こう申すと失礼か もしれませんが、婦人というものはと Wag

かく物をするのに正面から近道を通っ て行かないで、かえって

遠方から回りくどい手段をとる弊がある。」

ただ御婦人にあってはなるべくただ今申した昔話を御記憶にな

っていざという場合にはどうかばか竹のような正直な了見で物 391 Wag

事を処理していただきたい。

192

「そうそう、ウェルテル吒のヴァイオリン物語を拝聴するはず 392 Wag だったね。」

393 独仙先生にも聞いていただきたいな。 Wag

「かしこまりました。月賦は必ず六十回限りのことにいたしま 394 Wag す。」

「それが伺えればたいへん都合が よろしいのでございますが 395 Wag ……」

「．．．どうだ君も絵らしい絵をかこうと思うならちと写生を 396 Wag したら。」

主人は平気な顔をして「君の忠告に従って写生を努めている

が、なるほど写生をすると今まで気のつかなかった物の形や、 397 Wag

色の精細な変化などがよくわかるようだ。．．．

「あなたがもう少し年をとっていらっしゃれば、ここが ご相続 398 Bot ができますもの。」

399 「ところが、去年あすこのお父さんが、お亡くなりて。」 Bot

「つまり古賀さんがあまりお人が好過(よす)ぎるけれ、お欺(だ 400 Bot ま)されたんぞなもし。」

「何か不都合(ふつごう)でもございましたか、お腹の立つ事が 401 Bot あるなら、云(い)っておくれたら改めますと云う。」

402 「お国はどちらでげす。」 Bot

「なるべく長くご在校を願って、お互(たがい)に力になろうと 403 Bot 思って。」

「不幸にして今回もまたかかる騒動を引き起したのは、深く諸 404 Bot 君に向って謝罪しなければならん。」

「事実はすでに諸君のご承知の通りであるからして、善後策に 405 Bot ついて腹蔵のない事を参考のためにお述べ下さい。」

「向こうで部屋へ持ってきてお小遣いがなくてお困りでしょ 406 Bot う、お使いなさいといってくれたんだ。」

193

「それで古賀さんにお気の毒じゃてて、お友達の堀田(ほった) 407 Bot さんが教頭の所へ意見をしにお行きたら。」

408 「あなたは真っ直ぐでよいご気性だ」 Bot

「あなたもさぞご心配でお疲れでしょう、今日はご授業に及(お 409 Bot よ)ばんと云うから。」

410 「まだご存知ないかなもし。」 Bot

411 「まだお聞きんのかなもし。」 Bot

412 「あなたは大分ご丈夫(じょうぶ)のようですな。」 Bot

「それでただ今校長及び教頭のお述べになったお説は、実に肯

413 綮(こうけい)に中(あた)った剴切(がいせつ)なお考えで私は徹頭 Bot

徹尾(てっとうてつび)賛成致します。」

414 「お兄い様はお父様が買っておあげなさるから構いません。」 Bot

「もうお別れになるかもしれません。ずいぶんごきげんよ 415 Bot う。」

416 「どちらからおいでになりました。」 Bot

「しかし先生はもう、お嫁がおありなさるに極(きま)っとら 417 Bot い。

「あなたもお見受け申すところ大分風流でいらっしゃるらし 418 Bot い。」

すると東京はよいところでございましょうといったから当たり 419 Bot 前だと答えてやった。

何か不都合(ふつごう)でもございましたか、お腹の立つ事があ 420 Bot るなら、云(い)っておくれたら改めますと云う。

旅費は足りなくっても嘘をつくよりましだと思って、到底あな

たのおっしゃるとおりにゃ、できません、この辞令は返します 421 Bot といったら、校長は狸のような眼をぱちつかせておれの顔を見

ていた。

194

昨日お着きで、さぞお疲れで、それでももうじゅぎょうをおは

422 じめで、だいぶ御励精で、―とのべつに弁じたのは愛嬌のある Bot

おじいさんだ。

「どうもお気の毒ですが、生憎夜でこれだけしか見当りませ 423 Bot ん。あしたになりましたらもっと拾って参ります。」

「それでただ今校長及び教頭のお述べになったお説は、実に肯

綮(こうけい)に中(あた)った剴切(がいせつ)なお考えで私は徹頭 424 Bot 徹尾(てっとうてつび)賛成致します。どうかなるべく寛大(かん

だい)のご処分を仰(あお)ぎたいと思います。」

「ただ今ちょっと失念して言い落(おと)しましたから、申しま

す。当夜の宿直員は宿直中外出して温泉に行かれたようである

が、あれはもっての外の事と考えます。いやしくも自分が一校

425 の留守番を引き受けながら、咎(とが)める者のないのを幸(さい Bot

わい)に、場所もあろうに温泉などへ入湯にいくなどと云うのは

大きな失体である。生徒は生徒として、この点については校長

からとくに責任者にご注意あらん事を希望します。」

「ここ等(ら)にも大分居(お)ります。先生、あの遠山のお嬢(じ 426 Bot ょう)さんをご存知かなもし。」

「まだご存知ないかなもし。ここらであなた一番の別嬪(べっぴ 427 Bot ん)さんじゃがなもし。」

「あまり別嬪さんじゃけれ、学校の先生方はみんなマドンナマ 428 Bot ドンナと言うといでるぞなもし。まだお聞きんのかなもし。」

「いえ、ちっとも心配じゃありません。こんな事が毎晩あって 429 Bot も、命のある間は心配にゃなりません。」

「授業はやります、一晩ぐらい寝なくって、授業が出来ないく

430 らいなら、頂戴(ちょうだい)した月給を学校の方へ割戻(わりも Bot

ど)します。」

195

「学校の職員や生徒に過失のあるのは、みんな自分の寡徳(かと

く)の致すところで、何か事件がある度に、自分はよくこれで校

431 長が勤まるとひそかに慚愧(ざんき)の念に堪(た)えんが、不幸に Bot

して今回もまたかかる騒動を引き起したのは、深く諸君に向っ

て謝罪しなければならん。」

「しかしひとたび起った以上は仕方がない、どうにか処分をせ

んければならん、事実はすでに諸君のご承知の通りであるから 432 Bot して、善後策について腹蔵のない事を参考のためにお述べ下さ

い。」

433 「ご親類のお墓ですか。」 Kok

434 「これから折々お宅へ伺っても宜ござんですか。」 Kok

435 「すぐお宅へお帰りですか。」 Kok

436 「お友達のお墓へ毎月お参りをなさるんですか。」 Kok

437 「ついでにお宅の前でお供しましょうか。」 Kok

「先生がまだ大学にいる時分、大変仲の好いお友達が一人あっ 438 Kok たのよ。その方がちょうど卒業する少し前に死んだんです。

439 「結構ね。さぞお父さんやお母さんはお喜びでしょう。」 Kok

440 「じゃずいぶんご機嫌よう。」 Kok

441 「ご病人をお大事に。」 Kok

「お父さんの身体もあの通りだし。それに天子様のご病気 442 Kok で。」

443 「いくつでお亡くなりかえ、その方は。」 Kok

444 「どんなに先生を誤解なさるんですか。」 Kok

「あなたのお父さんが亡くなられるのを、今から予想してかか

るような言葉遣いをするのが気に触ったら許してくれたま 445 Kok

え。」

196

「さきほど先生のいわれた、人間は誰でもいざという間際に悪

人になるんだという意味ですね。あれはどういう意味です 446 Kok

か。」

「先生はさっき少し昂奮なさいましたね。あの植木屋の庭で休 447 Kok んでいる時に。」

「私は先生の昂奮したのを滅多に見た事がないんですが、今日 448 Kok は珍しいところを拝見したような気がします。」

449 「亡くなられた日がですか。」 Kok

450 「今日も天子さまの事が詳しく出ている。」 Kok

「実はお父さんの生きてお出でのうちに、お前の口が極まった 451 Kok らさぞ安心なさるだろうと思うんだがね。」

452 「天子様もとうとうおかくれになる。」 Kok

453 「どうもお気の毒さま。」 Kok

「じゃ失礼ですがもっと真ん中へ出て来て頂戴。ご退屈だろ 454 Kok う。」

455 「何だってそんな事をお聞きになるの。」 Kok

456 「お父さんは本当に病気を怖がってるんですよ。」 Kok

457 「そんな弱い事をおっしゃっちゃいけませんよ。」 Kok

「奥さん、さっきの続きをもう少し言わせてもう少しいわせて Kok 458 下さいませんか。」

「奥さんには空な理屈と聞こえるかも知れませんが、私はそん Kok 459 な上の空でいってる事じゃないんだから。」

460 「わたくしは奥さんの理解力に関心した。」 Kok

「私は風邪ぐらいなら我慢しませが、それ以上の病気は真っ平 Kok 461 です。」

「先生だって同じ事でしょう。試みにやってご覧になるとよく Kok 462 解ります。」

197

「たった今出たばかりで、十分になるか、ならないかでござい 463 Kok ます。」

464 「ついでにお宅の前まで御伴しましょうか。」 Kok

「奥さん、さっきの続きをもう少し言わせて下さいません 465 Kok か。」

「奥さんには空な理屈と聞こえるかも知れませんが、私はそん 466 Kok な上の空でいってる事じゃないんだから。」

「じゃ奥さんは先生をどのくらい愛していらっしゃるんです 467 Kok か。」

「これは先生に聞くよりむしろ奥さんに伺っていい質問ですか 468 Kok ら、あなたに伺います。」

「奥さん、私は真面目ですよ。だから逃げちゃいけませ 469 Kok ん。」。

470 「じゃ失礼ですがもっと真ん中へ出て来て頂戴。」 Kok

「ご退屈だろうと思って、お茶を入れて持って来たんですが、 471 Kok 茶の間で宜しければあちらで上げますから。」

「どうもご苦労さま、泥棒は来ませんでしたか」と私に聞い 472 Kok た。」

473 「帰るとき、奥さんは「どうもお気の毒さま。」 Kok

474 「これから折々お宅へ伺っても宜ござんですか。」 Kok

475 「すぐお宅へお帰りですか」 Kok

476 「先生雑司ヶ谷の銀杏はもう散ってしまったでしょうか。」 Kok

477 「君、今夜はどうかしていますね。」 Kok

478 「君は恋をした事がありますか。」 Kok

479 「先生雑司ヶ谷の銀杏はもう散ってしまったでしょうか。」 Kok

「あなたは何でそうたびたび私のようなものの宅へやって来る 480 Kok のですか。」

198

「何でといって、そんな特別な意味はありません。――しかし 481 Kok お邪魔なんですか。」

482 「今夜はいかがです。」 Kok

483 「君、今夜はどうかしていますね。」 Kok

484 「実は私も少し変なのですよ。君に分かりますか。」 Kok

485 「先生はやっぱり時々こんな会へお出掛けになるんですか。」 Kok

「いいえ滅多に出た事はありません。近頃は段々人の顔を見る 486 Kok のが嫌いになるようです。」

「そりゃ先生もそう認めていられるんだから、大丈夫です。ご 487 Kok 安心なさい、私が保証します。」

「しかし先生は健康からいって、別にどこも悪いところはない 488 Kok ようじゃありませんか。

