Luận văn: Hành động cầu khiến trong câu tiếng Việt

HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TRONG TIEÁNG VIEÄT

BUØI THÒ KIM TUYEÁN

MUÏC LUÏC

(cid:93) (cid:85) (cid:94)

DAÃN NHAÄP

1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu ...............................................2 2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà .........................................................................3 3. Noäi dung nghieân cöùu .............................................................................. 10 4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu ............................................10 5. Caáu truùc cuûa luaän vaên ..............................................................................11 Chöông Moät: TOÅNG QUAN VEÀ HAØNH ÑOÄNG NGOÂN TÖØ VAØ HAØNH

ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN

1. Haønh ñoäng ngoân töø...................................................................................12 1.1 Khaùi nieäm veà haønh ñoäng ngoân töø........................................................ 12 1.2 Caùc haønh ñoäng ngoân töø....................................................................... 13 1.3 Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø ................................................ 16 1.4 Nghóa töôøng minh, nghóa haøm aån....................................................... 20 1.5 Phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi.................................................. 22

2 Haønh ñoäng caàu khieán

2.1. Khaùi nieäm caàu khieán ........................................................................... 31 2.2. Caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu............................................... 34 2.3. Caàu khieán lòch söï ................................................................................ 37

Chöông Hai: PHÖÔNG THÖÙC THEÅ HIEÄN HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN

TRONG TIEÁNG VIEÄT

1. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

1.1 Phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai.................................... 46 1.2 Phöông thöùc duøng tieåu töø tình thaùi .................................................... 53 1.3 Phöông thöùc duøng vò töø, phuï töø tình thaùi ............................................ 65 1.4 Phöông thöùc duøng vò töø ngoân haønh ..................................................... 88

2. Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

2.1 Duøng hình thöùc caâu khaêûng ñònh.......................................................... 95 2.2 Duøng hình thöùc caâu nghi vaán............................................................... 98

KEÁT LUAÄN.....................................................................................................107

Trang 1

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

DAÃN NHAÄP

1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu

Haønh ñoäng caàu khieán noùi rieâng vaø haønh ñoäng ngoân töø (speech acts) noùi chung laø nhöõng vaán ñeà thuoäc veà ngöõ duïng hoïc, moät phaân ngaønh cuûa ngoân ngöõ hoïc phaùt trieån khaù maïnh meõ töø nhöõng naêm 70 cuûa theá kyû XX trôû laïi ñaây.

Ngöõ phaùp truyeàn thoáng ñaõ coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu ñeà caäp ñeán caâu caàu khieán nhöng chuû yeáu xoay quanh vaán ñeà “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân”. Veà vaán ñeà naøy, trong hôn ba thaäp nieân qua, lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø cuûa J.L. Austin, H.P. Grice, J.R.Searle ñaõ xaùc ñònh nhöõng caùch tieáp caän môùi saâu saéc vaø toaøn dieän hôn. Lyù thuyeát naøy cho raèng ngoân ngöõ coù chöùc naêng quan troïng trong hoaït ñoäng giao tieáp, nhöng ñôn vò giao tieáp cô baûn khoâng phaûi laø caâu hay moät hình thöùc ngoân ngöõ naøo ñoù maø laø moät phaùt ngoân nhaèm thöïc hieän moät haønh ñoäng nhaát ñònh. Caàu khieán laø moät trong nhöõng haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi thöïc hieän ñeå yeâu caàu ñieàu khieån ngöôøi nghe haønh ñoäng theo chuû yù cuûa mình. Ñaây laø moät vaán ñeà thuoäc veà duïng phaùp neân noù theå hieän ñaëc tröng vaên hoaù cuûa töøng ñòa phöông, coù moái lieân heä maät thieát vôùi tính lòch söï trong giao tieáp. Tuøy theo hoaøn caûnh phaùt ngoân, ñoái töôïng tieáp nhaän maø ngöôøi noùi thöïc hieän nhöõng phöông thöùc khaùc nhau: tröïc tieáp hay giaùn tieáp. Do vaäy, chuùng toâi nhaän thaáy haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät laø moät vaán ñeà lyù thuù vaø boå ích.

Ñeå tieän cho vieäc mieâu taû, phaân loaïi, chuùng toâi tieáp thu quan ñieåm cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Cuï theå laø, chuùng toâi döïa theo quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng veà vieäc phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân. Ñoù laø vieäc xaùc ñònh ñöôïc muïc ñích giao tieáp cuûa töøng kieåu caâu vaø nhöõng daáu hieäu hình

Trang 2

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

thöùc ñieån hình töông öùng ñeå khaûo saùt ñaëc ñieåm ngöõ nghóa ngöõ duïng (caùc haønh ñoäng taïi lôøi) cuûa caùc phaùt ngoân. Töø ñoù, chuùng toâi xaùc ñònh phöông thöùc theå hieän phuø hôïp vôùi haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Höôùng ñi cuûa chuùng toâi laø taäp hôïp caùc phaùt ngoân coù hieäu löïc taïi lôøi caàu khieán xuaát hieän chuû yeáu trong phong caùch sinh hoaït haøng ngaøy, phong caùch vaên chöông ngheä thuaät, phong caùch chính luaän ñeå khaûo saùt, khaùi quaùt hoaù ñaëc tröng veà hình thöùc caáu taïo vaø noäi dung yù nghóa cuûa töøng phöông thöùc.

Veà maët lyù luaän, luaän vaên hy voïng goùp phaàn laøm roõ theâm veà khaùi nieäm haønh ñoäng caàu khieán, phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán, mieâu taû moät soá tình thaùi caàu khieán lòch söï, nhöõng vaán ñeà maø xöa nay ñaõ ñeà caäp ñeán nhöng chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc vaø chöa ñöôïc lyù giaûi ñaày ñuû.

Veà maët thöïc tieãn, vieäc mieâu taû caùc phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät coù theå ñoùng goùp theâm cho vieäc mieâu taû, phaân tích vaø lyù giaûi cuï theå, thieát thöïc cho vaán ñeà daïy vaø hoïc tieáng Vieät.

2.Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà

Trong ngöõ phaùp truyeàn thoáng ôû chaâu AÂu, vaán ñeà nghóa caàu khieán hay meänh leänh thöôøng gaén vôùi phaïm truø ngöõ phaùp thöùc (mood), moät phaïm truø ñaëc tröng cuûa ñoäng töø trong caùc ngoân ngöõ bieán hình: Khaùi nieäm thöùc ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu ngöõ phaùp giaûi thích baèng phaïm truø bieåu thò quan heä giöõa haønh ñoäng vôùi thöïc teá khaùch quan vaø vôùi ngöôøi noùi. Nhöõng thöùc thöôøng gaëp trong caùc ngoân ngöõ laø thöùc töôøng thuaät, thöùc meänh leänh, thöùc giaû ñònh, thöùc ñieàu kieän. Trong ñoù thöùc meänh leänh (imperative mood) bieåu thò nguyeän voïng, yeâu caàu cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi vieäc thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu.

Trong lòch söû nghieân cöùu tieáng Vieät, vaán ñeà caâu caàu khieán ñaõ ñöôïc baøn luaän khaù nhieàu. Tuy nhieân, cho ñeán nay vaãn coøn söï thieáu thoáng nhaát trong quan ñieåm cuûa moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc thuoäc caùc khuynh höôùng khaùc nhau. Ñoù laø quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng vaø quan ñieåm cuûa ngöõ duïng hoïc.

* Quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng

Tieáng Vieät laø loaïi ngoân ngöõ khoâng bieán hình töø cho neân trong haàu heát caùc coâng trình nghieân cöùu tieáng Vieät, caùc nhaø Vieät ngöõ hoïc thöôøng khoâng tuyeät ñoái hoùa veà maët hình thöùc maø chuù yù ñeán caû hai maët hình thöùc laãn noäi dung, thaäm chí moät soá nhaø nghieân cöùu coøn coi maët noäi dung (yù nghóa cuûa caâu) quan troïng hôn maët hình thöùc. Moái quan heä giöõa hình thöùc vaø noäi dung khoâng phaûi trong tröôøng hôïp naøo cuõng ñoàng nhaát. Tuy nhieân, trong baát cöù ngoân ngöõ naøo cuõng coù hieän

Trang 3

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

töôïng töø moät hình thöùc caâu naøo ñoù coù giaù trò bieåu ñaït töông öùng vôùi moät muïc ñích phaùt ngoân. Vaø ngöôïc laïi moät muïc ñích phaùt ngoân coù theå ñöôïc thöïc hieän thoâng qua nhöõng hình thöùc caâu khaùc nhau. Coù khi duøng hình thöùc caâu naøy ñeå bieåu hieän muïc ñích phaùt ngoân thöôøng ñöôïc bieåu hieän cuûa hình thöùc caâu khaùc. Theá nhöng, khi phaân loaïi caùc kieåu caâu “theo muïc ñích phaùt ngoân”, ngöõ phaùp nhaø tröôøng chæ phaân thaønh boán kieåu caâu caâu traàn thuaät, caâu caàu khieán, caâu caûm thaùn vaø caâu nghi vaán vaø giaûi thích khaùi nieäm cuûa caùc loaïi caâu naøy baèng caùch neâu “muïc ñích phaùt ngoân” cuûa caâu gaén vôùi nhöõng phöông tieän ngoân ngöõ ñieån hình caáu taïo neân. Tuy vieäc söû duïng thuaät ngöõ coù khaùc nhau nhö “Caâu phaân loaïi theo muïc ñích phaùt ngoân”, “Caâu phaân loaïi theo muïc ñích noùi naêng”, “Phaân loaïi caâu theo muïc ñích”, “Phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi”,…hay cuõng coù taùc giaû khoâng söû duïng nhöõng thuaät ngöõ naøy nhö Leâ Vaên Lyù (1977), Buøi Ñöùc Tònh (1995)…nhöng quan ñieåm cuûa hai oâng thì phuø hôïp vôùi khuynh höôùng vöøa neâu treân.

Tröôùc heát laø quan ñieåm cuûa Traàn Troïng Kim (1940) trong Vieät Nam vaên phaïm. Qua khaûo saùt, taùc giaû nhaän thaáy coù boán loaïi caâu: caâu xaùc ñònh, caâu phuû ñònh, caâu nghi vaán, caâu hoaøi nghi. Nhöng söï taùch baïch hai loaïi caâu nghi vaán vôùi caâu hoaøi nghi coù phaàn chöa thoaû ñaùng (coù theå coi caâu hoaøi nghi theå hieän yù nghóa tình thaùi cuûa caâu nghi vaán - hoûi nhöng döôøng nhö ñaõ bieát ít/ nhieàu chæ “hoaøi nghi” chöù chöa haún khoâng bieát hoaøn toaøn). Maët khaùc trong ñònh nghóa veà caâu phuû ñònh taùc giaû neâu: caâu phuû ñònh laø caâu coù duøng tôùi phuû ñònh traïng töø (traïng töø laø tieáng duøng phuï theâm nghóa cho moät tieáng ñoäng töø; moät tieáng tính töø, moät tieáng traïng töø khaùc hay caû moät meänh ñeà) nhö khoâng, chöa, chaúng, chôù,…Caùc töø naøy thöôøng ñaët tröôùc ñoäng töø. Vaø taùc giaû ñöa ra thí duï minh hoaï:

Anh ñöøng ñuøa côït.

