BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI
********
LÝ THỊ NGỌC DUNG
VAI TRÒ CỦA CỘNG ĐỒNG TRONG HOẠT ĐỘNG
TRƯNG BÀY BẢO TÀNG
(Từ thực tiễn Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam)
Chuyên ngành: Quản lý văn hóa
Mã số: 9229042
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ VĂN HÓA
HÀ NỘI, 2023
Công trình được hoàn thành tại:
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI
BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Duy Thiệu
Phản biện 1: PGS.TS. Võ Quang Trọng
Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam
Phản biện 2: PGS.TS. Đặng Văn Bài
Hội đồng Di sản văn hoá Quốc gia
Phản biện 3: TS. Lê Thị Minh Lý
Cục Di sản văn hoá, Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch
Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án tiến sỹ cấp Trường
Tại Trường Đại học Văn hóa Hà Nội
Số 418, đường La Thành, Đống Đa, Hà Nội
Vào hồi: … giờ …, ngày … tháng … năm 2023
Có thể tìm hiểu luận án tại:
- Thư viện Quốc gia Việt Nam
- Thư viện trường Đại học Văn hóa Hà Nội
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Bảo tồn và phát triển dựa vào cộng đồng đang là xu thế thế giới và chính là
giải pháp khai thác bền vững giá trị di sản. Mời cộng đồng đến bảo tàng để thực
hiện trưng bày di sản văn hoá (vật thể và phi vật thể) là cách bảo tàng đã đại diện
cho nguyện vọng của người dân, không chỉ trong việc bảo tồn những hiện vật có ý
nghĩa đặc biệt với cộng đồng họ, mà còn trong việc bảo vệ và trưng bày những yếu
tố mang giá trị bản sắc mà cho tới nay vẫn bị bỏ qua hoặc giới thiệu chưa đầy đủ,
thậm chí có nguy cơ biến mất. Một xu thế của Bảo tàng học trên Thế giới đã và
đang được chuyển đổi lấy cộng đồng làm đối tác trong các chương trình và hoạt
động của họ bởi bảo tàng vì con người và do chính con người tạo ra. Tuy nhiên, sự
tham gia phụ thuộc vào quan điểm của bảo tàng, điều này đòi hỏi thời gian và
nguồn lực để phát triển các dự án hợp tác: phát triển đồng thuận giữa các bên
liên quan; đảm bảo quy định và khuyến khích phù hợp cho sự tham gia của cộng
đồng và xây dựng năng lực tổ chức tại chính địa phương cộng đồng sinh sống.
Vào năm 1972, cuộc họp “Hội nghị bàn tròn Santiago tại Chile” đã quy
tụ các nhà Bảo tàng học từ Trung và Nam Mỹ, đại diện của UNESCO và
ICOM, sau đó kết quả được UNESCO công bố năm 1973, đưa ra khuyến nghị
rằng các bảo tàng có trách nhiệm giải quyết các nhu cầu của cộng đồng họ
phản ánh. Phải có sự thay đổi mô hình từ một bảo tàng tập trung vào các giá
trị truyền thống về quyền sở hữu, bảo tồn và giải thích, đến một nơi mà nhu
cầu của cộng đồng được đặt ở cốt lõi. Các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu,
cán bộ bảo tàng và tình nguyện viên đang trăn trở để tìm ra giải pháp để các
bảo tàng có thể phản ứng với “cơn lốc thay đổi trong xã hội và trách nhiệm
của bảo tàng để thu hút công chúng vào những vấn đề đương đại”. Nhận thấy
rằng, cộng đồng có giá trị quý báu đối với danh tiếng của một bảo tàng, là
nguồn cung cấp đề tài vô tận cho các hoạt động trưng bày của bảo tàng - vì
cộng đồng đóng vai trò là những người nắm giữ lịch sử và nắm giữ ký ức. Để
tiếp tục gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị di sản văn hóa một cách bền
vững, chúng ta cần tăng cường cộng tác với cộng đồng vì khi xoáy vào hiểu
biết của mỗi cá nhân tức là bảo tàng đã trung hoà được những hiểu biết khác
nhau giữa các nền văn hoá, lịch sử hay bản sắc dân tộc và khuyến khích đối
thoại giữa các dân tộc trên Thế giới.