「ここにこうしていたって、あなたのおっしゃる通りの地位が 489 Kok 得られるものじゃないですから。」

「お母さんがここを動くか動かないかがすでに大きな疑問です 490 Kok よ。」

そのお父さんの生死を忘れているような私の態度こそ不都合で 491 Kok す。

492 「大方どこかへ避暑にでも行っているんでしょう。」 Kok

493 「お母さんに日を見てもらいなさい。」 Kok

494 「作さん、よく来てくれた。」 Kok

495 「作さんは丈夫で、羨ましいね。おれはもう駄目だ。」 Kok

496 「兄さんが帰って来るのが順ですね。」 Kok

199

Phụ lục 10: Phát ngôn có xuất hiện lịch sự trong tiếng Việt

STT Nội dung trích đoạn Tác

phẩm

Bác Hai đến đợi anh mãi. 1 TNM

Xin cảm ơn, bác lại còn cho. 2 TTNM

Thưa bác, học đâu cơ ạ? 3 TTNM

Vâng, ông ấy học trường Luật. Còn nhiều trường nữa, như 4 TTNM

trường Sư phạ, trường Thuốc, trường Lục lộ, Canh nông.

Bà phải cho cậu ấy tẩm bổ luôn mới được. 5 TTNM

Anh ấy bảo đi xem chớp ảnh. 6 TTNM

Không nhiều bằng, anh ạ. 7 TTNM

8 Mẹ đi cũng đủ, con không đến có được không ạ? TTNM

9 Thưa cụ, miễn là mình làm hết bổn phận thời thôi, chứ còn sự đó TTNM

cần gì.

10 Cậu chỉ còn một năm nữa đã thi ra đấy nhỉ? TTNM

11 Anh đến muộn thế. TTNM

12 Anh ấy phải đi làm. TTNM

13 Kỳ thi năm nay có khó hay không anh? TNM

14 Cậu Trường đứng bên Chương trông lại càng xanh và gầy quá TTNM

nhỉ ?

15 Xin mời các cậu cứ tự nhiên đi cho. TTNM

16 Thôi bà chủ ngồi lại đây ăn với chúng tôi chứ. TTNM

17 Vậy phải để cô ấy ngồi ăn một thể, có phải không các bà? TTNM

18 Thưa đẻ, chị con ở trong nhà. TTNM

19 Mà sao anh không đến ăn cỗ? TTNM

20 Hôm nay, trời đã dễ chịu, anh nhỉ! TTNM

21 Kìa cậu Trường. Cậu còn nhớ tôi không? TTNM

22 Cậu ngồi xơi nước. TTNM

200

23 Nghe tin cậu đỗ tôi vui quá nên phải vội lên mừng cậu cử mới TTNM

đây.

24 Bà phán bây giờ thật rõ sướng, hai con đỗ đạt cả hai, còn gì nữa. TTNM

25 Mùa nghỉ này, cậu không về An Lâm chơi ư? TNM

26 Thưa bà có. TTNM

27 Bà phán có về không? TTNM

28 Cậu về quê nghỉ lại ở nhà tôi thì tiện lắm. TTNM

29 Nhân thể tôi nhờ cậu chỉ bảo cho em nó học TTNM

30 Bà Cửu có chuyện gì thế? TTNM

31 Bà Cửu nói chuyện cậu Tiến, em bà phán Ty ấy mà. TTNM

32 Vâng, bác nghĩ cũng phải. TTNM

33 Có phải hết hè này, anh Trường cũng vào học cao đẳng phải TTNM

không anh Chương?

34 Kia cậu Trường, cậu về bao giờ thế? TTNM

35 Cậu ngồi xuống đây đã. TTNM

36 Thưa có ạ. TTNM

37 Chè này bà ướp lấy phải không ạ? TTNM

38 Cậu uống nữa đi. TTNM

39 Ban sáng cậu đi chơi đâu? TTNM

40 Chưa ạ. TTNM

41 Cậu vào chơi trong ấy đi, rồi về ăn cơm thì vừa. TTNM

42 Cô đi chợ về đấy à. TTNM

43 Cô mua gì mà nhiều thế. TTNM

44 Cậu về có việc gì thế. TTNM

45 Thưa bác, mẹ cháu vẫn ân hận vì đã lâu chưa về thăm bác được. TTNM

46 Độ này bác đã được bình phục như thường rồi chứ? TTNM

47 Cậu lên chơi trên nhà. TTNM

48 Kìa anh Trường, về bao giờ thế? TTNM

49 Hình như bác đang bận dở việc gì thì phải? TNM

201

50 Độ rày anh làm gì? TTNM

51 Thế anh không thấy buồn à? TTNM

52 Thưa bác, ban Luật ạ. TTNM

53 Cháu Trường đấy, ông Huy có biết không? TTNM

54 Cậu Trường hãy ở chơi ăn cơm đã. TTNM

55 Bao giờ thì cậu lên? TTNM

56 Sáng mai ạ. TTNM

57 Trinh ơi, anh Trường mai về Hà Nội đấy. TTNM

58 Mai anh về thật ư? TTNM

59 Thôi, anh đi nghỉ không mệt. TTNM

60 Thưa mẹ, mẹ đã đi chợ về. TTNM

61 Chị bảo nó cất vào trong nhà, khiêng khéo kẻo không giập mất TNM

cả đấy.

62 Thưa mẹ, chưa. TTNM

63 Chị chỉ hay nói đùa em thôi. TTNM

64 Những hồng này mẹ mua để đem biếu bà hai à? TTNM

65 Vâng, con sẽ đi ngay. TTNM

66 Nhưng thưa mẹ. TTNM

67 Con vừa đưa em đi chơi mới về. TTNM

68 Chiếc đèn để ở trên tủ đấy ạ. TTNM

69 Chưa ạ. Mợ con dặn cậu cứ xơi cơm trước hình như mợ con lại TTNM

chơi đằng bà.

70 Thưa mẹ có. TTNM

71 Thưa mẹ. TTNM

72 Mời cậu xơi cơm kẻo nguội. TTNM

73 Cậu chẳng ăn trước lại đói. TTNM

74 Em chịu lạnh quen đi rồi. TTNM

75 Mời chị lên chơi. TTNM

76 Mời chị ngồi chơi. TTNM

202

77 Nhà tôi độ này bận lắm chú ạ vì sắp xin ra làm nghị viên nên TTNM

phải giao thiệp với nhiều người lắm.

78 Mẹ lên chơi đấy anh ạ. TTNM

79 Bẩm thầy, tên ấy chính là thủ xướng. CĐ

CĐ 80 Đối với những người như ngài, phép nước ngặt lắm.

CĐ 81 Ông lớn sắp đem mười mấy người ra chém.

CĐ 82 Và tiếng người hát trên mặt thành là tiếng ông Bát Lê đang tập

múa thanh quất ở vườn chuối đấy.

CĐ 83 Bẩm lạy ông lớn ít lâu nay con về nhà quê.

CĐ 84 Nhưng từ hồi gần đây, Ông Lớn thương phận già nua cho con

được nghỉ tay đao, con có mạn phép về thăm nhà.

85 Được tin ông lớn cho đòi con vội vã vào hầu, xin ông lớn tha tội CĐ

con chờ lệnh ông lớn truyền xuống.

CĐ 86 Quan Công sứ muốn được thị kiến lúc bọn hắn chịu án trảm.

CĐ 87 Tiền thưởng này chính của quan Công sứ cho.

CĐ 88 Dạ, bẩm Ông Lớn đã thương đến phận tôi tớ chúng con xin hết

sức tuân theo.

89 Vả chăng gần một năm nay không cầm đến mã tấu, còn em có CĐ

điều hơi lạc mất đường đao.

CĐ 90 Dạ bẩm Ông Lớn .

CĐ 91 Xin phép Quan lớn cho ti chức được trình với Quan lớn một tên

đầy tớ trung thành.

92 Bẩm Quan lớn, chém treo ngành như thế này là phải lựa vào CĐ

những lúc việc quân quốc thanh thản, số tử tù ít thôi.

93 Vào những lúc nhộn nhạo quá, từ tủ đông quá thì ti chức đã có CĐ

cách khác.