Taùc giaû cho raèng ñöøng laø phuû ñònh traïng töø, ñaët tröôùc ñoäng töø, coù taùc duïng

nhaän dieän loaïi caâu.

Nguyeãn Kim Thaûn (1977) trong Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät cuõng chuù yù phaân bieät loaïi caâu nghi vaán chaân chính vôùi caùc loaïi caâu nghi vaán khaùc nhö caâu nghi vaán tu töø hoïc, caâu nghi vaán khaúng ñònh, caâu nghi vaán phuû ñònh, caâu nghi vaán caàu khieán. Ñoàng thôøi taùc giaû coøn nhaän dieän ñoäng töø khi mang yù nghóa ngöõ phaùp meänh leänh thì bieåu thò yù chí, töùc lôøi yeâu caàu ñeà nghò hay meänh leänh cuûa ngöôøi noùi (ngöôøi vieát) ñoái vôùi ngöôøi nghe (ngöôøi ñoïc), ñoøi hoûi ngöôøi naøy phaûi thöïc hieän quaù trình do ñoäng töø bieåu thò.

Trang 4

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Leâ Vaên Lyù (1968) trong Sô thaûo ngöõ phaùp Vieät Nam khaûo saùt caâu tieáng Vieät vaø phaân laøm 13 loaïi caâu: caâu danh töø, caâu ñoäng töø, caâu khaúng ñònh, caâu phuû ñònh, caâu nghi vaán, caâu khuyeán lònh, caâu bieåu caûm, caâu töï loaïi, caâu ñôn giaûn, caâu ñaët caïnh nhau, caâu lieân keát, caâu phuï thuoäc, caâu phöùc taïp. Trong ñoù, caâu khuyeán lònh ñöôïc taùc giaû quan nieäm raèng ngöôøi noùi duøng caâu caâu khuyeán lònh ñeå boäc loä yù muoán cuûa mình. Vieät ngöõ coù nhieàu phöông tieän ñeå laøm thaønh khuyeán lònh, ta coù theå xeáp caùc phöông tieän ñoù vaøo ba muïc sau ñaây: gioïng ñieäu, thaønh töï vaø traïng töï (thaønh töï vaø traïng töï ñöôïc taùc giaû goïi laø ngöõ vò). Ñoù laø caùc tieáng nhö ñi, haõy, haüng, ñöøng, chôù,…

Hoaøng Troïng Phieán (1980) trong coâng trình nghieân cöùu Ngöõ phaùp tieáng

Vieät ñaõ khaúng ñònh:

– Phaân chia caâu theo muïc ñích phaùt ngoân giuùp cho ngöôøi ñoïc nhaän dieän ñöôïc yù nghóa cuûa caâu vaø moät maët khaùc nöõa laø ñeå xaùc nhaän giaù trò cuûa caùc moâ hình caáu truùc caâu.

– Phaân chia caâu theo muïc ñích phaùt ngoân cho pheùp lyù giaûi thoaû ñaùng caùc

moâ hình caáu truùc caùc loaïi caâu: caâu keå, caâu hoûi, caâu caàu khieán

– Phaân chia theo muïc ñích phaùt ngoân laø moâ taû ngöõ nghóa, cuù phaùp cuûa

caâu.

– Phaân chia caâu theo muïc ñích phaùt ngoân coù lieân quan ñeán vieäc phaân chia theo thöïc taïi hoaù(coù quy ñònh bôûi boái caûnh vaø vaên caûnh).Ñaây laø moät lyù thuyeát môùi do nhaø tröôøng Tieäp Khaéc Mathesius ñeà xöôùng. Söï phaân chia naøy gaén lieàn vôùi traät töï phaân boá caùc yeáu toá cuûa caâu.

-Phaân chia theo muïc ñích phaùt ngoân laø phaân chia theo ngöõ phaùp-thoâng baùo. Ngöõ ñieäu, yù chí, nguyeän voïng cuøng vôùi söï kích thích cuûa chuû theå laøm thaønh nhöõng thoâng soá caàn yeáu cho vieäc chia caâu.

Taùc giaû xaùc ñònh caùc loaïi caâu: caâu keå, caâu caàu khieán, caâu hoûi vaø caâu than goïi. Taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng coù nhöõng daáu hieäu ngöõ phaùp ñaëc bieät gì, ngoaøi moät soá phöông tieän nhö hö töø vaø ngöõ ñieäu. Caâu caàu khieán coù nhu caàu cuûa yù chí laøm thaønh yeáu toá thöôøng tröïc cuûa caâu. Noù neâu leân yù muoán cuûa chuû theå phaùt ngoân vaø yeâu caàu ngöôøi nghe ñaùp laïi baèng haønh ñoäng. Caâu caàu khieán gaén lieàn vôùi yù nghóa haønh ñoäng. Noäi haøm cuûa khaùi nieäm caàu khieán bao goàm söï môøi moïc, yeâu caàu, meänh leänh, caám ñoaùn vaø chuùc tuïng. Caâu caàu khieán cuõng coù khaúng ñònh vaø phuû ñònh.Hai daïng caâu naøy coù moät soá töø chuyeân duøng ñeå theå hieän.

Trang 5

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Taùc giaû Dieäp Quang Ban (2002) trong Ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, Caâu phaân loaïi theo muïc ñích noùi ñaõ phaân thaønh caâu töôøng thuaät, caâu nghi vaán, caâu meänh leänh, caâu caûm thaùn. Quan nieäm cuûa taùc giaû veà caâu meänh leänh (coøn goïi laø caâu caàu khieán) laø duøng ñeå baøy toû yù muoán nhôø hay baét buoäc ngöôøi nghe thöïc hieän ñieàu ñöôïc neâu leân trong caâu vaø coù nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhaát ñònh. Taùc giaû löu yù khi khaûo saùt caâu meänh leänh thì ta caàn xeùt xem ñoù laø caâu meänh leänh ñích thöïc hay caâu meänh leänh laâm thôøi.

Caâu meänh leänh ñích thöïc cuûa tieáng Vieät coù caáu taïo nhôø nhöõng phuï töø taïo yù meänh leänh, ngöõ ñieäu meänh leänh hoaëc ñaûm baûo ñieàu kieän laø chæ chöùa nhöõng töø (phuï töø, vò töø) lieân quan ñeán noäi dung cuûa leänh.

Caâu meänh leänh laâm thôøi laø nhöõng caâu khoâng phaûi laø caâu meänh leänh ñích thöïc nhöng mang noäi dung meänh leänh. Muoán xaùc ñònh ñöôïc noäi dung naøy, ta caàn löu yù ñeán nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhö ngöõ ñieäu, phuï töø (duøng ñi keøm), hoaëc moät tình huoáng noùi naêng.

Nhö vaäy vaán ñeà veà “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” ñaõ gaëp moät

soá raéc roái giöõa lyù thuyeát vaø thöïc tieãn bôûi nhöõng lyù do sau ñaây:

Theo lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. L. Austin (1962) coù tôùi haøng traêm muïc ñích phaùt ngoân; khoâng phaûi trong tröôøng hôïp naøo kieåu caâu cuõng phuø hôïp vôùi muïc ñích phaùt ngoân; vaø muoán xaùc ñònh ñöôïc nhieàu muïc ñích phaùt ngoân trong nhieàu tröôøng hôïp ñoù thì phaûi döïa vaøo ngöõ caûnh; caàn thieân veà vieäc tìm ra caùc daáu hieäu hình thöùc ñeå phaân loaïi caâu. Tuy nhieân, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc truyeàn thoáng nhö taùc giaû Dieäp Quang Ban khi “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” cuõng nhaän thaáy raèng chöa ñaët caâu vaøo ñôøi soáng hieän thöïc cuûa noù ñoái vôùi nhöõng caâu laân caän hay tình huoáng noùi. Söï phaân loaïi caâu coù lieân quan ñeán vaán ñeà daáu hieäu hình thöùc. Vaø theo taùc giaû, phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi laø caùch phaân loaïi theo coâng duïng, ngöõ phaùp. Khi xem xeùt caâu theo muïc ñích noùi, ta nhaän dieän ñöôïc caâu ñoù laø caâu ñích thöïc, caâu giaû hay caâu laâm thôøi. Cuoái cuøng taùc giaû ñöa ra keát luaän: Quan ñieåm vaán ñeà veà phaân loaïi caâu döïa theo coâng duïng vaø ngöõ phaùp môùi chæ theå hieän laø nhöõng nhaän ñònh mang tính chaát khaùi quaùt, khoâng aùp duïng ñöôïc treân thöïc teá, vì khoâng theå vaän duïng nhaát quaùn ñeå phaân loaïi moät caùch heä thoáng caùc kieåu caâu khi gaëp nhöõng caâu maø giöõa hình thöùc vaø coâng duïng cuûa noù khoâng coù söï thoáng nhaát.

* Quan ñieåm ngöõ duïng hoïc

ÔÛ Vieät Nam, ngöôïc laïi vôùi quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng, moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc tieâu bieåu laø Nguyeãn Thieän Giaùp (1999), (2000), Ñoã

Trang 6

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Höõu Chaâu (1993), Nguyeãn Ñöùc Daân (2000), Hoà Leâ (1989), Cao Xuaân Haïo (1991) tuyeät nhieân khoâng noùi ñeán phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân maø chæ khaûo saùt caùc haønh ñoäng taïi lôøi (haønh ñoäng ngoân trung) trong caùc phaùt ngoân. Moät soá taùc giaû chaúng haïn nhö Cao Xuaân Haïo (1991)…tieán haønh phaân loaïi caáu truùc theo haønh ñoäng ngoân trung vaø nhaán maïnh quan ñieåm cho raèng caên cöù vaøo hình thöùc cuûa caâu ñeå phaân loaïi caâu coøn muïc ñích cuûa phaùt ngoân (coâng duïng) thì chæ ñöôïc xeùt ñeán sau khi caùc kieåu caâu ñaõ ñöôïc xaùc ñònh.

Trong Khaûo luaän veà ngöõ phaùp Vieät Nam (1963), hai taùc giaû Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ coù khuynh höôùng dung hoøa hai khuynh höôùng coå truyeàn vaø mieâu taû taùc duïng. Hai taùc giaû phaân loaïi caâu vaø phaân cuù theo hai phöông dieän: theo caùch caáu taïo thì phaân thaønh caâu ñôn, caâu phöùc…, theo ngöõ ñieäu thì phaân bieät caâu noùi theo gioïng thöôøng, gioïng hoûi vaø gioïng bieåu caûm. Hai taùc giaû cho raèng ngöõ ñieäu theo gioïng mình noùi coù theå phaân bieät ra gioïng thöôøng hoûi vaø gioïng bieåu caûm. Hai taùc giaû ñöa ra ví duï ñeå minh chöùng cho ñieàu naøy nhö Laøm vieäc naøy cho toâi ngay. Caâu naøy coù theå nhaõ nhaën noùi theo gioïng thöôøng hay caát cao gioïng noùi (bieåu caûm). Nhö vaäy, hai taùc giaû khoâng phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân nhö ngöõ phaùp truyeàn thoáng maø ñi vaøo phaân loaïi caâu theo ngöõ ñieäu. Roõ raøng ngay töø buoåi sô khai, trong vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ ñi töø caáu truùc veà maët (hình thöùc) ñeå mieâu taû vaø phaân loaïi caâu. Coù theå coi ñoùng goùp cuûa hai taùc giaû tuy coøn khieâm nhöôøng nhöng ñaõ taïo tieàn ñeà, goùp phaàn theå hieän söï ña daïng, phong phuù cuûa ngoân ngöõ trong hoaït ñoäng giao tieáp.