Tại Bảo tàng DTHVN, từ khi có ý tưởng xây dựng bảo tàng đã xác định sứ
mệnh và xu hướng hoạt động đó là “Bảo tàng vì cộng đồng”; Bảo tàng dành sự
lựa chọn hiện vật và giới thiệu các những câu chuyện đằng sau hiện vật cho chủ
thể văn hoá. Vì vậy, song song với hoạt động trưng bày thường xuyên, bảo tàng
còn khuyến khích và tạo điều kiện cho chủ thể văn hoá trực tiếp thực hành và giới
thiệu di sản văn hoá phi vật thể đến với công chúng ngay chính tại không gian bảo
tàng. Đó là dành không gian cho cộng đồng tự mình nói về văn hoá của chính
mình; mời chủ thể văn hoá đến bảo tàng và bằng những kinh nghiệm dân gian
2
dựng nên ngôi nhà mang đặc trưng văn hoá của họ; công chúng được thưởng thức
chương trình nghệ thuật hay trải nghiệm các kỹ thuật thủ công truyền thống tại
bảo tàng qua sự thể hiện và hướng dẫn của chính chủ thể văn hoá. Theo quan
niệm của Bảo tàng học hiện đại, các hoạt động trình diễn di sản văn hoá tại bảo
tàng, truyền tri thức dân gian tại bảo tàng hay trải nghiệm văn hoá gắn với cộng
đồng tại bảo tàng thì đều là những dạng thức của “trưng bày đặc biệt – trưng bày
di sản văn hoá phi vật thể” [42,Tr.459]. Nhu cầu thưởng thức, tìm hiểu và trải
nghiệm văn hoá của công chúng ngày càng phát triển; chủ thể văn hoá muốn thể
hiện mình với những giá trị đích thực còn khách tham quan muốn tìm hiểu di sản
văn hoá một cách khách quan theo cảm nhận của riêng họ.
Với những nhìn nhận trên đây, luận án nghiên cứu “Vai trò của cộng đồng
trong hoạt động trưng bày bảo tàng - từ thực tiễn Bảo tàng DTHVN” lựa chọn
nghiên cứu trường hợp điển hình và tập trung vào một khía cạnh cụ thể là làm thế
nào các bảo tàng có thể hỗ trợ tích cực việc trao truyền và tham gia của cộng đồng
trong các hoạt động bảo tàng nói chung và trưng bày nói riêng. Chọn hướng tiếp
cận mới là đề cao lực lượng sáng tạo, sở hữu và kế thừa di sản trong môi
trường bảo tàng.
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục tiêu nghiên cứu
Luận án xem xét vai trò của cộng đồng tham gia trong hoạt động trưng
bày tại bảo tàng, nghiên cứu sự khác biệt giữa các cấp độ tham gia của cộng
đồng trong các dự án trưng bày bảo tàng.
Phân tích thuận lợi và khó khăn trong hoạt động trưng bày có sự tham gia
của cộng đồng tại Bảo tàng DTHVN, từ đó khẳng định tính ưu việt của hình
thức này. Đề nhận thức, đánh giá một trong các quan niệm và cách thức hoạt
động bảo tàng còn chưa phổ biến ở nước ta. Thông qua đó, nêu các kinh
nghiệm có thể áp dụng rộng rãi hơn về phương thức hoạt động này ở các bảo
tàng có chức năng tương ứng.