94 Dạ bẩm ông lớn, về việc dân làng con uống rượu, con cũng CĐ

không lấy gì cho tường lắm.

203

95 Con lạy các quan, các quan tha cho con. CĐ

96 Lạy các quan, con chót dại có làm ít tương để ăn. CĐ

97 Lạy các quan, thật con có dám đem bán đâu. CĐ

98 Con khổ lắm. CĐ

99 Con lạy ông, ông xin cho con không có các quan giết con mất. CĐ

100 Bạch cụ, cháu ăn mặn ở nhà vẫn còn lửng dạ. CĐ

101 Bạch cụ, cháu vội phải về, vì ở nhà hôm nay có khách uống trà. CĐ

102 Dạ thưa thầy vâng. CĐ

103 Dạ con tưởng hồi trước thầy còn ở chức, sự giao thiệp và đưa CĐ

đón những người tap khách cũng nhiều lắm và nhiều không kể

cho hết được lại là những cái gai mắt của toán lính hầu cận thầy.

104 Dạ thưa cụ, cảnh nhà nghèo bí cũng chẳng còn có gì. CĐ

105 Thưa cô, thế là về tận Hà Nội? CĐ

106 Kính chào thế huynh. CĐ

107 Thưa anh, anh không phải xuống hẳn dưới ấy mà làm việc đâu. CĐ

108 Có lẽ cô sợ không có người đàn nên lần trước, thỉnh Cô, Cô CĐ

không chịu đi.

109 Tôi không thể nào đi hát được nữa ông ạ. CĐ

110 Tôi nói thực đấy ông ạ . CĐ

111 Thưa ông, tôi không đau gì cả. CĐ

112 Nếu cô không nhận nhời cho thì Cậu Lãnh chúng tôi cũng không CĐ

dám phiền đến ai.

113 Khỏi dì ạ. CĐ

114 Với lại cô cũng nên cho tôi thấp một tuần nhang trước bàn thờ CĐ

ông Chánh nhà.

115 Hồn ông chánh có điều thiêng lắm đấy cô ạ. CĐ

CĐ 116

204

117 Thưa cô tôi về ấp đã nghĩ kỹ rồi tôi sét đánh đúng vào cây đàn CĐ

thờ dựng trong buồng.

118 Thưa ông… thưa ông. CĐ

119 Thưa cô, tôi đã nhất định CĐ

120 Nếu tôi có tránh được cái việc đánh vào cây đàn của ông Chánh, CĐ

tôi thấy đời tôi nó cũng chẳng thêm hơn lên lấy được một điều

gì.

121 Kính gởi sư thầy Tuệ Không. CĐ

122 Bạch sư thầy Tuệ Không. CĐ

123 Bạch sư thầy Tuệ Không. CĐ

124 Bạch sư thầy Tuệ Không. CĐ

125 Thiếu phụ đó đã bỏ cái nhà mình đến ở một cái nhà của ông Phật CĐ

để trở nên một ni cô, nghĩa là trở nên một người ăn cắp gạo và

vải của cuộc đời.

126 Đối với sư thầy thì Cô Tơ ấy đã được sư thầy mai táng và tụng CĐ

kinh sám hối cho rồi kia mà.

127 Không Cô Tơ ấy phải sống nghĩa là sư thầy cũng phải tái sinh CĐ

ngay lại và cuộc đời thực tại này.

128 Trình cụ, chúng con sắm sửa đâu vào đấy cả rồi. LC

129 Trình cụ, còn thiếu hai cái cán cờ tứ linh, vì bị một gãy chúng LC

con phải tìm đôi sào phơi dùng tạm.

130 Bẩm đã tất cả hơn một trăm suất, toàn là người làng chúng con LC

không dám cắt đến ông nào trong quan họ.

131 Trình cụ, phường chèo đã đến. LC

132 Các thày giục họ bưng mâm để chạ xơi rượu, không thì trễ quá. LC

LC 133 Lạy bác ạ!

LC 134 Thưa thầy xin đọc.

LC 135 Thưa thầy xin hết.

LC 136 Em đi chợ đây chị ạ!

205

137 Chị có mua gì hay không? LC

138 Lạy bác ạ. LC

139 Thưa bác, cháu đã gần được bằng cũ. LC

140 Thầy cháu có nhà đấy bác ạ. LC

141 Bác nhiều hơn tôi năm tuổi nhưng xem ý còn mạnh hơn tôi. LC

142 Mời bác hãy ngồi lên đây xơi nước, tôi có câu chuyện muốn nói LC

với cả bác trai bác gái.

143 Nếu thế thì xin tùy ý thầy cháu, thầy cháu bằng lòng tôi cũng xin LC

vâng lời bác.

144 Thưa bác, cháu nó xấu hổ, không dám lên ạ! LC

145 Các bác coi lại, nếu có quyển nào không đáng cho đọc thì xin bỏ LC

đi.

146 Ấy cụ Nguyễn Công Hoan ngày xưa suốt đời thi hỏng cũng chỉ LC

vì có tất ấy.

147 Cụ Nguyễn Công Hoan là bậc danh sĩ đời Lê, văn hay, học rất LC

uẩn súc, chỉ phải cái tật đặt câu câu kỳ thành ra thi mãi không

đỗ.

148 Các thầy có biết tại sao cụ Nguyễn phải đánh một ông chủ khảo LC

như vậy?

149 Thế thì cậu Khóa sướng bằng vua Thuấn mất rồi. LC

150 Anh đánh hộ tôi cái lửa. LC

151 Nào! Mời hai anh vào đi. LC

152 Xin mời ngày xơi nước. LC

153 Anh Hạc đã ra đấy ư? LC

154 Vậy xin hai bác vào đây uống rượu với tôi luôn thể. LC

155 Chẳng mấy khi hai ngài qua bộ đến đây. Vậy xin hai ngài hãy LC

tạm ngồi xơi rượu với ông Cung để chúng em được hầu tiếp.

156 Tôi xin hai chị nể lời chúng tôi hôm nay hãy tạm tha cho thằng LC

này và thằng Hạc.

206

157 Ông nói oan chúng em, thật quả từ xưa đến giờ. nhà em không LC

có ông khách nào tên là Hạc cả.

158 Hai ông ấy đi đến đâu rồi. LC

159 Đi xa lắm rồi. Mời các anh vào xơi rượu không ngại gì nữa. LC

160 Cái sự hôm nay là lỗi tại em tất cả. Vậy xin tạ lỗi với anh một LC

thìa.

161 Chị để tôi uống tự nhiên, không cần phải thế. LC

162 Vâng! Xin anh nghĩ câu hãm cho em. LC

163 Các anh cứ cho chúng em lên với. LC

164 Thôi các chị cũng nên thương nó, đừng theo nó nữa. Nếu như LC

các chị cố đi với nó thì rồi mai kia vợ nó sẽ xác nó ra.

165 Thưa các ngài, hôm nay là ngày vào kỳ đệ nhị, các ngài tuy LC

không giận lắm, nhưng tôi thành tâm sửa thêm nai rượu xin mời

các ngài xơi tạm để giúp thêm cho khiếu văn.

166 Nhưng chúng tôi sợ cụ không thể chống nổi với sức mưa rét. LC

167 Cụ vào vi nào. LC

168 Thưa ông đã ra. LC

169 Thôi, anh ở đây đợi các ông kia. LC

170 Xin mời ông vào trong nhà sưởi ấm cái đã, rồi sẽ thay đổi quần LC

áo.

171 Các ông, các bà có lòng mong cho như thế, tôi xin cảm ơn. LC

172 Thưa thầy không. LC

173 Thưa mẹ năm quan. LC

174 Tôi tưởng tiên sinh ở cửa vi giáp, quanh quẩn tìm mãi bên ấy. LC

175 Chúng tôi cũng đương tìm cậu! LC

176 Cậu còn không giục được họ nữa tôi…! LC

177 Ông hãy đứng đợi ở đây, tôi xin về trước . LC

178 Thưa ông, những tờ giấy trước, tôi đã viết xong rồi ạ! LC

207

179 Thưa ông, hôm qua tôi đã đưa trước ông Cung hai nén nữa nay LC

xin nộp nốt.

180 Thưa ông, tôi có nghe qua, nhưng không nhớ kỹ, xin ông chỉ bảo LC

thêm cho.

181 Ông giảng giùm cho. LC

182 Thưa ông, con thấy ở cửa trường đã treo bảng rồi đấy ạ. LC

183 Thưa các ông, con không biết chữ. LC

184 Mời các ngài hãy cứ yên tâm xơi rượu, để tôi ra coi xem sao. LC

185 Xin rước các quan xơi nước, chắc là bốn ngài đỗ cả. LC

186 Thưa ông, câu ấy nghĩa là thế nào? LC

187 Thưa ngài, thế hai chữ ấy cùng phạm húy ư? LC

188 Xin chúc các ngài ngày mai viết cho linh lợi! LC

189 Hôm nay, Chư tiên sinh dậy sớm quá vậy? LC

190 Cậu có tin đỗ tú tài đấy chứ? LC

191 Ông nói ếm nhau chi thế? LC

192 Vâng, có lẽ ông Hạc sẽ đổ thủ khoa. LC

193 Vậy ngài vó biết bao giờ thì xưng danh không? LC

194 Thưa ngài, thế cụ lớn nhà dạy như thế nào? LC

195 Thưa ngài, còn hai ông này ra sao, ngài có biết tin gì không? LC

196 Cụ Giáo có nói chuyện gì về việc thi cử của các bác không. LC

197 Nhưng vì có chuyện học trò kêu xin, các ngài sợ rằng phong LC

thanh về đến triều đình mình sẽ bị ngờ là không công minh, liền

phải làm sớm và để các quyền của vụ này về Kinh để tùy trong

ấy quyết định.