Hoà Leâ (1992) trong cuoán Cuù phaùp tieáng Vieät quyeån 2 cho raèng moãi caâu phaùt ra ñeàu phaûi theo boán ñònh höôùng: traàn thuaät, nghi vaán, caàu khieán, caûm thaùn. Ngöôøi thuï ngoân phaûi caûm nhaän cho ñöôïc ñònh höôùng cuûa töøng caâu ñeå coù phaûn xaï thích hôïp. Ñoái vôùi caâu caàu khieán, anh ta khoâng nhöõng phaûi hieåu ñöôïc noäi dung aáy maø coøn phaûi nhaän ra ñieåm caàu khieán trong caâu (thöôøng ñöôïc dieãn ñaït hieån ngoân nhöng cuõng coù khi aån maëc) vaø chuaån bò haønh ñoäng phaûn öùng. Caùc saùch ngöõ phaùp tröôùc ñaây ñeàu quan nieäm boán loaïi caâu treân laø keát quaû cuûa söï phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi naêng. OÂng cho raèng muïc ñích noùi naêng khoâng theå naøo laø moät phaïm truø roõ vaø ñöôïc xaùc ñònh baèng quan heä ngöõ nghóa – cuù phaùp caû.

- Muïc ñích ngoân ngöõ laø yù ñònh saâu kín cuûa ngöôøi phaùt ngoân, laø phaïm truø thuaàn tuyù chuû quan, noù caàn ño löôøng baèng nhöõng phöông tieän ngöõ nghóa cuù phaùp. Do ñoùù, caàn phaûi traû boán loaïi caâu naøy veà ñuùng vò trí cuûa noù bôûi noù ra ñôøi do söï ñoái laäp cuûa boán kieåu ñònh höôùng phaùt ngoân, maø ñònh höôùng phaùt ngoân laïi laø moät bieåu hieän tình thaùi baét buoäc, phaûi hieän dieän trong moãi caâu.

Trang 7

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

- Taùc giaû caên cöù vaøo ñaëc ñieåm ngöõ nghóa – cuù phaùp phaân caâu caàu khieán

ra laøm boán kieåu.

+ Caâu meänh leänh

Xeùt veà maët ngöõ nghóa, noù buoäc ngöôøi khaùc phaûi thöïc hieän ñieàu noù noùi ra. Coøn veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng do ñoäng töø hoaëc töø toå ñoäng töø ñaûm nhieäm, chuû ngöõ trong caâu thöôøng bò tænh löôïc, caâu raát ít söû duïng trôï töø maø neáu duøng thì trôï töø thích hôïp laø “ñi” ñaët ôû cuoái caâu, ngöõ ñieäu thöôøng ñöôïc xöôùng cao vaø maïnh.

VD : Beân traùi quay!.

+ Caâu yeâu caàu

Veà ngöõ nghóa, noù ñoøi hoûi laøm hoaëc khoâng laøm moät ñieàu gì ñoù. Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà – thuyeát, vaø thöôøng söû duïng nhöõng töø tình thaùi nhö: haõy, ñöøng, chôù, ñi naøo…

VD : OÂng haõy ñi khoûi ñaây.

+ Caâu khuyeân raên.

Veà maët ngöõ nghóa, noù baûo ban ngöôøi khaùc veà moät ñieàu gì ñoù. Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà – thuyeát vaø thöôøng duøng nhöõng ñoäng töø taâm lyù nhö: caàn/ caàn phaûi, phaûi, neân,…

VD : Chò khoâng neân lieàu mình nhö theá.

+ Caâu daën doø

Veà ngöõ nghóa, noù nhaéc nhôû ngöôøi khaùc moät ñieàu gì ñoù. Veà cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà- thuyeát vaø thöôøng duøng ñoäng töø “nhôù”, phuï töø “haû” vaø nhöõng trôï töø “nheù”, “nghe”, “nghen”.

Qua Tieáng Vieät sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng, Cao Xuaân Haïo (1991) ñaõ baøy toû quan ñieåm khi noùi ra moät caâu, ta thöïc hieän moät haønh ñoäng nhaän ñònh, nghóa laø xaùc laäp moät meänh ñeà, nhöng ñoàng thôøi cuõng thöïc hieän moät haønh ñoäng coù muïc tieâu giao teá naøo ñaáy. Ñoù laø moät haønh ñoäng ngoân trung. Vaø taùc giaû cho raèng söï phaân bieät veà hình thöùc ñeå phaân loaïi laø moät vieäc laøm chính ñaùng… söï phaân loaïi “theo muïc ñích noùi laø hoaøn toaøn khoâng ñuùng vôùi thöïc teá söû duïng cuûa ngoân ngöõ. Tuy nhieân, treân cô sôû tieáp thu caùch phaân loaïi cuõ veà caên baûn vaø ñaëc bieät laø caên cöù vaøo hình thöùc ngöõ phaùp (thuoäc tính veà caáu truùc cuù phaùp) cuûa caâu tieáng Vieät, taùc giaû chia caâu ra laøm hai loaïi lôùn: caâu traàn thuaät vaø caâu nghi vaán. Coøn caâu caàu

Trang 8

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

khieán ñöôïc xeáp vaøo moät tieåu loaïi cuûa caâu traàn thuaät khaùc caùc tieåu loaïi khaùc veà tình thaùi. Caên cöù vaøo giaù trò ngoân trung, caâu hoûi gaàn vôùi caâu meänh leänh nhieàu hôn: caû hai caâu ñeàu nhaèm yeâu caàu ngöôøi ñoái thoaïi laøm vieäc gì, chaúng qua trong caâu hoûi laø cung caáp moät thoâng tin, moät tri thöùc, coøn trong caâu meänh leänh thì vieäc ñoù laø moät haønh ñoäng baát kyø. Taùc giaû cuõng döïa treân vieäc phaân loaïi giaù trò ngoân trung cuûa J.L. Austin, J.R. Searle… vaø khaúng ñònh theâm raèng phaàn lôùn giaù trò ngoân trung naøy leä thuoäc quaù nhieàu vaøo ngoân caûnh.

Nhö vaäy vieäc “phaân loaïi caâu theo löïc ngoân trung” cuûa taùc giaû Cao Xuaân

Haïo cuõng döïa vaøo maët hình thöùc chöù khoâng phaûi chæ döïa vaøo coâng duïng .

Cuõng theo quan ñieåm naøy, taùc giaû Buøi Maïnh Huøng vôùi baøi “Baøn veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” ñaêng treân taïp chí Ngoân ngöõ soá 2 (2003) cho raèng trong caáu truùc cuûa caâu bao giôø cuõng coù phöông tieän ngoân ngöõ giuùp ta quy caâu veà moät kieåu nhaát ñònh gaén vôùi moät muïc ñích phaùt ngoân (löïc ngoân trung) ñieån hình. Ñaây laø vaán ñeà mang tính nguyeân taéc cuûa ngoân ngöõ hoïc. Taùc giaû thay cho thuaät ngöõ “phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân” cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng “phaân loaïi caâu theo löïc ngoân trung” cuûa Cao Xuaân Haïo laø “phaân loaïi caâu theo daáu hieäu hình thöùc gaén vôùi muïc ñích phaùt ngoân ñieån hình”. Khi xaùc ñònh kieåu caâu taùc giaû döïa treân ba nguyeân taéc.

1. Khoâng xeùt moät caâu naøo ñoù vaøo hai kieåu caâu khaùc nhau.

2. Moãi moät kieåu caâu coù moät hình thöùc rieâng maø kieåu caâu khaùc khoâng coù (hình thöùc rieâng coù theå bieåu hieän chæ qua moät phöông tieän ngoân ngöõ maø cuõng coù theå bieåu hieän qua nhöõng phöông tieän ngoân ngöõ cuøng moät luùc)

3. Khoâng coi ngöõ ñieäu laø phöông tieän ñaùnh daáu caùc kieåu caâu.

Khoâng döïa vaøo coâng duïng/ chöùc naêng/ muïc ñích phaùt ngoân cuûa toaøn caâu ñeå phaân loaïi. Cuõng töø nhöõng nguyeân taéc naøy maø taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng nhaát thieát phaûi ñöôïc xaùc laäp thaønh moät kieåu caâu rieâng coù ñöôïc ñích ngoân trung laø caàu khieán coù theå dieãn ñaït baèng kieåu caâu traàn thuaät hay nghi vaán (ñaây chính laø phöông thöùc giaùn tieáp theå hieän haønh ñoäng caàu khieán). Tuy nhieân coù leõ do haønh ñoäng yeâu caàu, ñeà nghò, ra leänh,… laø haønh ñoäng thöôøng xuyeân vaø quan troïng ñeán möùc khoâng coù ngoân ngöõ naøo treân theá giôùi thieáu kieåu caâu naøy, vì vaäy taùc giaû ñöa ra khaùi nieäm veà caâu caàu khieán nhö sau:

Caâu caàu khieán laø caâu coù töø caàu khieán nhö haõy / ñöøng / chôù vaø chuû theå cuûa haõy / ñöøng / chôù bao giôø cuõng ôû ngoâi thöù hai hoaëc ngoâi thöù nhaát soá nhieàu; coù khaû naêng theâm töø haõy / ñöøng / chôù vaøo nhöõng caâu ñaõ neâu treân

Trang 9

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Nhö vaäy laø coù söï khaùc bieät raïch roøi giöõa caâu caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán. Caâu caàu khieán döïa vaøo daáu hieäu hình thöùc ñeå xaùc ñònh coøn haønh ñoäng caàu khieán thì caên cöù vaøo löïc ngoân trung.

3. Noäi dung nghieân cöùu

Ngoaøi ra raûi raùc treân caùc taïp chí chuyeân ngaønh coù khaù nhieàu baøi vieát ñeà caäp ñeán caâu caàu khieán, lôøi caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán trong giao tieáp. Chaúng haïn nhö Caàu khieán lòch söï, Giaùn tieáp vaø lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät cuûa Vuõ Thò Thanh Höông, Quan heä “Quyeàn’’ vaø haønh ñoäng ngoân töø caàu khieán cuûa Nguyeãn Thò Thanh Bình,…

Trong tieáng Vieät, caàu khieán laø moät khaùi nieäm roäng, theå hieän nhieàu neùt nghóa khaùc nhau nhö thænh caàu, ra leänh, yeâu caàu / ñeà nghò,…. Chính vì vaäy maø haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc ngöôøi Vieät söû duïng cuõng mang giaù trò taïi lôøi khaùc nhau. Noù coù theå laø haønh ñoäng ra leänh, haønh ñoäng thænh caàu hay haønh ñoäng yeâu caàu / ñeà nghò,…ñeå khoâng chæ theå hieän noäi dung maø coøn bieåu ñaït nhöõng saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau cuûa ngöôøi noùi trong giao tieáp. Phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong moãi ngoân ngöõ noùi chung, trong tieáng Vieät noùi rieâng ñeàu ña daïng, phong phuù theå hieän nhöõng neùt ñaëc tröng vaên hoaù cuûa quoác gia vaø töøng ñòa phöông. Trong khuoân khoå cuûa luaän vaên, chuùng toâi tieáp nhaän vaø vaän duïng nhöõng thaønh töïu cuûa ngoân ngöõ hoïc veà vaán ñeà caàu khieán ñeå töø ñoù ñaëc tröng hoaù caùc phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Ñoù laø:

− Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät − Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu

4.1. Phöông phaùp nghieân cöùu

Trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi söû duïng nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc phuø hôïp vôùi ñaëc tröng chuyeân ngaønh nhö: thu thaäp ngöõ lieäu, phaân loaïi, khaûo saùt, nhaän xeùt... Caùc phöông phaùp ñoù boå sung, hoã trôï vaø taùc ñoäng qua laïi laãn nhau. Trong ñoù, phöông phaùp chuû yeáu ñöôïc söû duïng laø:

! Phöông phaùp mieâu taû: ñöôïc duøng ñeå khaûo saùt, mieâu taû caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø phöông thöùc theå hieän chuùng trong tieáng Vieät.

