Luận án tiến sĩ Khoa học giáo dục: Xây dựng học liệu điện tử hỗ trợ dạy học tương tác ở tiểu học

Chia sẻ: Phong Tỉ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:290

Thêm vào BST

Báo xấu

40
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án được nghiên cứu với mục tiêu nhằm xác định cơ sở khoa học cho việc xây dựng học liệu điện tử hỗ trợ dạy học tương tác ở tiểu học, đồng thời xây dựng được nguồn học liệu điện tử hỗ trợ dạy học tương tác một số nội dung trong chương trình tiểu học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án tiến sĩ Khoa học giáo dục: Xây dựng học liệu điện tử hỗ trợ dạy học tương tác ở tiểu học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM TRẦN DƯƠNG QUỐC HOÀ XÂY DỰNG HỌC LIỆU ĐIỆN TỬ HỖ TRỢ DẠY HỌC TƯƠNG TÁC Ở TIỂU HỌC LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Hà Nội - 2018
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM TRẦN DƯƠNG QUỐC HOÀ XÂY DỰNG HỌC LIỆU ĐIỆN TỬ HỖ TRỢ DẠY HỌC TƯƠNG TÁC Ở TIỂU HỌC Chuyên ngành: Lí luận và lịch sử giáo dục Mã số: 9 14 01 02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Đào Thái Lai 2. PGS.TS. Trần Thị Thái Hà Hà Nội - 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, được thực hiện dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Đào Thái Lai và PGS.TS. Trần Thị Thái Hà. Các số liệu, kết quả trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Trần Dương Quốc Hòa
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC XÂY DỰNG HỌC LIỆU ĐIỆN TỬ HỖ TRỢ DẠY HỌC TƯƠNG TÁC Ở TIỂU HỌC ...................... 7 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề ...............................................................................7 1.1.1. Nghiên cứu về DHTT và DHTT ở tiểu học .................................................. 7 1.1.2. Nghiên cứu xây dựng các loại HLĐT sử dụng trong dạy học ở tiểu học...... 9 1.2. Dạy học tương tác ở tiểu học ...............................................................................13 1.2.1. Một số vấn đề cơ bản về DHTT .................................................................. 13 1.2.2. Đặc điểm của học sinh tiểu học ................................................................... 17 1.2.3. Hoạt động học và hoạt động dạy trong DHTT ở tiểu học ........................... 18 1.2.4. Đặc trưng của DHTT ở tiểu học .................................................................. 20 1.2.5. Nguyên tắc tổ chức DHTT ở tiểu học ......................................................... 21 1.2.6. Quy trình tổ chức DHTT ở tiểu học ............................................................ 24 1.2.7. Định hướng tổ chức DHTT ở tiểu học ........................................................ 26 1.3. Học liệu điện tử và vấn đề thiết kế học liệu điện tử hỗ trợ dạy học tương tác ở tiểu học ..........................................................................................................................31 1.3.1. Một số vấn đề cơ bản về HLĐT .................................................................. 31 1.3.2. Những thành phần cơ bản của HLĐT sử dụng trong DHTT tiểu học ......... 35 1.3.3. Ưu thế và khả năng hỗ trợ của HLĐT trong DHTT ở tiểu học ................... 36 1.3.4. Mức độ hỗ trợ của HLĐT trong DHTT ở tiểu học ...................................... 42 1.3.5. Hạn chế của HLĐT trong DHTT ở tiểu học................................................ 45 1.3.6. Những định hướng phát triển năng lực, phẩm chất học sinh khi thiết kế và sử dụng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học................................................................ 46 1.3.7. Yêu cầu sư phạm đối với HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học .......................... 47 1.3.8. Công nghệ 4.0 và triển vọng ứng dụng trong xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học ............................................................................................................... 49 1.4. Sử dụng học liệu điện tử trong dạy học tương tác ở tiểu học ...........................51 1.4.1. Tương tác dạy học trong môi trường lớp học có sự hỗ trợ của HLĐT ....... 51 1.4.2. Hình thức sử dụng HLĐT trong dạy học tương tác ở tiểu học.................... 51