198 Các ngài không nên nóng nảy. LC

199 Dầu vậy đi nữa, cũng còn hai ngài đậu được tú tài kia mà. LC

200 Tôi tưởng các ngài hãy nên ở lại xem bảng cái đã. LC

208

201 Này mình ạ! Tôi nghe ngày xưa có nàng gì đó khi chồng thi LC

hỏng có đưa cho chồng một bài tứ tuyệt hay lắm, tôi đã dịch ra

tiếng nôm thử đọc để mình nghe nhé!

202 Phải ạ! Thầy em muốn mời các bác hôm nay ở đây xơi rượu. LC

203 Thưa các quan, cửa trường đã mở rồi ạ! LC

204 Lính tráng đã khiêng hai chiếc ghế tréo ra đấy rồi ạ. LC

205 Hai ông quản tượng đã dắt hai con voi già đợi ở ngoài trường rồi LC

ạ.

206 Vâng cháu quyết lắm. LC

207 Thưa các quan, nhà cháu có chiếc áo tấc mới may tháng tám vừa LC

rồi.

208 Nếu các quan dùng, cháu xin đưa ra và xin mượn thêm của cụ LC

Bát bên kia chiếc nữa.

209 Thưa các quan, cháu đã mua rấm con lợn rồi ạ. LC

210 Bẩm phải đấy ạ! Các ông quản tượng đi xướng danh ở các phố LC

đấy ạ!

211 Bẩm các quan, cháu nói có sai đâu! các ngài đỗ cả ạ. LC

212 Bẩm xin rước quan thủ khoa và các quan xơi tạm chén rượu.

213 Bẩm cuộc xướng danh còn mãi đến chiều mới xong kia ạ! Nếu LC

quan thủ khoa không xơi cơm tạm, e rằng đói quá.

214 Thưa các quan, tôi đã sắp sẵn đôi áo để quan thủ khoa vào quan LC

cử mới dùng tạm.

215 Bẩm có ạ. LC

216 Ồ, ông thủ khoa trẻ nhỉ! LC

217 Bẩm quan Thủ khoa đã lên ạ. LC

218 Thế còn anh Cung đâu mất. LC

219 Bẩm thầy, con chỉ bị giam hai ngày đến ngày thứ ba thì được tha LC

ra.

220 Bẩm cụ, con hỏng tuột và bị cắt cả thủ khoa. LC

209

221 Bẩm thầy có ạ. LC

222 Bẩm cụ, anh Nghè Văn Khoa chúng tôi. LC

223 Bẩm thật thế ạ. LC

224 Dạ, bẩm bà lớn, nếu không có bà lớn thì chúng con phải giam tại SĐ

bóp

225 Kính chào ngài! SĐ

226 Quý nương lên chốc lát hay cả ngày? SĐ

227 Kính chào ngài! SĐ

228 Thôi kính chào ngài, rất mong có phen tái ngộ. SĐ

229 Tôi xin cảm tạ ngài lắm! SĐ

230 Xin quan lớn rủ lòng thương chạy chữa ngay cho cụ tôi. SĐ

231 Thưa quý thỉnh giả, buổi tối hôm nay, tôi muốn đem chút ít sở SĐ

học để nói đến mùa thu ái tính nghĩa là những dục vọng, những

khát khao thiên nhiên của hạng người về già, mà người đời vẫn

cho là không đáng có nữa.

232 À, đây là anh quan tổng trưởng mới! VĐ

233 Bác đã thưa chuyên cho cụ Cử nhà rõ tin rằng… VĐ

234 Tôi sợ anh tôi không được về hẳn, hoặc chỉ được giảm hạn thì VĐ

đẻ tôi lại buồn thêm.

235 Chào các quan! VĐ

236 Chào ông chánh! VĐ

237 Lạy cụ ạ! VĐ

238 Kìa nước đương nóng, ông xơi đi! VĐ

239 Thưa ông, tôi xin đi phu. VĐ

240 Thưa ông, tôi, tôi cũng không nói đùa! VĐ

241 Cậu nhất định đi phu thật đấy à? VĐ

242 Sức vóc cậu làm thế nào những việc của phu phen được? VĐ

243 Chị mặc kệ tôi. VĐ

244 Thôi thế để tôi đi thổi cơm rồi nắm cho cậu vậy. VĐ

210

245 Mau lên để cậu xơi cơm chứ? VĐ

246 Để nó tháo dày, ông đi xơi cơm chứ? VĐ

247 Hay ông xơi một cốc rượu cao cho nó tỉnh? VĐ

248 Sắp lụt ạ, hở cậu? VĐ

249 Lo lắm mợ ạ. VĐ

250 Mợ tính nào là bắt phu, bắt tre, ở tỉnh nào người ta cũng cho VĐ

mình ặp dịp béo bở, dù không ăn người ta cũng cho là ăn.

251 Bẩm vâng ạ! VĐ

252 Vâng, ông là chủ nợ mà ông muốn bỏ tù, tôi cũng xin vui lòng… VĐ

253 Lạy quan lớn ạ! VĐ

254 Lạy bác ạ! VĐ

255 Bẩm quan lớn, nó đánh lại tôi, nếu quan lớn không nghiêm trị để VĐ

làm gương cho kẻ khác, thì ắt tôi không trông nom nổi, mà cái

dân vùng này cũng đã bất trị lắm.

256 Thưa ông, nếu ông là một viên chức thì ít ra tôi cũng là một VĐ

người công dân!

257 Vâng, thế thì ông cứ đứng đấy mà chờ quan sở tại! VĐ

258 Bẩm quan lớn, chúng con chưa kịp sức cho dân gian, chỉ đến VĐ

mai là cùng, thế nào cũng phải cố sống cố chết để đúng lệnh

quan lớn!

259 Bẩm lạy quan lớn, xin quan lớn xét cho nỗi khổ tâm cưa chúng VĐ

con, thế chẳng được mà thành ra không tròn phận sự.

260 Bẩm có đến năm chục phu đàn bà trẻ con, quan lớn dạy cho thế VĐ

nào?

261 Ông Lý đã bảo thuê còn thiếu nhiều, không cho một con trâu, bò TĐ

nào ra đồng hết thảy…

262 Thưa ông, ông chủ tôi nóng tính lắm kìa! TĐ

263 Ông chủ tôi nộp thuế đã từ hôm qua rồi, xin ông mở cổng cho TĐ

tôi…!

211

264 .Đây tôi trâu thuê… đồng hai một buổi đây, ông ạ. TĐ

265 Xin ông lượng tình mà ngỏ cổng cho tôi ra đồng, kẻo trưa quá TĐ

mất rồi.

266 Thưa ông, trưa lắm rồi! TĐ

267 Xin ông cho tuần mở cổng để chúng tôi đánh trâu đi cày!... TĐ

268 Bẩm ông, hôm qua ông dặn bố nó nhà con sang nay phải đi chợ TĐ

sớm…

269 Cụ đã ra! TĐ

270 Lạy cụ. TĐ

271 Xin mời cụ lên trên. TĐ

272 Vâng, xin cụ thúc dục đi cho! TĐ

273 Bẩm ông, hôm nay thịt đắt, tất cả hết sáu đồng rưỡi. TĐ

274 Lạy cụ Chánh, lạy các cụ ạ… TĐ

275 Vâng! Ông tính kỹ cho! TĐ

276 Con sang chơi bên nhà ông bác, u nhé! TĐ

277 A! Thầy đã về! TĐ

278 Tôi đã nói với cụ Nghị Quế ở thôn Đoài… TĐ

279 Thầy em cứ nói ở đây có aì mà sợ. TĐ

280 Thưa ông, tôi chưa có. TĐ

281 Thưa ông, vì tôi đau yếu, nên chưa lo kịp, xin ông thư cho đến TĐ

mai.

282 Thôi, Tôi xin ông Cai! TĐ

283 Xin ông làm phúc nới rộng nút thừng ra cho. TĐ

284 Nhưng tôi đau quá… xin ông hãy nới lỏng ra cho tôi một tí. TĐ

285 Thưa lạy hai cụ ạ! TĐ

286 Bẩm cụ phải, con sang thưa cụ về việc ấy. TĐ

287 Thưa lạy hai cụ, nhà con túng quá, xin hai cụ cứu giúp chúng TĐ

con.

288 Cụ ông tưởng nó nói thật, bằng lòng cho nó hai đồng. TĐ

212

289 Thưa cụ, thật quả cháu đã lên bảy, nó đẻ tháng giêng năm Tý. TĐ

290 Vâng, thưa hai cụ con cũng biết rằng cháu được sang đó nương TĐ

nhờ các cụ và cô Hai, thật là phúc cho nó lắm…

291 Thưa lạy hai cụ, thật quả nhà con không còn có cái gì đáng giá TĐ

hai hào.

292 Thưa cụ, có! TĐ

293 Hay là xin cụ đỡ con hai đồng, lờ lãi thế nào con cũng xin vâng. TĐ

294 Chỉ độ hai phiên chợ nữa, mấy con chó ấy cứng cáp, bán được, TĐ

thì con lại xin nộp cụ.

295 Vâng! Con cũng biết cụ có lòng thương nhà con mới thế TĐ

296 Xin cụ trông lại! TĐ

297 Bẩm cụ, một vài hào ở cụ chẳng thấm vào đâu, nhưng ở con thì TĐ

nó lớn lắm.