! Phöông phaùp thoáng keâ: ñeå xaùc ñònh vaø ñoái chieáu ñaëc ñieåm ngöõ nghóa, ngöõ phaùp cuûa caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu trong tieáng Vieät.

Trang 10

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

! Phöông phaùp phaân tích ngöõ nghóa – ngöõ duïng hoïc: coù keát hôïp vôùi phaân tích ngöõ nghóa cuù phaùp cuûa caùc bieåu thöùc bieåu hieän caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu trong tieáng Vieät .

4.2. Nguoàn ngöõ lieäu

Caùc ngöõ lieäu ñaõ khaûo saùt vaø trình baøy trong luaän vaên ñöôïc thu thaäp chuû yeáu töø lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy maø ngöôøi vieát quan saùt ñöôïc vaø töø moät soá vaên baûn vieát, ñaëc bieät laø caùc taùc phaåm vaên chöông.

5. Caáu truùc cuûa luaän vaên

Luaän vaên bao goàm 110 trang chính vaên, moät danh muïc caùc taøi lieäu tham

khaûo. Phaàn noäi dung chính cuûa luaän vaên ñöôïc chia laøm hai chöông:

Chöông Moät coù tieâu ñeà laø Toång quan veà haønh ñoäng ngoân töø vaø haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Trong chöông naøy, luaän vaên trình baøy hai vaán ñeà lôùn haønh ñoäng ngoân töø vaø haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Trong vaán ñeà thöù nhaát, luaän vaên trình baøy veà khaùi nieäm haønh ñoäng ngoân töøø, caùc haønh ñoäng ngoân töø, ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø, nghóa töôøng minh nghóa haøm aån vaø phöông thöùc bieåu hieän haønh ñoäng ngoân töø. Trong vaán ñeà thöù hai, luaän vaên trình baøy veà khaùi nieäm caàu khieán, caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø caàu khieán lòch sö.ï

Chöông Hai coù tieâu ñeà laø Phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Trong chöông naøy, luaän vaên trình baøy hai phöông thöùc phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp vaø phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp bao goàm phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai, phöông thöùc duøng tieåu töø tình thaùi, phöông thöùc duøng vò töø, phuï töø tình thaùi vaø phöông thöùc duøng caâu ngoân haønh. Phöông thöùc giaùn tieáp theå hieän ôû daïng khaúng ñònh vaø daïng nghi vaán.

Trang 11

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

NOÄI DUNG

Chöông moät

TOÅNG QUAN VEÀ HAØNH ÑOÄNG NGOÂN TÖØ VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN

1. HAØNH ÑOÄNG NGOÂN TÖØ

1.1 Khaùi nieäm veà haønh ñoäng ngoân töø

Khi tìm hieåu veà lòch söû vaán ñeà lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø, ngöôøi ta cho raèng ngöôøi ñaët tieàn ñeà, ñi tieân phong cho lyù thuyeát naøy laø nhaø trieát hoïc ngöôøi AÙo L.Wittgenstein . OÂng ñoàng nhaát hoaït ñoäng giao tieáp vôùi hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø vieäc söû duïng ngoân töø (lôøi noùi) nhö moät haønh ñoäng. Chính vì vaäy taát caû ñoùng goùp cuûa oâng chæ döøng laïi ôû vieäc tìm ra nhöõng quy taéc nhaát ñònh khi con ngöôøi söû duïng lôøi noùi.

Neáu nhö L Wittgenstein laø ngöôøi ñaët tieàn ñeà thì J. L. Austin laïi laø ngöôøi ñaët neàn moùng cho lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø. Qua coâng trình nghieân cöùu “How to do thing with words” oâng baøy toû luaän ñieåm “To say is to do something” (noùi laø laøm) OÂng cho raèng ñeå bieåu hieän, dieãn taû moät haønh ñoäng ngoân töø thì caàn phaûi noùi ra ñieàu ñoù vaø laøm - ñi vaøo thöïc teá, thöïc tieãn söû duïng ngoân ngöõ. Töø luaän ñieåm naøy maø ngöôøi ta ñaõ xaây döïng neân lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø. Nhö vaäy, haønh ñoäng ngoân töø laø nhaán maïnh baûn chaát cuûa caâu noùi. Khi ta noùi moät caâu nghóa laø ta ñaõ thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù. Chaúng haïn nhö thoâng baùo, khuyeân, chuùc möøng, tuyeân boá, höùa heïn,… Ñoù laø nhöõng haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän baèng ngoân töø vaø ñöôïc goïi laø haønh ñoäng ngoân töø. Vaø J.L.Austin xem haønh ñoäng ngoân töø laø moät theå thoáng nhaát nhöõng haønh ñoäng:

− Haønh ñoäng taïo lôøi (locutionary act)

Trang 12

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

− Haønh ñoäng taïi lôøi (illocutionary act) − Haønh ñoäng möôïn lôøi (perlocutionary act)

1.2 Caùc haønh ñoäng ngoân töø

! Haønh ñoäng taïo lôøi: J.L.Austin ñaët teân cho haønh ñoäng naøy laø “noùi moät ñieàu gì ñoù”. Ñaây laø haønh ñoäng söû duïng caùc yeáu toá ngoân ngöõ nhö ngöõ aâm, töø vöïng, ngöõ phaùp ñeå taïo neân moät caâu noùi

! Haønh ñoäng taïi lôøi: Haønh ñoäng taïi lôøi laø noùi moät ñieàu gì ñoù vaø thöïc hieän ñieàu ñoù nhö theá naøo. Vaø thöïc hieän haønh ñoäng aáy phaûi ngay khi phaùt ra caâu noùi.

Ví duï: – Lôùp oàn quaù! (Haønh ñoäng taïi lôøi laø nhaän xeùt lôùp oàn)

– Khoâng noùi chuyeän rieâng. (Haønh ñoäng taïi lôøi laø ñeà nghò hoïc sinh khoâng

noùi chuyeän rieâng trong lôùp)

Vì vaäy haønh ñoäng taïi lôøi chính laø löïc ngoân trung, laø ñích phaùt ngoân. Noù bò chi phoái bôûi caùc quy taéc hình thaønh töï nhieân theo coäng ñoàng vôùi nhöõng ñieàu kieän söû duïng ñöôïc thöïc hieän. Coát loõi cuûa haønh ñoäng ngoân töø chính laø haønh ñoäng taïi lôøi.

! Haønh ñoäng möôïn lôøi : Haønh ñoäng möôïn lôøi laø haønh ñoäng thoâng qua vieäc phaùt ngoân caâu noùi, ngöôøi noùi taùc ñoäng ñeán tö töôûng, tình caûm… cuûa ngöôøi tieáp nhaän. Vôùi moät haønh ñoäng möôïn lôøi, ngöôøi nghe coù theå khoâng nhaän ra ngay maëc duø hieåu ñöôïc haønh ñoäng taïi lôøi. Moät haønh ñoäng taïi lôøi coù theå coù nhieàu haønh ñoäng möôïn lôøi khaùc nhau.

VD : Moät haønh ñoäng taïi lôøi laø ngöôøi noùi khoâng muoán tieáp chuyeän vôùi

ngöôøi nghe vaø ñöa ra moät lôøi yeâu caàu tröïc tieáp: Anh veà cho em ñi nguû.

Haønh ñoäng möôïn lôøi coù theå laø moät trong nhöõng tröôøng hôïp sau : 1. Maáy giôø roài anh? 2. Ngaøy mai em phaûi ñi daïy sôùm . 3. Anh aø ! Meï thöôøng nhaéc nhôû em ñi nguû sôùm coù lôïi cho söùc khoeû,…

J.R. Searle vôùi lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø: J. R. Searle ñaëc bieät quan taâm ñeán ngöôøi noùi vaø ñieàu ñöôïc noùi. Töø nhöõng maët coøn haïn cheá cuûa Austin, Searle ñöa ra khaùi nieäm haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp. Qua coâng trình “Caùc haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp”,1969, Searle baøy toû quan ñieåm: Moät haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp laø haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc thöïc hieän baèng hình thöùc cuûa moät

Trang 13

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

haønh ñoäng ngoân töø khaùc. Nghóa laø moät haønh ñoäng taïi lôøi ñöôïc thöïc hieän giaùn tieáp phaûi thoâng qua moät haønh ñoäng taïi lôøi khaùc. Noù coù ñaëc ñieåm sau:

− Moät haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp ñöôïc thöïc hieän thoâng qua nhöõng

haønh ñoäng taïi lôøi khaùc nhau.

− Cuøng moät haønh ñoäng taïi lôøi coù theå taïo ra nhöõng haønh ñoäng giaùn tieáp

khaùc nhau.

VD : Baïn coù theå cho tôù möôïn caùi aùo möa ñöôïc khoâng?

ÔÛ ví duï treân haønh ñoäng taïi lôøi laø hoûi (hình thöùc) nhöng muïc ñích laïi laø ñeà

ngh:Baïn haõy cho tôù möôïn caùi aùo möa.

J.R. Searle phaân loaïi caùc haønh ñoäng ngoân töø coù söï tieán boä hôn so vôùi J.L. Austin. OÂng ñöa ra 12 tieâu chí ñeå phaân loaïi. Trong ñoù coù 3 tieâu chí quan troïng chi phoái söï phaân loaïi ñoù laø:

* Muïc ñích cuûa haønh ñoäng taïi lôøi (Illocutionary point)

* Höôùng thích nghi giöõa lôøi leõ vaø hieän thöïc (Direction of fit)

* Traïng thaùi taâm lyù ñöôïc bieåu hieän.

Döïa vaøo nhöõng tieâu chí naøy maø J.R. Searle chia haønh ñoäng ngoân töø ra

thaønh 5 loaïi :

(1) Khaúng ñònh (Assertives)

* Muïc ñích cuûa haønh ñoäng taïi lôøi laø ngöôøi noùi chòu traùch nhieäm veà giaù trò chaân lyù cuûa meänh ñeà ñöôïc bieåu ñaït. * Höôùng thích nghi laø töø hieän thöïc ñeán lôøi leõ.

* Traïng thaùi taâm lyù laø tin töôûng vaøo tính ñuùng ñaén, giaù trò chaân lyù cuûa ñieàu ñöôïc noùi ra.

(2) Caàu khieán (Directive)-Meänh leänh

* Muïc ñích cuûa haønh ñoäng taïi lôøi: nhaèm ñeå ngöôøi tieáp nhaän laøm moät vieäc gì ñoù.