1.4.3. Các yếu tố tác động đến việc sử dụng HLĐT trong DHTT ở tiểu học.......53 1.5. Thực trạng sử dụng học liệu điện tử của giáo viên tiểu học và nhu cầu về học liệu điện tử sử dụng trong dạy học tương tác ở tiểu học..........................................57 1.5.1. Mục đích, đối tượng, nội dung và phương pháp khảo sát ........................... 57 1.5.2. Thực trạng khai thác và sử dụng HLĐT của GVTH ................................... 58 1.5.3. Nhu cầu của GVTH, SVTH về nguồn HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học ...... 66 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................................ 70 CHƯƠNG 2: XÂY DỰNG HỌC LIỆU ĐIỆN TỬ HỖ TRỢ DẠY HỌC TƯƠNG TÁC Ở TIỂU HỌC ...................................................................................................... 72 2.1. Nguyên tắc xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học ......................................72 2.1.1. Đảm bảo tính phù hợp ................................................................................. 72 2.1.2. Đảm bảo tính hỗ trợ ..................................................................................... 73 2.1.3. Đảm bảo tính hiệu quả ................................................................................. 73 2.1.4. Đảm bảo khả năng thích ứng ....................................................................... 74 2.1.5. Đảm bảo khả năng sử dụng lại .................................................................... 74 2.1.6. Đảm bảo tính duy trì và phát triển ............................................................... 74 2.2. Đề xuất cấu trúc hệ thống HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học ..............................75 2.2.1. Cấu trúc hệ thống HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học ...................................... 75 2.2.2. Các tầng thiết kế theo cấu trúc hệ thống HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học... 78 2.3. Quy trình xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học ........................................80 2.3.1. Quy trình xây dựng ...................................................................................... 80 2.3.2. Một số lưu ý khi vận dụng quy trình ........................................................... 85 2.3.3. Minh họa ...................................................................................................... 90 2.4. Xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT các môn học ở tiểu học .................................107 2.4.1. Cấu trúc HLĐT hỗ trợ DHTT các môn học ở tiểu học ............................. 107 2.4.2. Chức năng hỗ trợ DHTT của hệ thống EcPit ............................................ 110 2.4.3. Cách thức phân phối và định hướng phát triển dữ liệu của hệ thống EcPit116 2.5. Sử dụng hệ thống EcPit hỗ trợ DHTT ở tiểu học ............................................117 2.5.1. Định hướng sử dụng hệ thống EcPit hỗ trợ DHTT ở tiểu học .................. 117 2.5.2. Các hình thức sử dụng hệ thống EcPit hỗ trợ DHTT ở trường tiểu học..... 119
KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .......................................................................................... 132 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................................ 134 3.1. Khái quát thực nghiệm sư phạm .......................................................................134 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................... 134 3.1.2. Nội dung thực nghiệm ............................................................................... 134 3.1.3. Đối tượng thực nghiệm .............................................................................. 134 3.1.4. Tiêu chí đánh giá và thang đo thực nghiệm .............................................. 135 3.1.5. Cách thức tiến hành thực nghiệm sư phạm ............................................... 137 3.2. Kết quả thực nghiệm ..........................................................................................140 3.2.1. Kết quả khảo sát GVTH, SVTH ................................................................ 140 3.2.2. Kết quả thực nghiệm sư phạm vòng 1 ....................................................... 144 3.2.3. Kết quả thực nghiệm sư phạm vòng 2 ....................................................... 150 3.2.4. Kết quả nghiên cứu trường hợp ................................................................. 162 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 .......................................................................................... 164 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................................... 165 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .................... 169 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 170 PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ CNTT công nghệ thông tin DHTT dạy học tương tác ĐC đối chứng GV giáo viên GVTH giáo viên tiểu học HLĐT học liệu điện tử HS học sinh HSTH học sinh tiểu học PMDH phần mềm dạy học PPDH phương pháp dạy học PTDH phương tiện dạy học QTDH quá trình dạy học SGK sách giáo khoa SV sinh viên SVTH sinh viên ngành tiểu học THCS trung học cơ sở THPT trung học phổ thông TN thực nghiệm TNSP thực nghiệm sư phạm XT xem thêm