Từ thực tiễn tại Bảo tàng lựa chọn làm trường hợp điển hình để phân tích, mục
tiêu chính của luận án là làm rõ các vấn đề hợp tác cộng đồng tăng lên nhưng không
hoàn toàn ở một mức độ; mà có các mức độ sự tham gia khác nhau. Và khẳng định
rằng không áp dụng máy móc cho mọi dự án của bảo tàng, mà có thể là truyền cảm
hứng cho sự tương tác, trao quyền và sáng tạo ngoài bảo tàng, tại chính nơi cộng
đồng sinh sống.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Luận án tập trung giải quyết một số vấn đề sau:
Trình bày những vấn đề cơ bản về cơ sở lý luận chung từ đó nhận thức sâu
sắc vai trò của bảo tàng trong việc bảo tồn di sản văn hoá; vai trò, vị trí của công
tác trưng bày trong bảo tàng và mối quan hệ giữa bảo tàng và cộng đồng.
Nghiên cứu xu hướng phổ biến của Bảo tàng học thế giới, tuy nhiên chưa
phổ biến ở Việt Nam đó là hợp tác với cộng đồng để bảo tồn di sản văn hoá vật
3
thể và phi vật thể; Phát triển các sưu tập của bảo tàng, hình thành nên các trưng
bày thường xuyên, nhất thời gắn với cộng đồng trong điều kiện thách thức đòi hỏi
bảo tàng phải nỗ lực và sáng tạo hơn nữa.
Luận án xem xét mối tương quan lý thuyết, nguyên tắc của sự tham gia và
phương pháp mà Bảo tàng DTHVN sử dụng để nghiên cứu, hợp tác với cộng
đồng nhằm bảo tồn, lưu giữ di sản văn hoá của chính cộng đồng.
Khảo sát, phân tích đánh giá thực tiễn hoạt động trưng bày tại Bảo tàng
DTHVN, từ đó đánh giá hiệu quả hoạt động trưng bày có sự tham gia của
cộng đồng trong việc bảo tồn di sản văn hoá (thông qua phản hồi của khách
tham quan, cộng đồng chủ thể, nhà quản lý bảo tàng).
Đề xuất được một số giải pháp nhằm nâng cao vai trò của cộng đồng
trong hoạt động trưng bày bảo tàng.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là vai trò của cộng đồng- chủ thể
văn hoá trong hoạt động trưng bày của Bảo tàng. Quan điểm, quá trình tổ
chức thực hiện trưng bày có sự tham gia của cộng đồng tại Bảo tàng DTHVN-
có thể coi đây là nghiên cứu trường hợp (case study).
Tuy nghiên cứu trường hợp điển hình, nhưng luận án nghiên cứu
nhiều trường hợp cộng đồng với các hình thức trưng bày khác nhau (bao
gồm các loại hình trưng bày thường xuyên, nhất thời, dự án photovoice,…)
với các mức độ tham gia khác nhau (chia sẻ thông tin, tư vấn, cùng thực
hiện, cùng quyết định, quyết định hoàn toàn) nhằm đưa ra cái nhìn đối sánh
và hiệu quả nhất.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi vấn đề nghiên cứu: Quan niệm, cách thức hoạt động và thực tiễn
hợp tác với cộng đồng tại bảo tàng DTHVN trong tất cả hình thức trưng bày
thường xuyên, trưng bày nhất thời, trưng bày và giới thiệu di sản văn hóa phi
vật thể,... từ những ngày đầu thành lập cho tới nay (2022).
Phạm vi không gian: Luận án tập trung chủ yếu nghiên cứu vai trò của
cộng đồng trong hoạt động trưng bày tại Bảo tàng DTHVN. Trong một chừng
mực nhất định, luận án cũng quan tâm tới một số cộng đồng gắn với trưng bày
ở ngoài Bảo tàng DTHVN.
4. Phương pháp nghiên cứu
Luận án sử dụng phối hợp nhiều phương pháp nghiên cứu, trong đó,
những phương pháp sau đây đóng vai trò cơ bản: hương pháp điền dã dân tộc
học; Phương pháp nghiên cứu xã hội học; Phương pháp hệ thống; Phương
pháp so sánh đối chiếu; Phương pháp chuyên gia; Phương pháp đánh giá theo
phân tích SWOT.
5. Câu hỏi nghiên cứu
- Vai trò của cộng đồng đối với hoạt động bảo tàng?