* Höôùng thích nghi töø lôøi leõ ñeán hieän thöïc: Lôøi leõ coù tröôùc, hieän thöïc thay ñoåi theo lôøi leõ, do ngöôøi tieáp nhaän thöïc hieän

* Traïng thaùi taâm lyù: Ngöôøi noùi mong muoán ñieàu caàu khieán seõ ñöôïc thöïc hieän

J.R. Searle phaân loaïi haønh ñoäng caàu khieán nhö sau:

Trang 14

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Haønh ñoäng caàu khieán bao goàm nhöõng haønh ñoäng nhö caàu khieán, ra leänh, van naøi, ñeà nghò, caûnh baùo, cho pheùp, hoûi... Rieâng vôùi haønh ñoäng caûnh baùo thì J.R. Searle khaùi quaùt moät soá ngoân ngöõ qua bieåu thöùc:

Kheùo keûo x: Kheùo keûo ngaõ; kheùo keûo vôõ …

Coi chöøng x: Coi chöøng maát xe; coi chöøng moùc tuùi; coi chöøng thaéng gaáp ,…

Hay duøng caâu ngoân haønh:

Toâi caûnh baùo cho anh bieát neáu laàn sau coøn taùi phaïm toâi seõ ñuoåi vieäc.

(3) Höùa heïn (Commissive) * Muïc ñích cuûa haønh ñoäng naøy laø ngöôøi noùi töï gaùn traùch nhieäm cho mình

laø phaûi thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù.

* Höôùng thích nghi: Töø lôøi noùi ñeán hieän thöïc ñeàu do ngöôøi noùi thöïc hieän

* Traïng thaùi taâm lyù: Khi höùa heïn traïng thaùi taâm lyù khoâng xaùc ñònh, phuï

thuoäc vaøo töøng haønh ñoäng höùa cuï theå

Haønh ñoäng höùa heïn bao goàm: höùa, theà, cam ñoan, cho, taëng, bieáu… Tuy

nhieân haønh ñoäng cho, taëng, bieáu khoâng phaûi laø haønh ñoäng ngoân töø thuaàn tuyù

Ví duï: Toâi cam ñoan ñoù laø söï thaät .

Toâi höùa seõ ñuùng heïn .

(4) Baøy toû (Expressive)

* Muïc ñích: Baøy toû moät traïng thaùi taâm lyù naøo ñoù.

* Höôùng thích nghi: Ngöôøi noùi laøm cho lôøi leõ thích nghi vôùi hieän thöïc. Vaø

hieän thöïc xaûy ra tröôùc, lôøi leõ ñöôïc laøm cho thích nghi.

* Traïng thaùi taâm lyù: Khoâng xaùc ñònh, phuï thuoäc vaøo haønh ñoäng ngoân tö ø.

Haønh ñoäng baøy toû bao goàm nhöõng haønh ñoäng nhö: caûm ôn, xin loãi, chuùc

möøng, hoái tieác, hoan ngheânh, phaøn naøn, an uûi, chaáp nhaän,…

Ví duï: Xin loãi anh vì toâi ñeán treã .

Thaät buoàn (thaät hoái tieác) khi khoâng kòp gaëp anh.

(5) Tuyeân boá (Declaratives)

* Muïc ñích: gaây ra moät söï thay ñoåi naøo ñoù baèng lôøi tuyeân boá.

Trang 15

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

* Höôùng thích nghi: Töø lôøi leõ ñeán hieän thöïc, hieän thöïc xaûy ra ngay sau khi

haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc thöïc hieän.

* Traïng thaùi taâm lyù: Khoâng xaùc ñònh ñöôïc nhöng caùc yeáu toá cuûa theå cheá

laøm cho haønh ñoäng ngoân töø cuûa ngöôøi noùi coù giaù trò.

Tuyeân boá bao goàm nhöõng haønh ñoäng nhö: tuyeân boá, keát toäi, töø chöùc, khai

tröø,…

VD: Toâi tuyeân boá buoåi leã baét ñaàu .

Cuoäc hoïp ñöôïc toå chöùc ñeå khai tröø anh ra khoûi Ñaûng.

1.3. Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø

1.3.1 Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng ngoân töø

Trong hoaït ñoäng giao tieáp, lôøi noùi ñöôïc xem laø moät haønh ñoäng. Vieäc söû duïng lôøi noùi chòu söï chi phoái nhaát ñònh maø L.Wittgenstein goïi laø “troø chôi ngoân ngöõ” ñoàng thôøi J.Austin cuõng ñöa ra luaän ñieåm “noùi laø laøm” noùi laø moät caùch söû duïng aâm thanh ngoân ngöõ ñeå boäc loä moät noäi dung thoâng baùo naøo ñoù. Vaø ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp, ngöôøi noùi caàn quan taâm ñeán caùc ñieàu kieän söû duïng cuûa caùc haønh ñoäng ngoân töø. Bôûi leõ ñeå haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän thì moãi haønh ñoäng ngoân töø ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh. Muoán cho ngöôøi nghe thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù nhö yeâu caàu, ñeà nghò, sai baûo, khuyeân raên… maø ngöôøi noùi mong muoán thì phía ngöôøi noùi phaûi löïa choïn caùch noùi laøm sao ñeå ngöôøi nghe khoâng chæ hieåu ñieàu mình noùi ôû beà maët ngoân töø maø coøn tri nhaän ñích ngoân trung.

Moät em beù chöa bieát noùi neáu khaùt söõa khoâng theå thöïc hieän ñöôïc moät haønh ñoäng ngoân töø. Hay khi ta muoán ra leänh cho moät em beù ngöôøi ngoaïi quoác laøm moät ñieàu gì ñoù thì ta phaûi bieát ngoân ngöõ cuûa quoác gia ñoù hoaëc ngöôøi ra leänh hoaëc ngöôøi nhaän leänh cuøng bieát moät ngoân ngöõ thì cuoäc hoäi thoaïi baèng ngoân ngöõ môùi ñöôïc dieãn ra vaø haønh ñoäng ñoù môùi ñöôïc thöïc hieän. Chính vì vaäy maø ñoái vôùi haønh ñoäng ngoân töø taïo lôøi, caùc ñieàu kieän söû duïng cuûa noù laø veàø ngöõ aâm, töø ngöõ, ngöõ phaùp cuûa moät ngoân ngöõ ñeå caáu taïo neân lôøi noùi. Ngöôøi noùi caàn phaûi toân troïng veà maët ngöõ aâm, töø ngöõ, ngöõ phaùp cuûa ngoân ngöõ ñoù. Ñoàng thôøi caùc phía ngöôøi noùi laãn ngöôøi nghe khoâng bò haïn cheá veà maët sinh lyù nhö caâm (phía ngöôøi noùi) vaø ñieác (phía ngöôøi nghe).

Caùc haønh ñoäng taïi lôøi cuõng ñoøi hoûi nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh. Caùc haønh ñoäng taïi lôøi bò chi phoái bôûi caùc quy taéc hình thaønh töï nhieân theo coäng ñoàng vì vaäy maø moãi loaïi haønh ñoäng taïi lôøi coù nhöõng ñieàu kieän söû duïng cuûa noù maø

Trang 16

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Austin goïi teân chuùng laø nhöõng ñieäu kieän thuaän lôïi. Veà vaán ñeà naøy Searle chia laøm 3 loaïi chính nhö sau:

− Ñieàu kieän ban ñaàu − Ñieàu kieän chaân thöïc − Ñieàu kieän thieát yeáu (ñieàu kieän caên baûn)

* Ñieàu kieän ban ñaàu

VD: Haønh ñoäng ngoân töø ra leänh.

+ S ra leänh cho H laøm moät vieäc gì ñoù coù lôïi cho S coøn H bò thieät (veà thôøi

gian, coâng söùc hay tieàn cuûa…)

+ S coù vò theá giao tieáp (bieåu hieän vò theá xaõ hoäi) cao hôn hoaëc laø ngöôøi baäc treân so vôùi H (trong tröôøng hôïp vò theá xaõ hoäi khoâng bình ñaúng) Heä quaû laø tính baét buoäc cao.

+ Ra leänh laø laøm moät vieäc gì ñoù cho toâi, hoaëc cho caû anh vaø caû toâi hoaëc

khoâng lieân quan gì ñeán anh nhöng anh vaãn phaûi laøm.

+ Khi S ra leänh cho H laøm moät haønh ñoäng C thì ñöông nhieân laø haønh ñoäng ñoù chöa ñöôïc thöïc hieän hoaëc thöïc hieän roài maø chöa ñaït yeâu caàu neân S môùi ra leänh cho H thöïc hieän hay thöïc hieän laïi maø thoâi .

+ Ñoàng thôøi ngöôøi ra leänh caàn bieát ñöôïc raèng ngöôøi nhaän leänh coù khaû naêng hieåu ñöôïc vaø thöïc hieän ñöôïc meänh leänh cuûa mình. Nhö vaäy ñieàu kieän ban ñaàu lieân quan ñeán quan heä giöõa hai ngöôøi: ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe, tôùi nhöõng yù nguyeän, lôïi ích vaø khaû naêng cuûa ngöôøi nghe.

* Ñieàu kieän chaân thaønh.

VD : Haønh ñoäng ngoân töø môøi moïc.

Khi S môøi H (aên uoáng hay tham döï moät cuoäc vui chôi hoaëc tham gia vaøo moät coâng vieäc kinh doanh…naøo ñoù) thì S phaûi chaân thaønh phaûi môøi thöïc chöù khoâng phaûi môøi lôi. Môøi moïc thöôøng mang lôïi cho H gaây thieät cho S. Vì vaäy moät lôøi môøi chaân thaønh khoâng chæ hieån ngoân ñeàu lôïi maø H nhaän ñöôïc maø coøn caàn phaûi gia taêng tính eùp buoäc maø vaãn khoâng laøm maát ñi tính lòch söï cuûa lôøi môøi. Chaúng haïn S duøng caâu caàu khieán tröïc tieáp ñeå môøi moïc H Theá naøo toái mai H cuõng phaûi tôùi nhaø toâi duøng böõa ñaáy nheù! H tôùi nhaø S duøng böõa, H ñöôïc lôïi coøn S bò thieät (S phaûi toán tieàn, maát thôøi gian chuaån bò böõa aên…) vaø roõ raøng trong lôøi môøi cuûa S, S ñaõ hieån ngoân ñieàu lôïi tôùi duøng böõa vaø S theå hieän taám chaân tình

Trang 17

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

cuûa mình baèng caùch eùp buoäc theá naøo cuõng phaûi tôùi… Ñaây chính laø ñieàu kieän chaân thöïc cuûa haønh ñoäng môøi moïc. Khaùc haún vôùi lôøi môøi giaùn tieáp baèng hình thöùc moät caâu hoûi Toái mai H coù tôùi nhaø toâi duøng böõa ñöôïc khoâng? S ñaõ ñaët H vaøo tình huoáng löïa choïn coù/khoâng. Trong moät hoaøn caûnh naøo ñoù thì coù theå coi ñaây laø lôøi môøi lôi, môøi cho coù môøi.