DANH MỤC CÁC BẢNG Tên các bảng Trang Bảng 1.1 Hoạt động của GV và HS trong DHTT ở tiểu học 27 Đánh giá của GVTH về số lượng và chất lượng các loại HLĐT hỗ trợ Bảng 1.2 68 dạy học ở tiểu học hiện nay Ý kiến của GVTH đối với các nhận định về nguồn HLĐT hỗ trợ 1 tiết Bảng 1.3 69 dạy Bảng 1.4 Mức độ khai thác các loại HLĐT của GVTH 70 Bảng 1.5 Những nội dung thường được lựa chọn để ứng dụng các loại HLĐT 71 Bảng 1.6 Mục đích sử dụng HLĐT của GVTH 71 Mức độ khó khăn khi khai thác và sử dụng nguồn HLĐT do tác động Bảng 1.7 74 của trình độ công nghệ Các yếu tố quan tâm của GVTH, SVTH khi khai thác các bài giảng Bảng 1.8 điện tử, PMDH hay dữ liệu từ các website dạy học được cung cấp trên 76 Internet Các nội dung, yếu tố GVTH, SVTH mong muốn có trong một HLĐT Bảng 1.9 78 hỗ trợ DHTT ở tiểu học Ý kiến của GVTH, SVTH về 5 yếu tố mong muốn nhất trong một Bảng 1.10 70 HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học Bảng 2.1 Quy trình xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT theo tiến trình dạy học 95 Quy trình xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT theo bài học hoặc theo nội Bảng 2.2 97 dung Bảng 2.3 Quy trình xây dựng HLĐT hỗ trợ tự học cho HS 98 Bảng 2.4 Ý tưởng tổ chức hoạt động và các dự kiến cho bài “Phân số” (Toán 4) 101 Bảng 2.5 Bảng tổng hợp các học liệu trong từng hoạt động của bài “Phân số” 103 Bảng 2.6 Bản định hướng thiết kế cho bài “Phân số” (Toán 4) 105 Bảng tổng hợp các nội dung và chủ đề kiến thức của mảng kiến thức Bảng 2.7 110 Phân số (Toán 4) Bảng minh họa khai triển chi tiết các liều kiến thức của 2 chủ đề Bảng 2.8 111 (thuộc nội dung “Nhận diện phân số) Bảng 3.1 Các lớp thực nghiệm sư phạm vòng 1 146 Bảng 3.2 Các lớp thực nghiệm sư phạm vòng 2 146 Bảng 3.3 Ý kiến của GVTH, SVTH về hệ thống EcPit 151 Ý kiến của GVTH, SVTH về khả năng hỗ trợ dạy học của hệ thống Bảng 3.4 153 EcPit Các đại lượng thống kê trên điểm kiểm tra môn Toán, Khoa học của Bảng 3.5 156 HS nhóm TN và ĐC trước TNSP vòng 1
Mức độ nhận thức môn Toán, Khoa học của HS nhóm TN và ĐC Bảng 3.6 156 trước TNSP vòng 1 Phân bố tần suất tích lũy hội tụ lùi điểm kiểm tra môn Toán, Khoa học Bảng 3.7 157 của HS nhóm TN và ĐC sau TNSP vòng 1 Các đại lượng thống kê trên điểm kiểm tra môn Toán, Khoa học của Bảng 3.8 158 HS nhóm TN và ĐC sau TNSP vòng 1 Mức độ nhận thức môn Toán, Khoa học của HS nhóm TN và ĐC sau Bảng 3.9 158 TNSP vòng 1 Các đại lượng thống kê trên điểm kiểm tra môn Toán (lớp 4 và lớp 5) Bảng 3.10 163 của HS nhóm TN và ĐC trước TNSP vòng 2 Các đại lượng thống kê trên điểm kiểm tra môn Khoa học (lớp 4 và Bảng 3.11 163 lớp 5) của HS nhóm TN và ĐC trước TNSP vòng 2 Phân bố tần suất tích lũy hội tụ lùi điểm kiểm tra môn Toán (lớp 4 và Bảng 3.12 164 lớp 5) của HS nhóm TN và ĐC sau TNSP vòng 2 Phân bố tần suất tích lũy hội tụ lùi điểm kiểm tra môn Khoa học (lớp 4 Bảng 3.13 165 và lớp 5) của HS nhóm TN và ĐC sau TNSP vòng 2 Các đại lượng thống kê trên điểm kiểm tra môn Toán (lớp 4 và lớp 5) Bảng 3.14 167 của HS nhóm TN và ĐC sau TNSP vòng 2 Các đại lượng thống kê trên điểm kiểm tra môn Khoa học (lớp 4 và Bảng 3.15 167 lớp 5) của HS nhóm TN và ĐC sau TNSP vòng 2 Bảng 3.16 Kết quả phỏng vấn HS sau các tiết dạy TNSP vòng 2 170 Đánh giá của GV về các tiết dạy TNSP vòng 2 (khi so sánh với các tiết Bảng 3.17 171 dạy thông thường) Bảng 3.18 Bảng tổng hợp kết quả quan sát giờ dạy của đợt TNSP vòng 2 172 Bảng 3.19 Kết quả nghiên cứu trường hợp 173