298 Xin cụ cho con lấy năm hào nữa vậy. TĐ

299 Vâng con xin bán hầu hai cụ. TĐ

300 Nhờ các cụ bảo ông Giáo làm giấy giúp con!... TĐ

301 Con xin vâng lời theo cụ. TĐ

302 Rượu còn đấy, các ông cứ uống cho hết. TĐ

303 Chào các cụ, chào các ông. TĐ

304 Tôi nói trên có cụ Chánh, có ông Cai và đông các ông tất cả: vụ TĐ

thuế này tôi làm kể cũng cứng lắm.

305 Nhưng vay chưa được, bán chưa kịp, các bác ạ! TĐ

306 Thôi! Em xin ông quyền. TĐ

307 Thưa ông, thật văn tự đấy ạ! TĐ

308 Bẩm, ông Lý cựu với ông Chánh hội. TĐ

309 Bẩm, ông Lý cựu với ông Lý đương. TĐ

310 Ông Lý cởi trói cho thầy con chưa, hử u? TĐ

213

Phụ lục 11: Phát ngôn có xuất hiện kính ngữ tiếng Nhật và bản dịch tiếng Việt

TT Tiếng Nhật Tiếng Việt Nguồn

–Lần sau huynh đến chơi, đã Wag 1 「今度御光来の節は久しぶり

lâu lắm chưa chiêu đãi にて晩餐でも 供 きょう した

huynh, đệ muốn mời huynh き心得に御座候。」

dùng cơm tối. ”

– Trong nhà ông đây có thư Wag 2 「何かお宅に手紙かなんぞ当

từ gì của anh ấy gửi đến 人 の書いたものでもございま

không? す。」

– Ông bà bảo là có việc về Wag 3 「……水島寒月さんのことで

ngài Mizushima Kangetsu. 御用があるんだそうでござい

ます。」

–Tôi sẽ trình bày một phần Wag 4 「その一斑を披瀝して、御 両

kết quả nghiên cứu đó, xin 君の清聴をわずらわしたいと

hai vị chú ý lắng nghe đây. 思います。」

– Tôi chưa gặp cậu Wag 5 「水島という人には会ったこ

Mizushima, nhưng nếu cậu ともございませんが、とにか

ấy thành duyên với nhà đây くこちらと御縁 組みができれ

thì hạnh phúc cả đời, chắc ば生 涯の幸福で、末人はむろ bản thân anh ta cũng không ん異存はないのでしょう。」 nghĩ khác.

– Nhưng anh ạ, nhà chẳng Wag 6 「それでも、あなた、ど うせ

còn gì khác hợp khẩu vị của 御口に合うようなものはござ

anh cả. いませんが。」

–Nếu các ông đặt thì chúng Wag 7 「御誂ならこしらえますが

tôi sẽ làm, nhưng phải chờ 少々時間がかかります。」

hơi lâu mới được.

214

–Hôm nay, em đến đây cũng Wag 8 「きょう出 ましたのも全くそ

là vì thế. Nghĩa là muốn mời のためで、じつは先生にも一

thầy vào Hội để góp sức つ御入会の上御尽力を仰ぎた

thêm cho Hội. いので。」

– Nghĩa vụ thì cũng không có Wag 9 「義務と申してべつだんぜひ

yêu cầu gì nhất định cả, chỉ 願うこともないくらいで、た

cần ghi tên và bày tỏ ý chí だお名前だけを「御記入くだ

ủng hộ là được thôi ạ. さって賛成の意さえお 表しく

ださればそれで結構です。」

–Ngài nào mà bị cảm thì Wag `10 「風邪をひくと、 どなたでも

cũng đều bị ho cả mà. お咳が出ますからね。」

–Chắc là lại đến bác sĩ đấy Wag 11 「おおかたお医者へでも行っ

thôi ạ. たんでしょう。」

– Đây là làm để tập dượt nên rất Wag 12 「けいこ ですから、御遠慮な

mong quý vị góp ý thẳng thắn, く御批評を願います。」

ぶ ん

đừng e ngại gì cả.

– Không có thư, nhưng mà Wag 13 「つけ文 じゃないんです、も

ご ふ た り

ご し ょ う ち

còn hơn cả thư nữa、cả hai っとはげしいんでさあ、

ông đều đã biết rồi đấy! 御二人 とも御承知 じゃありま

せんか。」

– Anh Suzuki thấy thế nào? Wag 14 「鈴木君どうだい、お聞きの

Như anh nghe đấy, nó là một とおりの次第さ、ずいぶん厄

thứ của nợ tai ách chứ còn gì 介だろうが？」

nữa.

– Này chị, đây là món ngon Wag 15 「奥さんこれがぼくの自弁の

tôi tự chiêu đãi mình đấy. 御馳走ですよ。」

215

-Chắc là anh đói nhỉ? Wag 16 「さぞ御腹が御減 りでしょ

う。」

– Chúng ta đã được chiêm Wag 17 「東風君のお作も拝見したか

ngưỡng tác phẩm của cậu ら、今度はぼくが短文を読 ん

Tofu, bây giờ tôi xin làm một で諸君の御批評を願おう。」

bài văn và xin các quý vị cho

lời bình.

– Vậy khi về, cậu ghé qua tôi Wag 18 「それじゃ帰りにお寄り、待

nhé, tôi sẽ chờ. っているから。」

-Tôi cũng vẫn mong có dịp Wag 19 「いつか参上の上御高話を拝

lên đây, được hầu chuyện với 聴いたそうと存じておりまし

ông thì may quá. たところ。」

- Hôm nay nhân qua đây, tôi Wag 20 「幸い今日 は御近所を通行い

muốn đến chào ông luôn. たしたもので, お礼かたがた伺

ったわけで」

– Chị Yukie đang nói chuyện Wag 21 「雪江さんなんのお話、わた

gì vậy? Em rất thích nghe しお話が大好き。」

や ぎ せ ん せ い

chuyện.

– Vâng. Sau đó thầy Yagi bắt Wag 22 「ええ、それから八木先生 が

き ょ う

ご ふ じ ん

か い

đầu diễn thuyết. ね。」

わたし

はなし

-Hôm nay trong cuộc họp Wag 23 「今日 は御婦人 の会 でありま

しょうしょうかんが

mặt của quý bà, tôi có một số すが、 私 を がか ようなお 話 ý nghĩ xin được trình bày ở わざわざいたしたのは đây.

少 々 考 えがあるので。」

-Ông đã về ạ. Wag 24 「お帰りと言う声がした。」

216

– Vâng, xin nhờ thầy và nhân Wag 25 「どうか願います。ついでに

thể xin thầy trả luôn cả tiền お払いのほうも願いたいもの

nữa. で。」

– Nếu không thể loại bỏ được Wag 26 「捕てるわけにゆかなけれ

thì, theo nguyện vọng của ば、お望みどおりぼくのヴァ

anh, xin hãy nghe chuyện イオリン談をして 聞かせるこ

violon của tôi đây. とにしよう。」

-Cũng như ý kiến của anh Wag 27 「独仙君 のお説のごとく今の

Dokusen, đời bây giờ mà lại 世にお上の御威光を笠 にきた

muốn núp dưới ô dù uy danh り、竹槍 の二、三百末をた の

của bề trên, dựa vào mấy みにして無理を押し通そうと trăm thanh gươm tre để đạt するのは、ちょうどカゴへ乗 được mục đích một cách vô

ってなんでもか でも汽車と競 lý thì chẳng khác nào như

争しようとあせる、時代おく người ngồi trên võng cáng

れの頑物。」 mà cứ đòi chạy thi và chiến

thắng xe lửa, là những đồ

ngang bướng lỗi thời.

– Bà chủ ơi bà chủ, bà về lúc Wag 28 「奥さん、奥さん。いつのま

nào vậy? にお帰りですか。」

– Đó không phải là ý nghĩ Wag 29 「今のはね、御主人のお考え

て ん き

của ông chủ đâu ではないですよ。」

お ひ ま

さ ん ぽ

– Hôm nay trời rất đẹp, thầy Wag 30 「どうもいい天気 ですな、

さんじゅうさんけん

ど う

お き ら

không bận thì đi chơi với em 御暇 ならごいっしょに散歩 で đi. もしましょうか。」

わたし

き

–Có thể mình không thích vở Wag 31 「あなたは三十三間 も御嫌 堂

này nhưng cứ phải đưa em đi. いかしらないが、 私 に聞 かせ

217

い

るのだからいっしょに行 って

て づ

だ ん ぱ ん

くだす ってもいいでしょうと

手詰 めの談判 をする。」

– Nếu mình thích tiếng Anh Wag 32 「そんなに英語がお好きな

như vậy sao không đi mà lấy ら、なぜ耶蘇学校の卒業生か

những cô tốt nghiệp trường なんかをおもらいなさらなか

dòng Giê-su ấy? ったんです。」

– Nhưng giá mà cô gái ấy Wag 33 「しかしその娘が丸薬罐でな

không bị trọc đầu thì thầy đã くってめでたく東京へでも連

đưa cô ấy về Tokyo rồi, có れて お帰りになったら、先生

phải tốt biết mấy không. Như はなお元気かもし れません vậy, chắc thầy sẽ còn vui よ。」 khỏe hơn nữa cũng nên.