Nhö vaäy ñieàu kieän chaân thaønh taäp trung chuû yeáu noùi ñeán traïng thaùi taâm lyù cuûa haønh ñoäng maø ngöôøi noùi thöïc hieän. Thoâng baùo moät ñieàu gì ñoù cho ngöôøi khaùc thì phaûi taâm nieäm raèng thoâng tin ñoù laø söï thaät. Ra leänh khoâng chæ laø eùp buoäc maø phaûi thöïc söï mong muoán ngöôøi nhaän leänh chaáp haønh. Duøng caâu hoûi ñeå tìm hieåu thoâng tin, ngöôøi hoûi chaân thaønh khi hoaøn toaøn chöa bieát gì vaø thaät söï muoán bieát veà thoâng tin ñoù chöù khoâng phaûi laø hoûi xaõ giao, laáy leä… hay thöïc hieän haønh ñoäng môøi moïc thì phaûi mong muoán ngöôøi nghe nhaän lôøi môøi cuûa mình…

Coøn ñieàu kieän thieát yeáu (ñieàu kieän caên baûn) laø noùi veà traùch nhieäm, söï raøng buoäc vôùi ngöôøi noùi hoaëc ngöôøi nghe khi haønh ñoäng ñaõ ñöôïc thöïc hieän. Ñoái vôùi haønh ñoäng ra leänh thì traùch nhieäm aáy thuoäc veà ngöôøi nhaän leänh. Ñieàu kieän thieát yeáu cuûa haønh ñoäng môøi moïc laø ngöôøi nghe saün loøng nhaän lôøi môøi, cuûa haønh ñoäng khuyeân raên laø ngöôøi nghe nhaän thaáy ñöôïc giaù trò cuûa lôøi khuyeân vaø thöïc hieän lôøi khuyeân aáy hay cuûa haønh ñoäng yeâu caàu ñeà nghò laø ngöôøi nghe chaáp nhaän lôøi yeâu caàu, ñeà nghò…

Ngoaøi ra lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø cuûa Searle coøn coù caùc ñieàu kieän khaùc nhö: ñieàu kieän xuaát phaùt vaø tôùi ñích, ñieàu kieän veà noäi dung meänh ñeà… coù taùc ñoäng khoâng nhoû vaøo hieäu quaû giao tieáp trong hoäi thoaïi.

Ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi laø nhöõng ñieàu kieän maø nhöõng haønh ñoäng taïi lôøi phaûi ñaùp öùng ñeå noù coù theå thích hôïp vôùi hoaøn caûnh phaùt ngoân. Chuùng toâi chæ noùi ñeán ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi chaân thöïc, khoâng phaûi cuûa haønh ñoäng ngoân ngöõ khoâng chaân thöïc, khoâng phaùi sinh.

Austin cho raèng ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi laø nhöõng ñieàu kieän “may maén” neáu chuùng ñöôïc baûo ñaûm thì haønh ñoäng môùi ñoù ñöôïc “ thaønh coâng” töùc laø mang laïi hieäu quaû trong giao tieáp vaø ngöôïc laïi.

Chaúng haïn nhö khi ta bieát anh B maéc beänh gan naëng, môøi anh ñeán nhaø duøng côm ta khoâng theå cöù roùt röôïu bia môøi anh uoáng bôûi vì ta bieát chaéc raèng anh khoâng theå uoáng theo lôøi môøi ñöôïc, noù raát nguy hieåm cho tính maïng, laøm beänh taät cuûa anh theâm traàm troïng hôn. Austin goïi ñieàu kieän söû duïng haønh ñoäng taïi lôøi laø“ñieàu kieän may maén” coøn Searle thì goïi la“ñieàu kieän thoaû maõn”. Moät haønh ñoäng taïi lôøi taïo thaønh moät heä nhöõng ñieàu kieän thoaû maõn.

Trang 18

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Taát caû caùc ñieàu kieän cuûa heä laø ñieàu kieän ñuû coøn moãi moät ñieàu kieän laø

ñieàu kieän caàn Searle chia toaøn boä ñieàu kieän aáy thaønh boán loaïi ñieàu kieän.

-Ñieàu kieän noäi dung meänh ñeà: Chæ ra baûn chaát noäi dung cuûa haønh ñoäng. Noäi dung meänh ñeà coù theå laø moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi noùi hay moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi nghe.

VD : Con höùa seõ chaêm chæ hoïc baøi.

Haønh ñoäng cuûa ngöôøi noùi laø höùa vaø lôøi höùa aáy coù noäi dung (meänh ñeà aáy coù noäi dung) laø chaêm chæ hoïc baøi. Noäi dung cuûa meänh ñeà coù theå laø moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi noùi hay moät haønh ñoäng cuûa ngöôøi nghe.

–Ñieàu kieän chuaån bò: Ñoù laø nhöõng hieåu bieát cuûa ngöôøi noùi veà naêng löïc, lôïi ích, yù ñònh cuûa ngöôøi nghe vaø veà caùc quan heä giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe.

VD : Duø theá naøo ñi chaêng nöõa thì chuû nhaät tuaàn naøy caäu cuõng phaûi ñeán

nhaø mình duøng côm ñaáy nheù.

Ñaây laø haønh ñoäng môøi moïc. Ñieàu kieän chuaån bò laø S naém baét gaàn nhö chaéc chaén H nhaän lôøi môøi vaø chuû nhaät tuaàn naøy H seõ tôùi. Ngöôøi môøi phaûi chuaån bò nhö theá naøo ñeå ngöôøi ñöôïc môøi nhaän lôøi? Coù leõ S ñaõ kieán truùc caâu traàn thuaät Chuû nhaät tuaàn naøy caäu ñeán nhaø mình duøng côm ñeå taïo caâu caàu khieán coù tính aùp ñaët cao baèng caùch ñaët ra tình huoáng duø theá naøo ñi chaêng nöõa cuøng vôùi söï tham gia cuûa phuï töø haõy vaø TTTT nheù. Khi môøi moïc, ngöôøi môøi phaûi naém ñöôïc khaû naêng ngöôøi ñöôïc môøi seõ nhaän lôøi môøi cuûa mình, ñoàng thôøi phaûi bieát raèng ngöôøi môøi vaø ngöôøi ñöôïc môøi coù vò theá xaõ hoäi coù lôïi theá cho ngöôøi noùi nhö theá naøo ñeå taïo kieán truùc caâu cho phuø hôïp. Hay khi ra leänh cuõng vaäy, ngöôøi noùi phaûi tin raèng ngöôøi nhaän leänh coù khaû naêng thöïc hieän haønh ñoäng quy ñònh trong leänh, ñoàng thôøi cuõng phaûi bieát chaéc raèng moái quan heä giöõa mình vaø ngöôøi nghe coù vò theá xaõ hoäi coù lôïi cho chính mình. Khi ta höùa vôùi ai veà moät ñieàu gì ñoù thì ta phaûi thöïc söï mong muoán ta thöïc hieän ñöôïc lôøi höùa ñoù vaø ngöôøi nghe cuõng tin töôûng vaøo lôøi höùa cuûa ta. Nhöõng meänh ñeà ñôn giaûn vôùi söï khaûo nghieäm, xaùc tín khoâng nhöõng ñoøi hoûi ngöôøi noùi ñöa ra nhöõng vaán ñeà ñuùng maø coøn phaûi coù nhöõng baèng chöùng xaùc thöïc.

Ñieàu kieän chaân thaønh : Chæ traïng thaùi taâm lyù töông öùng cuûa ngöôøi noùi phaùt ngoân. Xaùc tín, khaûo nghieäm ñoøi hoûi nieàm tin vaøo ñieàu mình xaùc tín: leänh ñoøi hoûi loøng mong muoán, höùa heïn ñoøi hoûi yù ñònh cuûa ngöôøi noùi…

VD : Ñöøng bao giôø “thöû moät laàn cho bieát”.

Trang 19

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(Baùo Coâng an TPHCM, soá 136)

Ñaây laø haønh ñoäng khuyeân nhuû. S nghó raèng haønh ñoäng khoâng “thöû moät

laàn” coù haïi cho H.

Ñieàu kieän caên baûn: Ñieàu kieän naøy ñöa ra traùch nhieäm maø ngöôøi noùi hoaëc ngöôøi nghe bò raøng buoäc khi haønh ñoäng taïi lôøi ñoù ñöôïc phaùt ra. Chaúng haïn nhö haønh ñoäng ra leänh, höùa heïn, ñeà nghò, môøi moïc,…ñöôïc thöïc hieän hoaëc ñoái vôùi tính chaân thöïc cuûa noäi dung. Nghóa laø moät lôøi xaùc tín buoäc ngöôøi noùi phaûi chòu traùch nhieäm veà tính ñuùng ñaén cuûa ñieàu ñöôïc noùi ra.

VD: Haõy baét ñaàu moät ngaøy môùi baèng caùch taäp theå duïc.

Ñaây laø lôøi khuyeân. Ñieàu kieän caên baûn cuûa haønh ñoäng ngoân ngöõ naøy laø

nhaèm ñaûm baûo raèng taäp theå duïc coù lôïi cho söùc khoeû (mang lôïi laïi cho H)

1.4. Nghóa töôøng minh, nghóa haøm aån

Nghóa töôøng minh: Khi ñaùnh giaù veà ngheä thuaät ngoân töø trong caùc taùc phaåm vaên chöông noùi rieâng, cuûa phaùt ngoân trong hoaït ñoäng giao tieáp noùi chung, ngöôøi xöa ñaõ nhaän dieän ñöôïc nghóa töôøng minh ñöôïc goïi laø “yù taïi ngoân trung”, yù ôû trong lôøi vaø nghóa haøm aån “yù taïi ngoân ngoaïi”, yù ôû ngoaøi lôøi. Sau naøy boä moân ngöõ duïng hoïc ra ñôøi ñaõ nhìn nhaän nghóa cuûa phaùt ngoân moät caùch toaøn dieän hôn. Baát kì moät phaùt ngoân naøo cuõng coù yù nghóa töôøng minh. Moät phaùt ngoân ngoaøi caùc yù nghóa noùi ra tröïc tieáp nhö caùc yeáu toá ngoân ngöõ nhö aâm, töø, keát caáu caâu…coøn coù theå gôïi ra nhieàu yù nghóa khaùc maø ngöôøi nghe phaûi duøng ñeán thao taùc suy yù vaø phaûi döïa vaøo caùc yeáu toá ngoaøi ngoân ngöõ, vaøo vaên caûnh, vaøo caùc quy taéc ñieàu khieån haønh vi ngoân ngöõ, ñieàu khieån laäp luaän, ñieàu khieån hoäi thoaïi…môùi naém baét ñöôïc. Nhö vaäy nghóa töôøng minh: laø yù nghóa ñöôïc noùi ra tröïc tieáp nhôø caùc yeáu toá ngoân ngöõ nhö aâm, töø, keát caáu caâu…yù nghóa naøy hieån hieän treân ngoân töø coøn goïi laø hieån ngoân.

VD : Tieáng gaø le te laàn löôït töø nhaø noï truyeàn ñeán nhaø kia. Döôùi lôùp maùi luïp xuïp cuûa tuùp leàu tranh, chò Daäu vaø vaàng traêng taøn thô thaån nhìn nhau, döôøng nhö ñoâi beân ñeàu coù rieâng moät taâm söï.

(Ngoâ Taát Toá)

ÔÛ ví duï treân taàng nghóa thöù nhaát hieån hieän treân ngoân töø ñoù laø: Tieáng gaø töø caùc nhaø truyeàn ñi, truyeàn töø nhaø noï sang nhaø kia; trong tuùp leàu tranh raùch naùt chò Daäu vaø vaàng traêng taøn nhìn nhau vaø döôøng nhö ñoâi beân ñeàu coù rieâng moät noãi

Trang 20

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

nieàm taâm söï. Taàng nghóa naøy roõ raøng, hieån hieän, chæ caàn caên cöù vaøo caâu chöõ laø coù theå nhaän dieän ñöôïc.