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Tên các biểu đồ, sơ đồ Trang Biểu đồ 1.1 Các loại HLĐT được GVTH sử dụng trong dạy học 67 Lí do GVTH không khai thác và sử dụng các loại HLĐT trong dạy Biểu đồ 1.2 69 học Số lượng HS được tham gia tương tác với học liệu trong tiết học có Biểu đồ 1.3 72 ứng dụng HLĐT Ý kiến của GVTH về lí do gây ra khó khăn khi khai thác và sử Biểu đồ 1.4 74 dụng nguồn HLĐT hiện có Các yếu tố quan tâm của GVTH, SVTH khi khai thác các bài giảng Biểu đồ 1.5 điện tử, PMDH hay dữ liệu từ các website dạy học được cung cấp 77 trên Internet Sơ đồ phân nhánh các liều kiến thức thuộc chủ đề “Đọc viết phân Sơ đồ 2.1 114 số” Đường biểu diễn phân bố tần suất tích lũy hội tụ lùi điểm kiểm tra Biểu đồ 3.1 157 môn Toán của HS nhóm TN và ĐC sau TNSP vòng 1 Đường biểu diễn phân bố tần suất tích lũy hội tụ lùi điểm kiểm tra Biểu đồ 3.2 157 môn Khoa học của HS nhóm TN và ĐC sau TNSP vòng 1 Mức độ nhận thức môn Toán 4 của HS nhóm TN và ĐC trước Biểu đồ 3.3 162 TNSP vòng 2 Mức độ nhận thức môn Toán 5 của HS nhóm TN và ĐC trước Biểu đồ 3.4 162 TNSP vòng 2 Mức độ nhận thức môn Khoa học 4 của HS nhóm TN và ĐC trước Biểu đồ 3.5 162 TNSP vòng 2 Mức độ nhận thức môn Khoa học 5 của HS nhóm TN và ĐC trước Biểu đồ 3.6 163 TNSP vòng 2 Đường biểu diễn phân bố tần suất tích lũy hội tụ lùi điểm kiểm tra Biểu đồ 3.7 môn Toán (lớp 4 và lớp 5) của HS nhóm TN và ĐC sau TNSP vòng 165 2 Đường biểu diễn phân bố tần suất tích lũy hội tụ lùi điểm kiểm tra Biểu đồ 3.8 môn Khoa học (lớp 4 và lớp 5) của HS nhóm TN và ĐC sau TNSP 166 vòng 2 Mức độ nhận thức môn Toán (lớp 4 và lớp 5) của HS nhóm TN và Biểu đồ 3.9 168 ĐC sau TNSP vòng 2 Mức độ nhận thức môn Khoa học (lớp 4 và lớp 5) của HS nhóm TN Biểu đồ 3.10 169 và ĐC sau TNSP vòng 2
DANH MỤC CÁC HÌNH Tên các hình Trang Khả năng hỗ trợ quá trình tổ chức hoạt động nhận thức cho HSTH của Hình 1.1 48 HLĐT Hình 1.2 Khả năng hỗ trợ học theo khả năng cá nhân HS của HLĐT 49 Khả năng hỗ trợ việc kích thích và duy trì hứng thú học tập cho HSTH Hình 1.3 49 của HLĐT Hình 1.4 Minh họa công nghệ AR trong dạy học một nội dung ở tiểu học 58 Hình 1.5 Mô hình chấp nhận và sử dụng HLĐT trong DHTT ở tiểu học 62 Hình 2.1 Cấu trúc hệ thống HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học 86 Hình minh họa tính phù hợp và tương thích cấu trúc của các tầng thiết Hình 2.2 90 kế Hình minh họa việc phân quyền truy cập hệ thống HLĐT hỗ trợ Hình 2.3 90 DHTT ở tiểu học (đơn môn hoặc đa môn) Hình 2.4 Quy trình xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học 91 Hình 2.5 Sơ đồ cấu trúc HLĐT hỗ trợ DHTT bài “Phân số” (Toán 4) 104 HLĐT hỗ trợ DHTT bài “Phân số” được thiết kế bằng phần mềm Hình 2.6 107 Lectora InSpire Hình 2.7 Trang nội dung của một số hoạt động 107 Hình 2.8 Giao diện trang mở đầu và trang quản lí các hoạt động 108 Hình 2.9 Một trang nội dung của hoạt động 2 (Hoạt động “Khám phá”) 108 Hình 2.10 Giao diện trang quản lí các hoạt động của bài học 108 Hình 2.11 Một trang nội dung của hoạt động 3 (Hoạt động “Chiếm lĩnh”) 109 Hình 2.12 Giao diện trang đăng nhập (1) và trang quản lí nội dung (2) 115 Giao diện một trang quản lí chủ đề (1) và một trang thể hiện nội dung Hình 2.13 116 SGK (2) Giao diện trang nội dung của một liều kiến thức (1) và một trang nội Hình 2.14 116 dung của tiểu mục “Bài kiểm tra tổng hợp”(2) Hình 2.15 Giao diện các trang hướng dẫn 116 Hình 2.16 Cấu trúc hệ thống EcPit 118 Hình 2.17 Giao diện trang quản lý nội dung của hệ thống EcPit 118 Giao diện trang quản lý nội dung của HLĐT môn Toán với đối tượng Hình 2.18 119 đăng nhập là GV (1) và HS (2) Giao diện trang quản lý nội dung của HLĐT môn Khoa học (1) và Hình 2.19 119 môn Lịch sử (2) với đối tượng đăng nhập là GV Hình 2.20 Giao diện trang lựa chọn đối tượng và trang đăng nhập (môn Toán) 120 Giao diện trang quản lý các bài học và một trang bài giảng thuộc hệ Hình 2.21 121 thống HLĐT môn Toán (EcPit_M)
Giao diện trang quản lý các bài học và một trang bài giảng thuộc hệ Hình 2.22 121 thống HLĐT môn Khoa học (EcPit_S) Hình 2.23 Giao diện trang luyện tập Toán 4 và Toán 5 122 Hình 2.24 Giao diện trang luyện tập Lịch sử 4 122 Hình 2.25 Giao diện trang đề kiểm tra nội dung “Phân số” (Toán 4) 123 Hình 2.26 Giao diện trang “Kết quả” sau khi HS hoàn thành đề kiểm tra 123 Giao diện trang quản lí các chủ đề kiến thức và một trang nội dung Hình 2.27 124 một liều kiến thức phần Phân số (Toán 4) Giao diện trang quản lí các chủ đề kiến thức và một trang nội dung của Hình 2.28 124 HLĐT tìm hiểu về Hai Bà Trưng Hình 2.29 Giao diện một trang nội dung của thành phần “Bài học” (môn Toán) 125 Hình 2.30 Giao diện trang nội dung của thành phần “Bài học” (môn Lịch sử) 125 Giao diện trang quản lí dữ liệu của thành phần “Tài nguyên” thuộc Hình 2.31 126 HLĐT môn Toán (EcPit_M) Hình 2.32 Nội dung trang “Game giải trí” 126