– Hôm nay trời hơi lạnh, xin Wag 34 「今日は少々お寒うございま

các vị cứ tắm thong thả, xin すから、どうぞごゆっくり──

các vị cứ lên xuống, ngâm どうぞ 白い湯へ出たりはいっ

nhiều lần trong nước nóng たりして、ゆるりと御あった trắng cho ấm người lên. まりください。」

-Vậy thì tôi giao những học Wag 35 「ではこの生徒はあなたにお

sinh này cho ông, ông đưa họ 引き渡し申しますからお連れ

về đi. Chà, xin lỗi, tự nhiên 帰りを願います。い やわざわ

đã làm mất thì giờ của ông. ざお呼び立て申して恐縮で

す。」

-Ông Dokusen, xin ông đánh Wag 36 「独仙君どうかお早く願お

nhanh lên う。」

218

ご し ょ う ち

ぶ ん が く び じ ゅ つ

す

– Như thầy đã biết đấy,em rất Wag 37 「御承知 のとおり、文学美術

ご し ょ め い

mê văn học, mỹ thuật nên... が好 きなものですから。」

う え ご な つ い ん

ね が

– Xin thầy ký tên và đóng Wag 38 「これへどうか御署名 の

dấu vào chỗ này ạ. 上御捺印 を願 いたいので。」

– Nhưng, như đại huynh đã Wag 39 「しかし御存じのごとく小生

biết, đệ là người một khi đã は一度思い立ち候ことは成功

định làm cái gì thì quyết するまでは けっして中絶つか

không bao giờ bỏ cuộc giữa まつらざる。」 chừng, nếu chưa thành công

đâu.

–Lần thử hai tổ chức, chúng Wag 40 「第二回 には知名の文士を拚

em định thế nào cùng phải 待 しょうだい して大会をやる

mời những văn sĩ nổi tiếng, つもりだから、先生にもぜひ

vì vậy nhất định mong được 御臨席を 願いたいって。」 thầy thế nào cũng tham dự.

– Đây là làm để tập dượt nên Wag 41 「けいこ ですから、御遠慮な

rất mong quý vị góp ý thẳng く御批評を願います。」

thắn, đừng e ngại gì cả.

– Bây giờ sẽ đi vào nội dung Wag 42 「これから末論にはいるとこ

chính đây. Xin quý vị bình ろですから、少々御辛抱を願

tĩnh, cố gắng lắng nghe. います。」

– Nào, bây giờ theo nguyên Wag 43 「さて多角形に関する御存じ

lý tính cân bằng của hình đa の平均性理論によりますと、

giác mà các vị đã biết, chúng 下のごとく十二の方程式が立

ta sẽ thành lập được 12 ちます。」 phương trình sau đây:

219

– Không, đây là chuyện cả Wag 44 「いえ御両人とも御 存じのこ

hai ông đều biết mà! とですよ。」

– Cảm ơn sự quan tâm giúp Wag 45 「毎度御贔屓にあずかりまし

đỡ ạ. てありがとうございます。」

– Làm theo lời dạy của thầy Wag 46 「御忠告のとおりにいたして

thì cũng được ạ. もいいのです。」

-Vì vậy xin quý vị hãy chú ý. Wag 47 「あらかじめ御注意をしてお

きま す。」

-Tôi đã cố hết sức tránh Wag 48 「なるべく通俗的に引き直し

những thứ tầm thường để て佳人淑女の 眷顧にそむかざ

khỏi làm mất sự yêu chuộng らんことを期するわけであり

của giai nhân thục nữ, nhưng ますが、これからは尐々力学 bây giờ tôi sẽ đi vào vấn đề 上 の問題に立ち入りますの lực học, có thể làm cho các で、勢い御婦人がたにはおわ quý bà khó hiểu, mong quý

かりにくいかもしれま せん。 ngài hãy chịu khó lắng nghe.

どうか御辛抱を願います。」

– Nếu ý kiến của các thầy Wag 49 「先生がたの御意向がそうな

như vậy thì em từ bỏ ý định ら、私は断念してもいいんで

cũng được. Nhưng nếu vì thế すが、もし当人 がそれを気に

mà người ấy mắc bệnh thì して病気にでもなったら罪で mang tội... すから。」

– Tôi thì, nếu có gì làm được Wag 50 「私にできますことならなん

xin anh chị đừng ngại. でも御遠慮なくどうか。」

-Lần này tôi được về làm Wag 51 「今度東京勤務とい うことに

việc ở Tokyo cũng hoàn toàn なりましたのも全くいろいろ

do anh chị giúp đỡ, vì vậy...

220

御心配をかけた結果にほかな

らんわけ でありますから。」

– Tôi chưa gặp cậu Wag 53 「水島という人には会ったこ

Mizushima, nhưng nếu cậu ともございませんが、とにか

ấy thành duyên với nhà đây くこちらと御縁 組みができれ

め い し

み け つ ぶ

も ん

thì hạnh phúc cả đời, chắc ば生 涯の幸福で、末人はむろ bản thân anh ta cũng không ん異存はないのでしょう。」 nghĩ khác.

–Nhà thầy ấy dùng cơm dán Wag 54 「名刺 を御饌粒 で門 へはりつ

cái danh thiếp vào cổng làm ける のでしょう。」 biển

-Tự mình thích, mình quyết Wag 55 「御自分が好きでもらってお

định lấy, bây giờ còn kêu dị い て片輪だなんて。」

わ が は い

じょじゅつ

じゅんじょ

dạng...

ふ じ

ち ん じ つ

ど ろ ぼ う い ん し

– Tôi rất vinh dự sẽ giới thiệu Wag 56 「吾輩 は叙述 の順序 として、

ひ と

さ い し ょ く ん

ご し ょ う か い

với quý vị một cách trình tự 不時 の珍実 なる泥棒陰士 その về vị ẩn sĩ kẻ trộm, vị khách

え い よ

ゆ う

人 をこの際諸君 する に 御紹介 hiếm lạ bất ngờ này. Nhưng

ま え

ひ け ん

の栄誉 を有 するわけである trước đó, tôi xin có một ý

kiến nhỏ, làm phiền tới các が、その前 ちょっと卑見 を

か い ち ん

お

こ う り ょ

bậc cao kiến. 開陳 して御 をわずらわし 高慮

たいことがある。」

– Tôi cũng chẳng nói cho Wag 57 「私も品数を教えてあげませ

mình biết số lượng những cái ん。告訴はあなたが御自分で

bị mất trộm nữa. Giấy trình なさるんですか ら、私は書い

báo là tự mình mình làm lấy, ていただかないでも困りませ mình không viết thì tôi cũng ん。」 chả việc gì.

221

– Anh Tatara, hôm trước anh Wag 58 「多々良さんせんだっては御

cho nhiều khoai thế, cảm ơn 親切にたくさんありがと

anh chu đáo quá. う。」

–Không sao cả, dễ thôi, xin Wag 59 「御安い御用です、さあ御上

mời anh vào. がんなさ い 。」

– Ồ, một lý thuyết mới đấy Wag 60 「こりゃ新説 だね。ぜひ御講

nhỉ. Xin hãy thuyết trình rõ 釈を伺いましょう。」

hơn cho nghe đi ạ.

-Em có mang bản thảo theo Wag 61 「稿末を幸い持って参りまし

đây, nhân tiện muốn thầy cho たから御批評を願いましょ

ý kiến. う。」

– Vâng, là một trong những Wag 62 「へえ、この前迷亭先生とご

phụ nữ trước đây em đã từng いっしょに朗読会へ招待した

mời đến hội ngâm đọc văn 婦人の一人で す。」

học cùng với thầy Meitei đấy

ạ.

-Như các quý vị đều biết, rất Wag 63 「御承知のごとく不幸にして

tiếc là tôi không cầm được 機械を持つことができん。」

dụng cụ, cho nên khó có thể

chơi các môn dùng bóng hay

vợt.

Hôm nay trời hơi lạnh, xin Wag 64 「今日は少々お寒うございま

các vị cứ tắm thong thả, xin すから、どうぞごゆっくり──

các vị cứ lên xuống, ngâm どうぞ 白い湯へ出たりはいっ

nhiều lần trong nước nóng たりして、ゆるりと御あった trắng cho ấm người lên. まりください。」

222

– Quý vị đã biết cái hàng rào Wag 65 「諸君は四つ目垣とはいかな

mắt cáo nó như thế nào rồi. るものであるか御承知であろ

う。」

– Tôi biết là nếu tha thứ lần Wag 66 「これを許すとつい 御迷惑に

này thì lần sau có thể chúng なるようなことができます

lại làm phiền ông, nhưng が、これはぜひ御容赦を願い

thôi, mong ông rộng lượng たいと思い ます。」

– Xin lỗi, ông khiêm tốn thế Wag 67 「どうもそう、御謙遜では恐

thì phiền quá. Làm thế tôi lại れ入る。かえって手前が痛み

khó xử. Xin ông đừng ngại. 入る。どうか御遠慮なく、さ

Xin mời ông. あどうぞ。」

– Cụ khiêm tốn thế thì phiền Wag 68 「御謙遜では……恐れますか

quá... Xin mời cụ... ら……どうか。」

–Như ông cũng biết đấy, Wag 69 「御 承知でもあらっしゃろう

chẳng ai làm cái việc dễ dàng がなかなか玉を磨ったり針金

như mài viên bi hay xe sợi を綯ったりするような たやす

sắt như thế, phải không ạ? いものではなかったでがす

よ。」

– Xin các vị cảm phiền xem Wag 70 「どうか 御再考をわずらわし

lại đi. たい。」

– Lần sau anh Kangetsu đến Wag 71 「こんだ寒月さんが来たら知

đây, thím nói cho anh ấy biết らしてあげたら いいでしょ

đi. Hình như anh ấy không う。寒月さんもまるで御存じ

biết gì đâu. ないんでしょう。」

– Yêu cầu này hơi khó đấy ạ. Wag 72 「では、少し御無理な御注文

Nhưng thôi, thầy đã yêu cầu ですが、先生のことですか

223

thì em xin lược qua, cho mặt ら、まげて、ここ は「日が暮

trời lặn ở chỗ này vậy. れたことにいたしましょ

う。」

– Ôi, tôi xin lỗi đã làm quý vị Wag 73 「いろいろ御心配をかけてす

phải bận tâm, lo lắng nhiều みませんが。」

đến thế.