Nhö vaäy muoán xaùc ñònh nghóa töôøng minh cuûa phaùt ngoân phaûi döïa vaøo nghóa cuûa maãu caâu vaø nghóa cuûa töø ngöõ trong phaùt ngoân. Ñoái vôùi vaán ñeà xaùc ñònh nghóa cuûa maãu caâu thì theo hai caùch phaân loaïi: theo ñích ngoân trung (muïc ñích noùi) phaân chia thaønh caâu töôøng thuaät, nghi vaán, caàu khieán hay caûm thaùn; phaân loaïi theo caáu truùc cuù phaùp vôùi hai loaïi caâu ñôn, caâu phöùc (caâu phöùc hay caâu gheùp)

VD : OÂng mua chöù oâng coù xin nhaø maøy ñaâu!

Veà maët maãu caâu ñaây laø caâu traàn thuaät khaúng ñònh oâng mua chöù oâng khoâng

xin vôùi maãu “A chöù B ñaâu!”.

Beân caïnh vieäc döïa vaøo maãu caâu ñeå xaùc ñònh nghóa töôøng minh thì cuõng caàn ñaët töø ngöõ vaøo maãu caâu ñeå xaùc ñònh yù nghóa aáy. Nhö ôû ví duï treân töø “chöù” coù nghóa phuû ñònh haønh ñoäng B chöù khoâng phaûi haønh ñoäng A nghóa laø oâng mua laø haønh ñoäng oâng thöïc hieän chöù khoâng coù haønh ñoäng ngöôïc laïi laø xin. Chính vì vaäy oâng mua thì maøy phaûi ñöa neáu nhö oâng xin thì maøy ñöa hay khoâng thì tuyø maøy toùm laïi laø phaûi ñöa.

Nghóa haøm aån: Nghóa haøm aån laø yù nghóa khoâng loä ra treân maãu caâu, töø ngöõ. Muoán lónh hoäi ñöôïc yù nghóa ñoù, ngöôøi tieáp nhaän phaûi traûi qua moät quaù trình suy yù töø nghóa töôøng minh, caên cöù vaøo tình huoáng phaùt ngoân, caùch thöùc söû duïng maãu caâu, töø ngöõ vaø quy taéc hôïp logic. Ñaây chính laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngoân ngöõ hoïc vaø ngöõ duïng hoïc. Ngöôøi ñaàu tieân nghieân cöùu vaø ñöa ra nhöõng cô sôû lyù luaän veà nghóa haøm aån laø H.P. Grice. OÂng ñoái laäp giöõa yù nghóa töï nhieân (natural meaning) vaø yù nghóa khoâng töï nhieân (non – natural meaning) Grice xaùc ñònh veà yù nghóa khoâng töï nhieân nhö sau : Ngöôøi noùi A muoán truyeàn baùo yù nghóa khoâng töï nhieân baèng phaùt ngoân U khi vaø chæ khi maø

+ A coù yù ñònh thoâng qua phaùt ngoân U gaây ra hieäu quaû ôû ngöôøi nghe B.

+ A muoán (coù yù ñònh) raèng ñieàu kieän gaây hieäu quaû ôû ngöôøi nghe B coù hieäu löïc ñôn giaûn chæ laø nhôø choã B nhaän ra ñöôïc yù ñònh maø A gôûi gaém. Vaø nhö vaäy yù nghóa haøm aån (khoâng töï nhieân) theo quan nieäm cuûa Grice laø phaûi naèm trong yù ñònh cuûa ngöôøi noùi vaø caùi yù ñònh ñoù phaûi ñöôïc ngöôøi nghe nhaän bieát. Ví nhö:

A: (Meï noùi vôùi con gaùi) Ñaõ 6 giôø roài maø con vaãn coøn nguû haû?

Trang 21

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

B: Hoâm nay con ñöôïc nghæ daïy meï aï.

ÔÛ phaùt ngoân A YÙ nghóa töôøng minh: Ngöôøi meï hoûi coâ con gaùi ñaõ 6 giôø roài maø sao vaãn

coøn nguû.

YÙ nghóa haøm aån.

+ Tieàn giaû ñònh

pp’1: Trong nhaø coù coâ con gaùi.

pp’2: Coâ gaùi nguû daäy treã.

pp’3: Do ñaëc tröng coâng vieäc maø khoâng theå thöùc daäy treã.

pp’4: Döïa vaøo söï lôïi/ haïi cho söùc khoeû thì khoâng neân thöùc daäy treã.

+ Haøm ngoân: Tuy hình thöùc laø caâu hoûi nhöng ñaây laø lôøi nhaéc nhôû cuûa meï

vì vaäy noù coù ñích ngoân trung laø caàu khieán.

inp : Haõy daäy ñi keûo treã giôø ñi daïy.

Nhö vaäy maëc duø döôùi hình thöùc moät caâu hoûi nhöng haøm yù laïi laø lôøi nhaéc nhôû. Roõ raøng yù nghóa haøm aån naøy naèm trong yù ñònh cuûa ngöôøi noùi (ngöôøi meï) vaø caùi yù ñònh ñoù ñöôïc ngöôøi nghe (ngöôøi con) nhaän bieát. Hieåu ñöôïc muïc ñích phaùt ngoân trong caâu noùi cuûa meï neân coâ con gaùi traû lôøi “ Hoâm nay con ñöôïc nghæ daïy meï a”ï caâu traû lôøi aáy giaûi thích lyù do meï hoûi “Taïi sao ñaõ 6 giôø roài maø vaãn coøn nguû”.

Trong giao tieáp raát nhieàu tröôøng hôïp ngöôøi noùi khoâng muoán theå hieän hieån ngoân yù ñònh cuûa mình thay vaøo ñoù laø loái noùi haøm aån. Baèng loái noùi naøy ngöôøi noùi buoäc ngöôøi nghe phaûi suy nghó ñeå naém baét yù nghóa thöïc cuûa lôøi noùi cuûa mình ñeå taêng söùc haáp daãn, söùc thuyeát phuïc cho lôøi noùi. Ngöôøi noùi duøng loái noùi haøm aån do nhieàu nguyeân nhaân, coù theå do khieâm toán, khoâng muoán laøm maát theå dieän cuûa ngöôøi nghe, muoán mæa mai, chaâm bieám hay khoâng muoán tröïc tieáp chòu traùch nhieäm veà ñieàu mình noùi ra… Nhö vaäy vieäc söû duïng caùc haønh ñoäng ngoân töø tröïc tieáp / giaùn tieáp chính laø bieän phaùp ñeå truyeàn baùo caùc yù nghóa töôøng minh / haøm aån.

1.5. Phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi

ÔÛ phaàn (I.1) chuùng toâi ñaõ trình baøy veà lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø maø J. L. Austin vaø J. R. Searle laø ngöôøi ñaët neàn moùng vaø töø ñoù ñaõ ñöa ngoân ngöõ vaøo söï phong phuù, ña daïng nhöng khoâng keùm phaàn phöùc taïp cuûa hoaït ñoäng ngoân ngöõ trong ñôøi soáng haøng ngaøy. Lyù thuyeát naøy ñaõ khaúng ñònh giao tieáp cô baûn cuûa ngoân töø laø moät phaùt ngoân thöïc hieän haønh ñoäng. ÔÛ caùc nöôùc phöông Taây, khi

Trang 22

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

tìm hieåu ngoân töø ngöôøi ta löu taâm nhieàu ñeán caùc yeáu toá cuûa tình huoáng giao tieáp. Coøn ôû Vieät Nam, Ñoã Höõu Chaâu, Buøi Minh Toaùn vaø moät soá nhaø ngoân ngöõ khaùc nghieân cöùu tieáng Vieät treân laäp tröôøng phaân tích dieãn ngoân. Cuoái cuøng caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñöa ra hai keát luaän veà phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi vôùi hai phöông thöùc laø tröïc tieáp vaø giaùn tieáp.

– Phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi tröïc tieáp: Thoâng qua caùc yeáu toá ngoân töø vaø caùc haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc thöïc hieän ñuùng vôùi caùc ñieàu kieän söû duïng , chaúng haïn ñích ôû lôøi laø caàu khieán theå hieän trong caùc phaùt ngoân sau :

VD: Ñöøng noùi chuyeän nöõa . Laøm baøi ñi,…

– Ngöôïc laïi vôùi phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi tröïc tieáp laø phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi giaùn tieáp. Theo lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø thì moät haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc coi laø giaùn tieáp neáu haønh ñoäng ngoân trung cuûa noù ñöôïc hieåu baèng moät daïng thöùc cuù phaùp cuûa moät haønh ñoäng ngoân trung khaùc. Vaø trong thöïc teá söû duïng ngoân ngöõ coù nhieàu lyù do, ngöôøi noùi söû duïng haønh ñoäng ngoân töø naøy nhöng laïi nhaèm ñaït ñeán hieäu löïc ôû lôøi cuûa moät haønh ñoäng ngoân töø khaùc.

VD: (Meï noùi vôùi con gaùi)Trôøi möa roài phaûi khoâng con ?

Thay cho caùch noùi: Trôøi möa roài con caát quaàn aùo ñ i.

Toùm laïi: Vieäc löïa choïn phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng ngoân töø tröïc tieáp hay giaùn tieáp laø tuyø thuoäc vaøo ngöôøi noùi sao cho ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp . Duøng phöông thöùc giaùn tieáp nhöng laøm sao ñeå ngöôøi nghe tri nhaän ñöôïc hieäu löïc ôû lôøi , ngöôøi nghe hieåu ñöôïc hieäu löïc ôû lôøi cuûa noù hoaøn toaøn khoâng phaûi laø söï löïa choïn giöõa moät haønh ñoäng ngoân töø naøy hay moät haønh ñoäng ngoân töø khaùc maø laø moät phaûn öùng heát söùc töï nhieân töø phía ngöôøi noùi . Ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo caùc nhaân toá taâm lyù xaõ hoäi cuûa caùc nhaân vaät tham gia giao tieáp cuõng nhö caùc ñieàu kieän giao tieáp cuï theå. Theo Ñoã Höõu Chaâu thì: “ …coù nhieàu hieäu löïc taïi lôøi giaùn tieáp ñaõ trôû thaønh quy öôùc, trôû thaønh moät thöù nghi thöùc phi ngoân ngöõ”maø ngöôøi Vieät söû duïng. Nhö khi hoûi veà thôøi gian giôø giaác ngöôøi Vieät thöôøng duøng caâu: Anh coù ñeo ñoàng hoà khoâng? ; hoûi möôïn tieàn thì : Anh (chò) coù ñem theo tieàn khoâng ?…khoâng nhaèm ñeå xaùc ñònh xem ngöôøi nghe coù / khoâng ñem theo ñoàng hoà/ tieàn maø ñöông nhieân ngöôøi nghe hieåu ñöôïc ñaây laø lôøi caàu khieán haõy cho toâi bieát baây giôø laø maáy giôø? vaø Haõy cho toâi möôïn tieàn ! …

Trang 23

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Caùch theå hieän hieäu löïc taïi lôøi.