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Dựa trên quan điểm hướng vào người học, dạy học tương tác (DHTT) là hướng tiếp cận dạy học hiện đại và tích cực của giáo dục hiện nay. DHTT đặc biệt quan tâm đến sự gia tăng giá trị tương tác giữa người dạy, người học và môi trường, để từ đó thực hiện tốt các nhiệm vụ dạy học. DHTT mang đến cho người học một môi trường lý tưởng để kiến tạo và tự chiếm lĩnh kiến thức thông qua các hoạt động được thiết kế bởi người dạy. DHTT coi trọng tính tích cực, năng động của người học. Việc dạy và học được thực hiện dựa trên sự tác động qua lại giữa các thành tố của quá trình dạy học (QTDH) (các tương tác sư phạm). Sự tác động này đã giảm bớt đáng kể tính một chiều, tính thụ động của người học đồng thời tăng cường tương tác tích cực đa chiều, đặc biệt là các tương tác người học - người dạy, người học - người học, người học - nhóm bạn học, người học - phương tiện học. Hiện nay, việc nghiên cứu ứng dụng DHTT vào QTDH đang được thực hiện một cách có hệ thống và đạt được nhiều thành tựu đáng kể. Có thể kể đến một số nghiên cứu của T.A.Ilina, P.P.Êxipốp, Iu.K.Babanski, Jean Marc Denomme & Madelein Roy, Đặng Thành Hưng, Vũ Lệ Hoa, Tạ Quang Tuấn,…. Tuy nhiên, các nghiên cứu về vấn đề này trong dạy học ở bậc tiểu học vẫn còn khá hạn chế và chưa mang lại nhiều kết quả cụ thể. Do đó, việc vận dụng quan điểm DHTT trong dạy học ở tiểu học cần được tiếp tục nghiên cứu sâu với những định hướng rõ ràng hơn. 1.2. Trong DHTT, các hoạt động dạy học đòi hỏi phải được thiết kế, sắp xếp theo trình tự hợp lí, phù hợp với quy luật nhận thức của người học và hướng vào mục tiêu dạy học. Khi tổ chức các hoạt động DHTT, các tác động sư phạm của người dạy cần phải hướng đến việc thúc đẩy cao nhất tính chủ động, tích cực của người học cũng như nâng cao khả năng hoạt động của người học khi tham gia vào các tương tác. Do đó, với DHTT, việc ứng dụng các thành tựu của công nghệ thông tin (CNTT) và truyền thông tỏ ra có nhiều ưu thế vượt trội, được nhiều nước trên thế giới quan tâm nghiên cứu thực hiện, và đây cũng là một xu thế tất yếu trong dạy học hiện nay. Kết hợp với các hình thức cũng như phương pháp dạy học (PPDH) khác, DHTT tạo ra sự phát triển toàn diện hơn cho người học, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy.
2 Và hiện nay, chúng ta đang chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của CNTT và truyền thông. Việc ứng dụng những thành tựu của CNTT đã và đang tạo ra nhiều thuận lợi cho việc thực hiện đổi mới PPDH nói chung và tổ chức DHTT nói riêng. Có thể nhắc đến việc ứng dụng CNTT để xây dựng, thiết kế các nguồn tư liệu hỗ trợ dạy học như: các phần mềm dạy học (PMDH), các bài giảng điện tử, sách điện tử,… cho các bậc học, trong đó có bậc tiểu học. 1.3. Thực tế dạy học ở trường tiểu học hiện nay cho thấy, cùng với sự phát triển của các công cụ tìm kiếm thông tin trên mạng internet, các sách, tài liệu tham khảo cũng như các ứng dụng hay phần mềm hỗ trợ dạy học ở tiểu học ngày càng nhiều và đa dạng. Đây là nguồn tài liệu hữu ích đối với giáo viên tiểu học (GVTH) và học sinh tiểu học (HSTH). Song, thực tế dạy học tại các trường tiểu học cho thấy, số lượng và tần suất xuất hiện của các nghiên cứu, các nguồn tư liệu hỗ trợ dạy học lại không tương đồng với mức độ quan tâm, mức độ ủng hộ cũng như tần suất sử dụng của GVTH, HSTH . Thực trạng này đặt ra vấn đề là liệu các nguồn tài liệu hiện nay có hay không tác dụng hỗ trợ thật sự đối với hoạt động dạy và học ở tiểu học, và lí do của thực trạng nói trên là gì? Giáo viên (GV) và học sinh (HS) mong muốn gì ở một tài liệu hỗ trợ dạy học ở tiểu học theo định hướng đổi mới? Quy trình và kĩ thuật thiết kế các học liệu hiện đã đáp ứng được xu thế mới của giáo dục hay chưa? Để tăng cường khả năng tương tác của HS với GV, với môi trường và với các bạn học khác, các tài liệu hỗ trợ dạy học cần được thiết kế và sử dụng như thế nào?... Đây là những vấn đề cần được quan tâm nghiên cứu. 1.4. Với sự phát triển của công nghệ hiện nay, học liệu điện tử (HLĐT) là một ứng dụng CNTT đang dần được phát triển và phổ biến rộng rãi trong lĩnh vực giáo dục, đã tạo được hiệu quả tích cực cho QTDH ở trường phổ thông. Do có nhiều ưu thế về sự đa dạng, phong phú và thuận tiện của các dạng thông tin cũng như tính năng hỗ trợ tương tác, việc xây dựng HLĐT phục vụ giảng dạy mang lại nhiều lợi ích cho cả GV lẫn HS trong QTDH. Do đó, nghiên cứu xây dựng nguồn HLĐT trong dạy học nói chung và dạy học ở tiểu học nói riêng là thực sự cần thiết, góp phần nâng cao chất lượng dạy học cho bậc học này. Tuy vậy, hiện nay các nghiên cứu về HLĐT hỗ trợ dạy học các môn học ở tiểu học, đặc biệt là hỗ trợ DHTT, còn khá mới mẻ chưa được quan tâm thực hiện. Do đó, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu “Xây dựng học liệu điện tử hỗ trợ dạy học tương tác ở tiểu học” với mong muốn góp phần nâng cao chất lượng dạy và học ở bậc học này.