– Một luận đề trứ danh của Wag 75 「苦沙弥先生の御名論を。」

thầy Kushami đấy.

– Đằng nào thì cũng giúp cho Wag 76 「いえ、ちっとも御遠慮には

tôi mà, ông đừng ngại gì cả. 及び ません。」

– Xin anh đừng bận tâm điều Wag 77 「どうか御遠慮なく。」

đó.

Thế bao giờ thì anh cần ạ? Wag 78 「いつごろ御入用ですか。」

– Có đúng là học sinh của Wag 79 「ほんとうに御校の生徒でし

quý trường không ạ? ょうか。」

– Chắc là chuyện có liên Wag 80 「や はり御令嬢の御婚儀上の

quan đến hôn nhân quý tiểu 関係で、寒月君の性行の一斑

thư, nên bà muốn biết về lai を御承知になりたいと いうわ

lịch, tính cách của anh けでしょう。」 Kangetsu phải không?

– Có nghĩa là bà muốn gả con Wag 81 「それじゃ、御令嬢を寒月に

gái bà cho Kangetsu phải おやりになりた いとおっしゃ

không? るんで。」

–Dạo cuối năm ngoái, có Wag 82 「去年の暮れ向島の阿部さん

cuộc hòa nhạc ở dinh thự のお屋敷で演奏会があって寒

ngài Abe ở Mukojima, anh 月さんも出かけたじゃありま

Kangetsu chả đi dự là gì?

224

せんか、 その晩帰りに吾妻橋

でなんかあったでしょう。」

– Vâng, nhất định hợp đấy ạ. Wag 83 「きっとよくお似合いあそば

します。」

– Này, chị có biết con bò của Wag 84 「奥さん、 ハーキュリスの牛

Hercules là gì không? を御存じですか。」

– Chị không biết à? Thế thì Wag 85 「御存じない ですか、ちょっ

để tôi nói cho chị nghe nhé. と講釈をしましょうか。」

– Đây, xin lỗi đã để ông phải Wag 86 「へえ御待遠さま、たんと御

đợi. Xin mời xem đi ạ. 覧あそばせ。」

-Sắp đến giờ phu nhân về rồi Wag 87 「もう奥方の御帰りの刻限だ

đấy còn gì ạ? ろう。」

– Ông chủ và bà chủ gọi cô Wag 88 「お嬢様、旦那様と奥様が呼

đấy ạ. んでいらっしゃいます。」

-Cô phải khuyên thầy đi Wag 89 「ちと上野の へでも花見に出

Ueno mà xem hoa một tí đi ạ. かけなさるごと勧めなさ

い。」

– Dạo này thầy vẫn ăn mứt Wag 90 「このごろでもジャムをなめ

kem à cô? なさるか。」

-Thầy bảo là chắc có sự Wag 91 「何 か勘定違いだろうと言い

nhầm lẫn gì đấy chăng? なさるから。」

–Nhưng mà cô cũng có ăn Wag 92 「それじゃ奥さん少しもなめ

một tí chút chứ? なさらんか。」

– Thưa thầy, nghe nói thầy bị Wag 93 「先生泥棒に逢いなさったそ

mất trộm phải không ạ? うですな。」

225

-Thầy có biết lương ông ấy Wag 94 「先生,あ の男がいくらもらっ

bao nhiêu không? てると思いなさる。」

– Nhanh quá nhỉ ạ! Wag 95 「たいへんお早うございます

ね。」

– Cái đó thì khó ạ. Wag 96 「そりゃお困りでございまし

たろ う。」

– Đã đưa nó đi bác sĩ khám Wag 97 「御医者様へ連れて行ったの

chưa? かい。」

– Anh ngồi một mình chắc Wag 98 「どうもお退屈様、もう帰り

cũng chán nhỉ. Nhà tôi cũng ましょう。」

sắp về thôi.

– Nhà tôi vẫn nói đã chịu ơn Wag 99 牧山様に は始終御世話になる

ngài Makiyama giúp đỡ rất と、宿で毎々御噂をいたして

nhiều. おります。」

-Đây là lòng cảm ơn, xin ông Wag 100 「お礼だから、どうかお取り

nhận cho. くださ。」

– Hàng của ông khách đặt đã Wag 101 「お客様の御誂えが参りまし

có rồi đấy ạ. た。」

-Nếu nói về nỗi khổ của tôi Wag 102 「その時の私の苦しみといっ

lúc đó thì không phải như sự たら、とう てい今あなたがた

nôn nóng, sốt ruột của các vị のおじれになるどころの騒ぎ

vừa rồi đâu! じゃないです。」

–Các anh còn trẻ nên không Wag 103 「あなたが たは、お若いか

thấy lạnh nhỉ? ら、あまりお感じにならんか

の。」

226

– Vì mình không ăn cơm mà Wag 104 「それでもあなたが御飯を召

ăn bánh mì với mứt. し上がらんでパンを御食べ に

なったり、ジャムを御舐めに

なるものですから。」

– Thế nào, các vị đã hiểu Wag 105 「どうですおわかりになりま

chưa ạ? したか。」

–Vậy bà đã nghe ai nói đấy? Wag 106 「いったいだれにお聞きにな

ったんです。」

-Thế nào, về đại thể, quý vị Wag 107 「どうですたいていおわかり

đã hiểu rồi chứ ạ? になりましたか。」

– Chị cũng gặp hắn ở nhà Wag 108 「やはり苦沙弥の 所でお逢い

Kushami à? になったんですか。」

– Đêm qua mình đi ngủ lúc Wag 109 「あなたはゆうべ何時にお休

mấy giờ? みになったんですか。」

– Mình cũng nên mua một Wag 111 「あなたも、あんな帽子を御

cái mũ như vậy đi. 買いになったら、いいでしょ

う。」

– Thầy ạ, thầy không hiểu Wag 112 「先生おわかりにならんのは

được là rất đúng. ごもっともで。」

– Anh Kangetsu định lấy cô Wag 113 「寒月さんはほんとにあのか

ấy thật à? たをおもらいになる。」

– Thế nào, thầy Kushami, Wag 114 「どうです苦沙弥先生もお聞

mời thầy cũng cùng nghe きになっては。」

chứ?

Thầy Meitei đã nghe rõ chưa Wag 115 「迷亭先生お聞きになりま し

ạ? たか。」

227

-Xin huynh hiểu cho là phải hào Wag 116 「豪奢風流の極度と平生より

hoa, phong nhã hay khi thèm ひそかに食指を動かしおり候

lắm người ta mới dám ăn đấy. 次第 御諒察くださるべく

候。」

-Mong đại huynh cứ yên tâm. Wag 117 「さ よう御承知くださるべく

候 。」

– Đây là lòng cảm ơn, xin ông Wag 118 「どうかお取りくださいっ

nhận cho. て。」

– Bà cứ yên tâm. Anh ấy không Wag 119 「なにも長く前歯 まえば 欠成

thể cứ mang danh “người sứt かけなり を名乗るわけでもな

răng cửa” lâu dài mãi được. いでしょうから御安心なさい

よ。」

– Bưu thiếp thì rất nhiều, xin Wag 120 「はがきならたくさんありま

mời bà xem. す、御覧なさい。」

– Bà đọc những gì viết trong đó Wag 121 「その文句を読んで御覧なさ

đi. い」

-Bà không cần phải giữ ý đâu, Wag 122 「さあ遠慮はいらんから、存

cứ cười cho thỏa thuê vào. 分お笑いなさい。」

– Thôi chị ạ, về cái mũ thì thế Wag 123 「奥さん、帽子はそのくらい

thôi. Bây giờ hãy xem cái kéo にしてこの鋏を御覧なさ

này. い。」

– Chị hãy nhìn thử vào đây mà Wag 124 「ちょっと、のぞいてごらん

xem. なさい。」

-Thì chị cứ nghĩ là bị lừa mà Wag 125 「だがだまされたと思って、

nhòm thử một chút xem nào. ちょいと のぞいて御覧なさい

な。」

228

– Chị chưa ăn thịt rắn bao giờ Wag 126 「奥さん蛇飯を召し上 がらん

nên nói thế thôi, chứ cứ ăn から、そんなことをおっしゃ

thử một lần mà xem, sẽ nhớ るが、まあ一ぺん食べて御覧

mùi vị của nó suốt đời cho なさい、 あの味ばかりは生涯 mà xem. 忘れられませんぜ。」

-Bác đưa cho cậu ấy cầm thử Wag 127 「伯父さん持たし て御覧なさ

đi. い。」

– Thầy cứ dùng thử xem thế Wag 128 「まあ食べて御覧なさい。」

nào.

– Vì vậy khi ăn, thầy nhớ bảo Wag 129 「だから食べる時にはちょっ

phải rửa qua đi đã とお洗いなさい。」

– Đó là học thuyết của ông Wag 130 「十六世紀のナッシ君の説で

Nashe thế kỷ 16 đấy, bà đừng すから御安心なさい。」

lo.

– Vâng, cuối năm ngoái, bà Wag 131 「ええ去年の暮れお師匠さん

thầy dạy nghề đã mua cho em に買っていただいたの、いい

đấy. Cũng đẹp đấy chứ, phải でしょう。」

không ạ?