3 2. Mục đích nghiên cứu Xác định cơ sở khoa học cho việc xây dựng học liệu điện tử hỗ trợ dạy học tương tác ở tiểu học, đồng thời xây dựng được nguồn học liệu điện tử hỗ trợ dạy học tương tác một số nội dung trong chương trình tiểu học. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu QTDH có sự hỗ trợ của HLĐT ở trường tiểu học. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Các hoạt động, quan hệ, tương tác giữa người dạy, người học và môi trường dạy học có sử dụng HLĐT ở tiểu học. Cấu trúc và nội dung của HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học. 4. Giả thuyết khoa học HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học nếu được xây dựng một cách có hệ thống, kết hợp thống nhất giữa các tiêu chí sư phạm và tiêu chí công nghệ, giữa ý tưởng sư phạm và ý tưởng của HLĐT, phù hợp với đặc điểm DHTT ở tiểu học, đồng thời có hình thức sử dụng hợp lí thì sẽ góp phần nâng cao kết quả học tập và phát huy được tính tích cực, chủ động của HSTH trong quá trình DHTT. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Xác định cơ sở lí luận và thực tiễn cho việc xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học. 5.2. Đề xuất cấu trúc hệ thống HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học 5.3. Hình thành và phát triển phương pháp xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học. 5.4. Xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT một số nội dung của môn Toán, Khoa học và Lịch sử lớp 4, 5. 5.5. Đề xuất các hình thức sử dụng HLĐT trong DHTT ở tiểu học. 5.6. TNSP nhằm kiểm chứng giả thuyết khoa học và đánh giá tính thiết thực, khả thi của HLĐT trong việc hỗ trợ DHTT ở tiểu học. 6. Phạm vi nghiên cứu 6.1. Nội dung nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT dùng trong dạy học một số nội dung của môn Toán, Khoa học và Lịch sử lớp 4, 5.
4 6.2. Địa bàn nghiên cứu Các khảo sát thực trạng được thực hiện tại 2 trường Đại học và 17 trường tiểu học thuộc thành phố Hồ Chí Minh, tỉnh Đồng Nai, tỉnh Bình Dương, tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, tỉnh Tây Ninh, tỉnh Thanh Hóa. Các nghiên cứu thực nghiệm được tiến hành tại một số trường tiểu học thuộc tỉnh Đồng Nai. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận Sử dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa nhằm: - Xác định các cơ sở lí luận về DHTT ở tiểu học, lí luận về HLĐT và vấn đề xây dựng HLĐT trong DHTT ở tiểu học. - Hình thành những luận điểm cơ bản làm cơ sở lí luận cho nghiên cứu. - Phân tích tổng quan các nội dung dạy học môn Toán, môn Khoa học, môn Lịch sử ở tiểu học, qua đó tổng hợp, chọn lọc các vấn đề thích hợp làm cơ sở xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học. 7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.1. Phương pháp điều tra, khảo sát Sử dụng khi thực hiện khảo sát thực trạng ứng dụng HLĐT trong dạy học ở tiểu học thông qua các phiếu điều tra thăm dò ý kiến. 7.2.2. Phương pháp phỏng vấn Thực hiện thông qua trao đổi trực tiếp và qua phiếu hỏi, kết hợp với quan sát biểu hiện bên ngoài của đối tượng được phỏng vấn. Đối với GV, chúng tôi thực hiện trao đổi để tìm hiểu về một số vấn đề dạy học ở trường tiểu học cũng như những đánh giá, nhận xét của GV sau khi thực hiện các tiết dạy. Đối với HS, chúng tôi phỏng vấn để tìm hiểu thêm về chất lượng dạy học ở trường tiểu học, những khó khăn mà HS hay gặp phải trong quá trình học tập, tìm hiểu mong muốn của HS khi tham gia các hoạt động học tập do GV tổ chức trên lớp, đồng thời đánh giá hứng thú học tập, mức độ hài lòng của các em sau các tiết học. 7.2.3. Phương pháp quan sát Quan sát hoạt động của GV và HS ở một số giờ dạy để tìm hiểu về việc tổ chức các hoạt động tương tác và thực tế việc thiết kế, sử dụng HLĐT trong dạy học ở trường tiểu học.