– Nhưng ông cũng không có Wag 132 「しかしお隠しなさるわけも

lý do gì cần phải che giấu cả. ないでしょう。」

-Đúng là cậu Kangetsu có để Wag 133 「苦沙弥君、全く寒月はお嬢

ý đến quý tiểu thư, không sai さんを恋ってるに相違ない

rồi. ね。」

– Cậu chỉ toàn nói cứ như là Wag 134 「あ なたは寒月のほうからお

chính Kangetsu có tình ý với 嬢さんに恋着したようにばか

con gái bà này ấy. りおっしゃるが。」

229

– Hôm trước cô cho cháu Wag 135 「せんだってお嬢様からいた

mà. だきましたので。」

-Giá mà cậu lớn hơn một Bot 136 「あなたがもう少し年をとっ

chút thì được thừa hưởng gia ていらっしゃれば、ここが ご

tài này. 相続ができますもの。」

-Nhưng mà, năm ngoái, ông Bot 137 「ところが、去年あすこのお

cụ nhà ấy mất đi. 父さんが、お亡くなりて。」

-Nghĩa là thầy Ko-ga này là Bot 138 「つまり古賀さんがあまりお

người rất tốt nên đã bị lừa. 人が好過(よす)ぎるけれ、お欺

(だま)されたんぞなもし。」

- Thầy ở đây có gì không Bot 139 「何か不都合(ふつごう)でもご

vừa lòng hay sao? Nếu có gì ざいましたか、お腹の立つ事

thì thầy cứ cho chúng tôi hay があるなら、云(い)っておくれ

để chúng tôi sửa chữa mà! たら改めますと云う。」

-Anh quê ở đâu nhỉ? Bot 140 「お国はどちらでげす。」

- Tôi muốn cậu ở lại trường Bot 141 「なるべく長くご在校を願っ

này lâu để giúp đỡ lẫn nhau. て、お互(たがい)に力になろう

と思って。」

-Lần này, không may trường Bot 142 「不幸にして今回もまたかか

ta lại xảy ra chuyện ầm ĩ. Tôi る騒動を引き起したのは、深

xin thành thật nhận lỗi trước く諸君に向って謝罪しなけれ

tất cả các thầy. ばならん。」

– Sự việc thì như tất cả mọi Bot 143 「事実はすでに諸君のご承知

người đã biết. Bây giờ, để の通りであるからして、善後

làm rõ vấn đề trái phải, mong 策について腹蔵のない事を参

考のためにお述べ下さい。」

230

các vị thành thật cho ý kiến,

không nên giấu giếm điều gì.

-Nếu cậu không có tiền thì Bot 144 「向こうで部屋へ持ってきて

cũng có nhiều bất tiện, cậu cứ お小遣いがなくてお困りでし

cầm lấy mà tiêu. ょう、お使いなさいといって

くれたんだ。」

– Thế rồi, thấy tội nghiệp Bot 145 「それで古賀さんにお気の毒

thầy Ko-ga quá, bạn của thầy じゃてて、お友達の堀田(ほっ

ấy là ông Hot-ta đã đến nói た)さんが教頭の所へ意見をし

với ông hiệu phó. にお行きたら。」

-Cậu có tính tốt là rất thẳng Bot 146 「あなたは真っ直ぐでよいご

thắn. 気性だ」

- Chắc anh cũng đã mệt vì lo Bot 147 「あなたもさぞご心配でお疲

sợ. Hôm nay, anh có thể nghỉ れでしょう、今日はご授業に

một buổi cũng được. 及(およ)ばんと云うから。」

- Thầy chưa biết đâu ạ. Bot 148 「まだご存知ないかなも

し。」

-Thầy chưa nghe thấy bao Bot 149 「まだお聞きんのかなも

giờ ạ? し。」

– Anh trông có vẻ khỏe mạnh Bot 150 「あなたは大分ご丈夫(じょう

lắm nhỉ? ぶ)のようですな。」

-Vì vậy, ý kiến vừa rồi của Bot 151 「それでただ今校長及び教頭

ông hiệu trưởng và ông hiệu のお述べになったお説は、実

phó, tôi thấy là rất chính に肯綮(こうけい)に中(あた)っ

đáng. Tôi hoàn toàn đồng ý. た剴切(がいせつ)なお考えで私

231

は徹頭徹尾(てっとうてつび)賛

成致します。」

-Không sao cả vì cậu lớn đã Bot 152 「お兄い様はお父様が買って

có ông nhà mua cho rồi. おあげなさるから構いませ

ん。」

-Sắp phải xa cậu rồi. Cậu đi Bot 153 「もうお別れになるかもしれ

khỏe nhé! ません。ずいぶんごきげんよ

う。」

- Ông từ đâu tới đây ạ? Bot 154 「どちらからおいでになりま

した。」

– Nhưng thầy thì chắc chắn Bot 155 「しかし先生はもう、お嫁が

là đã có vợ rồi. おありなさるに極(きま)っとら

い。

–Trông anh cũng có vẻ phong Bot 156 「あなたもお見受け申すとこ

lưu. Thế anh có thích theo ろ大分風流でいらっしゃるら

đuổi cái sở thích tao nhã này しい。」

không?

-Đó có phải là nghĩa trang Kok 157 「ご親類のお墓ですか。」

dòng họ của Tiên Sinh không

ạ?

-Thưa thỉnh thoảng cháu xin Kok 158 「これから折々お宅へ伺って

phép lại nhà thăm Tiên も宜ござんですか。」

Sinh,chẳng hay có tiện hay

không ạ?

-Thưa Tiên Sinh có về thẳng Kok 159 「すぐお宅へお帰りです

nhà bây giờ không ạ? か。」

232

- Và mỗi tháng Tiên Sinh đều Kok 160 「お友達のお墓へ毎月お参り

đến thăm mộ người bạn ấy をなさるんですか。」

phải không?

-Con cùng đi với Tiên Sinh Kok 161 「ついでにお宅の前でお供し

về nhà nhé! ましょうか。」

-Khi còn ở đại học, thầy có Kok 162 「先生がまだ大学にいる時

một người bạn rất thân. Ngay 分、大変仲の好いお友達が一

khi sắp sửa tốt nghiệp thì 人あったのよ。その方がちょ

người bạn ấy qua đời. うど卒業する少し前に死んだ

んです。

-Chắc là chú đang lo lắm Kok 163 「そりゃご心配ですね。」

phải không?

-Thực tuyệt đấy! Hẳn là thầy Kok 164 「結構ね。さぞお父さんやお

mẹ chú phải vui mừng khôn 母さんはお喜びでしょう。」

xiết kể.

-Nhớ giữ gìn sức khỏe cho Kok 165 「じゃずいぶんご機嫌よ

cẩn thận nhé chú! う。」

-Chú nhớ để ý đến bệnh tình Kok 166 「ご病人をお大事に。」

ông cụ nhà nhé.

-Thầy con chưa được khỏe, Kok 167 「お父さんの身体もあの通り

lại thêm Thiên hoàng cũng だし。それに天子様のご病気

lâm bệnh như thế. で。」

-Thế khi qua đời bà ấy được Kok 168 「いくつでお亡くなりかえ、

bao nhiêu tuổi? その方は。」

– Bà nhà đã hiểu lầm ra làm Kok 「どんなに先生を誤解なさる

169 sao ạ? んですか。」

233

-Nếu tôi có làm chú bực Kok 170 「あなたのお父さんが亡くな

mình khi có ý dự liệu đến られるのを、今から予想して

việc ông nhà chú qua đời thì かかるような言葉遣いをする

xin chú cũng vui lòng bỏ qua のが気に触ったら許してくれ cho nhé. たまえ。」

-Thưa, vừa nãy, Tiên Sinh có Kok 171 「さきほど先生のいわれた、

ý nói gì khi bảo rằng nếu bị 人間は誰でもいざという間際

lôi kéo mua chuộc thì người に悪人になるんだという意味

đời ai cũng có thể biến thành ですね。あれはどういう意味 ác nhân trong chốc lát? ですか。」

-Có phải lúc nãy, khi ngồi Kok 172 「先生はさっき少し昂奮なさ

trong vườn ươm cây, Tiên いましたね。あの植木屋の庭

Sinh đã có vẻ nóng nảy bồn で休んでいる時に。」

chồn hay không ạ?

– Ít khi con được thấy Tiên Kok 173 「私は先生の昂奮したのを滅

Sinh có dáng vẻ nóng nảy 多に見た事がないんですが、

bồn chồn như thế nên hôm 今日は珍しいところを拝見し

nay con có cảm tưởng là đã たような気がします。」 thấy một sự lạ hiếm hoi.

– Thưa, hai cụ qua đời vào Kok 174 「亡くなられた日がです

cùng một ngày hay sao? か。」

-Báo hôm nay có đăng nhiều tin Kok 175 「今日も天子さまの事が詳し

tức về Thiên tử đấy. く出ている。」

-Thật ra thì thầy con sẽ được Kok 176 「実はお父さんの生きてお出

an lòng biết bao nhiêu nếu でのうちに、お前の口が極ま

như bây giờ con có thể tìm ったらさぞ安心なさるだろう

được một việc làm. と思うんだがね。」

234

-Thiên tử băng hà rồi. Kok 177 「天子様もとうとうおかくれ

になる。」

-Xin lỗi đã làm phiền chú Kok 178 「どうもお気の毒さま。」

nhiều.

-Tôi đem nước trà đến cho Kok 179 「じゃ失礼ですがもっと真ん

chú đây, nghĩ là chú đang 中へ出て来て頂戴。ご退屈だ

cảm thấy chán ngắt. ろう。」

-Tại sao chú lại hỏi như vậy? Kok 180 「何だってそんな事をお聞き

になるの。」

-Mẹ ạ, thực ra thầy đang lo Kok 181 「お父さんは本当に病気を怖

sợ cho bệnh trạng của mình がってるんですよ。」

đấy.

-Con xin thầy đừng nói như Kok 182 「そんな弱い事をおっしゃっ

thế. ちゃいけませんよ。」

235