5 Sử dụng phiếu quan sát để ghi nhận thông tin nhằm đánh giá mức độ tương tác giữa GV – HS – Môi trường trong các hoạt động học tập có sử dụng HLĐT cũng như sự tham gia tích cực của HS vào các hoạt động tương tác trong giờ học. 7.2.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Sử dụng phương pháp TNSP nhằm kiểm chứng giả thuyết khoa học và đánh giá tính thiết thực, khả thi của HLĐT trong việc hỗ trợ DHTT ở tiểu học. 7.3. Phương pháp thống kê toán học Sử dụng toán thống kê để phân tích các kết quả điều tra, khảo sát thu được trong quá trình nghiên cứu. 8. Những luận điểm đưa ra bảo vệ 8.1. HLĐT là một trong những phương tiện có khả năng giúp tối ưu hóa việc tổ chức các hoạt động tương tác đồng thời nâng cao tính hiệu quả và khả thi cho các biện pháp tổ chức DHTT ở tiểu học. 8.2. Để một HLĐT phát huy được khả năng hỗ trợ DHTT ở tiểu học thì việc xây dựng phải đảm bảo khả năng đáp ứng nhu cầu dạy học của GVTH, hướng đến việc tạo được hiệu lực ứng dụng thực tiễn cao và phải được thực hiện theo một quy trình hợp lý, khoa học, đồng thời đảm bảo được các nguyên tắc cơ bản của một HLĐT dùng hỗ trợ dạy học cho GV và hỗ trợ học tập cho HS. 8.3. Khai thác sự hỗ trợ của hệ thống HLĐT để DHTT ở tiểu học sẽ tích cực hóa hoạt động của HS đồng thời nâng cao hiệu quả dạy học. 9. Những đóng góp của luận án - Hệ thống hóa và làm sáng rõ hơn các đặc điểm DHTT ở tiểu học, nguyên tắc DHTT ở tiểu học và các định hướng tổ chức DHTT hiệu quả cho HSTH. Ngoài ra, luận án cũng đã làm sáng tỏ việc tổ chức DHTT ở tiểu học với sự hỗ trợ của HLĐT thông qua việc chỉ ra các thành phần cơ bản của HLĐT sử dụng trong DHTT tiểu học, ưu thế và khả năng hỗ trợ của HLĐT trong DHTT ở tiểu học, mức độ hỗ trợ của HLĐT trong DHTT ở tiểu học, triển vọng ứng dụng công nghệ 4.0 trong thiết kế HLĐT và các yếu tố tác động đến việc sử dụng HLĐT trong DHTT ở tiểu học. - Làm sáng tỏ thực trạng khai thác và sử dụng HLĐT trong dạy học của GVTH (bao gồm: các loại HLĐT được sử dụng, mức độ sử dụng, cách thức sử dụng, mức độ khó khăn khi sử dụng, điều kiện sử dụng) đồng thời xác định được các yếu tố và những
6 nội dung mong muốn của GVTH về HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học làm cơ sở cho việc xây dựng một HLĐT hỗ trợ DHTT phù hợp và có khả năng ứng dụng cao. - Đề xuất được cấu trúc hệ thống HLĐT, các nguyên tắc và quy trình xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học phù hợp với đặc điểm DHTT ở tiểu học, hướng đến việc tạo được hiệu lực ứng dụng thực tiễn cao và đáp ứng được nhu cầu dạy học ở bậc tiểu học. - Xây dựng được hệ thống EcPit (hệ thống HLĐT hỗ trợ DHTT một số nội dung của môn Toán, Khoa học, Lịch sử lớp 4, 5) theo định hướng hỗ trợ hiệu quả các hoạt động DHTT ở tiểu học, đáp ứng được nhu cầu giảng dạy của GVTH và nhu cầu học tập của HSTH. - Đề xuất được một số hình thức sử dụng có hiệu quả HLĐT trong DHTT ở tiểu học đồng thời đưa ra định hướng phân phối và phát triển dữ liệu phù hợp nhằm đảm bảo tính duy trì và phát triển cho hệ thống HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học. 10. Cấu trúc luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học. Chương 2: Xây dựng HLĐT hỗ trợ DHTT ở tiểu học. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm.
7 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC XÂY DỰNG HỌC LIỆU ĐIỆN TỬ HỖ TRỢ DẠY HỌC TƯƠNG TÁC Ở TIỂU HỌC 1.1. Tổng quan nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Nghiên cứu về dạy học tương tác và dạy học tương tác ở tiểu học DHTT đã được đề cập và nghiên cứu từ rất lâu. Về cơ bản, những nghiên cứu về DHTT chủ yếu được thực hiện theo 2 hướng: (1) Nghiên cứu các vấn đề lí luận của DHTT; (2) Nghiên cứu vận dụng DHTT cho các đối tượng cụ thể. Các vấn đề lí luận cơ bản của DHTT đã được đề cập ít nhiều trong các nghiên cứu của các tác giả Bruce Joyce & Marsha Weil (1986) [64], Moore M.G (1989) [81], Wagner E.D (1994) [108], Jean Marc Denomme & Madeleine Roy (2000, 2009) [25][26], Thurmond Veronica & Wambach Karen (2004) [102], Phan Trọng Ngọ (2005) [38], Đặng Thành Hưng (2005) [24], Thái Duy Tuyên (2008) [56], Nguyễn Văn Cường, Nguyễn Cẩm Thanh (2015) [6], ... Trong đó, nghiên cứu của Jean Marc Denomme & Madeleine Roy được xem là tiêu biểu với một hệ thống lí luận phong phú về DHTT. Hai tác giả đã nhấn mạnh mối quan hệ giữa ba nhân tố người học, người dạy và môi trường bằng việc mô tả vai trò riêng của từng nhân tố và sự tương tác lẫn nhau giữa chúng. Trong nghiên cứu này, Jean Marc Denomme & Madeleine Roy đã khẳng định ảnh hưởng của nhân tố môi trường đồng thời tiến hành phân tích cơ sở thần kinh nhận thức (bộ máy học) và các điều kiện khác (vốn sống, xúc cảm, phong cách học, ...) ở người học để làm cơ sở cho các tác động sư phạm có hiệu quả. Điểm chung cơ bản của các nghiên cứu kể trên là: - Nhấn mạnh tính tích cực và tự lực của người học trong mối tương tác đa dạng với các thành phần khác trong môi trường dạy học cụ thể. - Xem bộ ba nhân tố người học, người dạy và môi trường là các tác nhân chính tham gia vào quá trình DHTT. Ngày nay, khi mà CNTT và truyền thông phát triển mạnh thì các nghiên cứu lí luận về DHTT với sự hỗ trợ của CNTT cũng được thực hiện với nhiều mức độ và tiếp cận khác nhau. Chẳng hạn, nghiên cứu “Phương pháp và công nghệ dạy học trong môi trường sư phạm tương tác” (2011) [19] đã chỉ ra các PPDH tích cực áp dụng trong môi trường sư phạm tương tác và những cách thức ứng dụng CNTT trong tổ chức DHTT; hay nghiên cứu “Interactive teaching with interactive technology” (2015) [78] mô tả các chức chức năng của CNTT trong DHTT và chỉ ra cách tích hợp CNTT để DHTT
8 trong lớp học. Cùng hướng tiếp cận này có các nghiên cứu “Interactive instruction: Creating interactive learning environments through tomorrow’s teachers” (2008) [94], “Interactive learning in the ICT based classroom environment” (2015) [101] ... Các nghiên cứu đều khẳng định môi trường đa phương tiện là một xu hướng tất yếu của DHTT. Các nghiên cứu lí luận về DHTT đã tạo tiền đề cho hàng loạt các nghiên cứu vận dụng trên các đối tượng khác nhau. Hướng nghiên cứu này có các tác giả tiêu biểu như Smith F. et al. (2004) [97], Nguyễn Thị Bích Hạnh (2006) [12], Vũ Lệ Hoa (2008) [16], Veselinovska S.S. et al. (2010) [107], Tạ Quang Tuấn (2010) [54], Taha Rajab (2013) [100], Đỗ Thị Hồng Minh (2015) [34], Nguyễn Cẩm Thanh (2015) [44]... Tuy các công trình có quan niệm DHTT được nghiên cứu, vận dụng ở nhiều bình diện với đối tượng người học khác nhau, nhưng đều khẳng định giá trị và hiệu quả của DHTT. Xem xét riêng ở bậc tiểu học, các nghiên cứu vận dụng DHTT cho bậc học này cũng đã được một số tác giả quan tâm. - Tác giả Dragos Viorel (2011) trong luận án “Interactive teaching and learning in primary school (Applications in the curricular area of Mathematics and Sciences)” [71] đã nghiên cứu về chiến lược tổ chức DHTT ở tiểu học trên cơ sở sử dụng các PPDH tích cực hướng đến giúp HS học khám phá và giải quyết các tình huống có vấn đề. Theo tác giả, trong DHTT, HS cần được hoạt động tự lực, tích cực để phát huy tiềm năng và khả năng học tập của mình, GV có vai trò tổ chức các tình huống học tập, thúc đẩy sự tương tác giữa HS với nội dung học tập. Trong nghiên cứu này, tác giả cũng nhấn mạnh đến sự hỗ trợ của các dạng thông tin, các hành động có tính hướng dẫn và các phương tiện dạy học trong việc tối ưu hóa các hoạt động tương tác. - Nghiên cứu “Interactive teaching in the primary school: Digging deeper into meanings” của Janet Moyles et al. (2003) [84] dựa trên các can thiệp thực tế lớp học và quan sát các hoạt động tương tác của HS, GV để chỉ ra các đặc điểm có tính chất bề mặt và bề sâu của DHTT ở tiểu học. Qua đó, Janet Moyles et al. đã phân tích các lợi ích của DHTT trong tổ chức dạy học ở tiểu học và cách thức để HS và GV tương tác có hiệu quả trong giờ học. Tuy nhiên, nghiên cứu chỉ thực hiện giới hạn trong giờ học đọc của HS lớp 1 và lớp 2. - Nghiên cứu trên đối tượng HSTH ở Việt Nam, tác giả Nguyễn Thị Thanh Hằng (2010) với luận án “Tổ chức dạy học theo quan điểm sư phạm tương tác ở trường tiểu học” [14] đã khẳng định khả năng vận dụng quan điểm sư phạm tương tác trong dạy học ở tiểu học, đồng thời đề xuất được 3 nhóm biện pháp với 11 biện pháp cụ thể để tổ chức