Moät haønh ñoäng ngoân töø coù theå ñöôïc bieåu hieän baèng nhöõng daïng thöùc khaùc nhau veà maët cuù ñoaïn vaø heä hình. Xeùt theo söï khaùc bieät veà maët cuù ñoaïn coù theå phaân bieät giöõa caùc caâu chæ coù meänh ñeà chính (Trôøi ñeïp. Ñi hoïc ñi! Caäu coù ñem theo phaán maøu khoâng?…) vôùi nhöõng caâu coù theâm ít / nhieàu caùc thaønh phaàn boå trôï khaùc nhö caùc thaùn töø (Chao oâi! Trôøi ñeïp) caùc töø hoâ goïi (Con trai ôi! Ñi hoïc ñi!), ñöa lí do (Saùng nay ñi daïy voäi qua queân caû ñem phaán maøu, caäu coù phaán maøu khoâng?)…Xeùt theo caùch bieåu hieän ñích ngoân trung (söï khaùc bieät veà heä hình) coù theå phaân bieät tröïc tieáp (Con doïn deïp nhaø ñi!) vôùi giaùn tieáp (Nhaø cöûa beà boän quaù!, Coù thaáy nhaø cöûa beà boän khoâng con?…) Nhö vaäy muoán theå hieän hieäu löïc taïi lôøi coù theå söû duïng caùch tröïc tieáp hay giaùn tieáp.

Caùch theå hieän hieäu löïc taïi lôøi tröïc tieáp.

Trong “Haøm yù hoäi thoaïi” cuûa H. P. Grice ñaõ neâu leân söï khu bieät giöõa haønh ñoäng ngoân töø tröïc tieáp vaø haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp. Theo taùc giaû thì moät haønh ñoäng taïi lôøi ñöôïc coi laø tröïc tieáp neáu ngöôøi noùi hieån ngoân boäc loä yù ñònh cuûa mình vaø ngöôøi nghe coù theå tri nhaän noù tröïc tieáp töø phaùt ngoân maø khoâng phaûi traûi qua moät quaù trình suy yù naøo caû. Ngöõ phaùp truyeàn thoáng khi phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi (muïc ñích phaùt ngoân) thöïc chaát laø döïa vaøo bieåu thöùc ngoân haønh (ñoù laø moät kieåu caáu truùc öùng vôùi moät phaùt ngoân ngoân haønh). Caên cöù vaøo muïc ñích giao tieáp ngoân ngöõ hoïc truyeàn thoáng chia caâu ra laøm boán loaïi laø: caâu traàn thuaät (declarative), caâu hoûi (interrogative), caâu caàu khieán (imperative), caâu caûm thaùn (exclamative)

Caâu traàn thuaät: Nguyeãn Ñình Chieåu laø thi só muø yeâu nöôùc Caâu hoûi : Thaày coù phaán maøu khoâng?. Caâu caàu khieán: Haõy töôi maõi maøu xanh aùnh theùp!. Caâu caûm thaùn: Ñeïp voâ cuøng toå quoác ta ôi!

Xeùt veà maët caáu truùc moãi loaïi caâu treân coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng.

– Caâu hoûi (nghi vaán): ñöôïc caáu taïo bôûi caùc töø ngöõ nhöõng töø nghi vaán

thöôøng duøng trong caâu hoûi laø.

+ Ñaïi töø nghi vaán: ai, gì, naøo (nhö theá naøo), sao, bao nhieâu, bao giôø, maáy, bao laâu… ñeå taïo caâu hoûi boä phaän (hoûi veà moät chi tieát trong söï vieäc) Traû lôøi cho daïng caâu hoûi naøy caàn caên cöù vaøo ñieåm chöùa ñaïi töø nghi vaán.

VD : - Bao giôø caùc baïn trôû laïi ñaây?

- Sao anh khoâng veà chôi thoân Vó?

Trang 24

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(Haøn Maëc Töû)

+ Quan heä töø hay vôùi yù löïa choïn: caâu hoûi naøy cho pheùp ngöôøi nghe löïa

choïn moät trong ba caùch traû lôøi.

• Löïa choïn (coù hoaëc khoâng) • Chaáp nhaän caû • Baùc boû VD : Em ñöôïc thì cho anh xin

Hay laø em ñeå laøm tin trong nhaø?

(Ca dao Vieät Nam)

+ Phuï töø nghi vaán: trong caâu hoûi phuï töø nghi vaán thöôøng ñi keøm vôùi quan heä töø hay taïo thaønh nhöõng daïng caâu nghi vaán vôùi coù…(hay) khoâng, coù phaûi…(hay) khoâng, ñaõ…(hay) chöa, roài…(hay) chöa,...

VD : Coù chôø theâm ñöôïc moät ít phuùt nöõa hay khoâng?

Baïn ñaõ aên côm chöa?

+ TTTT : aø, ö, a, haû, hôû, chöù, chôù, nhæ, nheù… ñaët ôû cuoái caâu. ÔÛ daïng caâu

hoûi naøy thì caâu traû lôøi phuï thuoäc vaøo tình huoáng cuï theå.

VD : OÂng mua chöù oâng coù xin nhaø maøy ñaâu. Maøy töôûng oâng quît hôû?.

(Nam Cao)

– Caâu caàu khieán trong tieáng Vieät ñöôïc ñaëc tröng hoaù baèng caùch duøng caùc

phuï töø: haõy, ñöøng, chôù…ñöùng ôû ñaàu caâu hoaëc tröôùc vò ngöõ.

VD: Haõy nhôù laáy lôøi toâi.

(Toá Höõu)

Em ôi ñöøng haùt nöõa loøng anh ñau.

Meï ôi ñöøng khoùc nöõa daï con saàu…

(Hoaøng Caàm)

+ Duøng caùc TTTT : ñi, naøo, thoâi…mang saéc thaùi thaân maät hoaëc suoàng saõ.

VD: Nhanh leân thoâi!

Cho tôù chôi vôùi nheù!

– Caâu caûm thaùn vôùi caùc phöông tieän thöôøng duøng ñeå dieãn ñaït caûm xuùc

trong caâu caûm thaùn laø.

+ Töø ngöõ caûm thaùn: oâi, chao oâi, trôøi ôi (ôi), oâ hay, uùi chaø, than oâi, hôõi oâi…

OÂi nhöõng caùnh ñoàng queâ chaûy maùu Daây theùp gai ñaâm naùt trôøi chieàu.

(Hoaøng Caàm)

Trang 25

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

+ TTTT: Thay, nhæ, quaù, laém, gheâ thaät… Thöông thay thaân phaän con ruøa Xuoáng ñình ñoäi haïc leân chuøa ñoäi bia.

(Ca dao Vieät Nam)

ÔÛ ñaây maùt quaù!.

– Caâu traàn thuaät trong tieáng Vieät khoâng coù nhöõng ñaëc ñieåm veà caáu truùc (hình thöùc rieâng) nhö kieåu caâu nghi vaán, caâu caàu khieán vaø caâu caûm thaùn. Ñaây cuõng chính laø 0 ñeå goùp phaàn nhaän dieän caâu traàn thuaät.

VD : AØ, ra laø moät chuyeän khaùc. Anh laø ngöôøi ñaàu tieân ñöôïc Ñaøo thoå loä caùi

tin vui aáy.

(Nguyeãn Khaûi) Xöa coù moät anh chaøng noùi laùo raát ñieâu ngheä. Bao nhieâu ngöôøi tuy ñaõ

bieát anh maø vaãn bò maéc löøa.

(Daãn theo: Tieáng Vieät 10 –Hoàng Daân chuû bieân 1999)

Nhö vaäy boán kieåu caâu treân moãi kieåu caâu mang moät chöùc naêng giao tieáp khaùc nhau laø: trình baøy, hoûi, caàu khieán vaø baøy toû (caûm xuùc, caûm thaùn) Tuy nhieân ngöõ phaùp truyeàn thoáng chöa phaân bieät caâu traàn thuaät vôùi caâu tuyeân boá. Xeùt veà maët daáu hieäu nhaän bieát thì caùc phaùt ngoân tuyeân boá coù chöùa caùc ñoäng töø ngoân haønh nhö: yeâu caàu, ñeà nghò, xin…khaùc haún vôùi phaùt ngoân traàn thuaät vì vaäy caàn coù caùch phaân loaïi caâu moät caùch toaøn dieän hôn. Tuy nhieân ngöõ phaùp truyeàn thoáng cuõng neâu leân ñöôïc quan heä tröïc tieáp giöõa moät caáu truùc vaø moät chöùc naêng. Vaø nhöõng phaùt ngoân coù quan heä tröïc tieáp giöõa moät caáu truùc vaø moät chöùc naêng aáy chính laø nhöõng phaùt ngoân coù haønh ñoäng ngoân töø tröïc tieáp nghóa laø caùc phaùt ngoân ñoù coù caùch theå hieän hieäu löïc taïi lôøi tröïc tieáp.

Caùch theå hieän hieäu löïc taïi lôøi giaùn tieáp

Neáu nhö moät haønh ñoäng ngoân töø tröïc tieáp ñöôïc thöïc hieän ôû nhöõng phaùt ngoân coù quan heä tröïc tieáp giöõa moät caáu truùc vaø moät chöùc naêng thì ngöôïc laïi moät haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp laïi laø moät haønh ñoäng ngoân töø coù quan heä giaùn tieáp giöõa moät caáu truùc vaø moät chöùc naêng. Döïa treân “haøm yù hoäi thoaïi” cuûa Grice thì moät haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc coi laø giaùn tieáp neáu ngöôøi noùi che giaáu yù ñònh cuûa mình döôùi moät hình thöùc ngoân trung khaùc. Ñeå nhaän bieát ñöôïc haøm yù ñoù ngöôøi nghe phaûi thöïc hieän moät söï suy luaän (phaûi traûi qua moät quaù trình suy yù)

Neáu nhö moät caâu traàn thuaät ñöôïc duøng ñeå nhaän ñònh thì ñoù laø caâu theå hieän hieäu löïc taïi lôøi tröïc tieáp nhöng neáu nhö duøng caâu traàn thuaät ñeå theå hieän ñích ngoân trung laø caàu khieán thì ñoù laø moät haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp. Veà vaán ñeà naøy, taùc giaû Cao Xuaân Haïo trong cuoán tieáng Vieät Sô thaûo ngöõ phaùp chöùc Trang 26

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

naêng cho raèng: Ñoái vôùi tieáng Vieät, caên cöù vaøo moät soá thuoäc tính veà caáu truùc cuù phaùp coù theå phaân caùc caâu ra laøm hai loaïi lôùn laø caâu traàn thuaät vaø caâu nghi vaán vaø caên cöù vaøo hình thöùc maø coi loaïi caâu meänh leänh (caâu caàu khieán) nhö moät tieåu loaïi cuûa caâu traàn thuaät khaùc caùc kieåu loaïi khaùc veà tình thaùi. Austin vaø Searle phaân bieät nhöõng tieåu loaïi aáy phaàn lôùn laø döïa vaøo giaù trò ngoân trung, leä thuoäc vaøo ngoân caûnh. Nghóa laø tuyø theo töøng tình huoáng maø moät caâu traàn thuaät coù theå laø:

Moät lôøi khuyeân can: Huùt thuoác laù coù haïi cho söùc khoeû. Moät lôøi traùch moùc: Noù vaãn chöùng naøo taät aáy. Moät lôøi cheâ bai: Noùi nhieàu ñuùng laø “ caên beänh ngheà nghieäp”cuûa coâ giaùo

daïy vaên.

Moät lôøi caûnh baùo: Ñoaïn ñöôøng deã xaûy ra tai naïn, ôû ñaây nguy hieåm… Nhö vaäy moät caâu traàn thuaät ngoaøi giaù trò ngoân trung laø trình baøy, nhaän ñònh thì caâu traàn thuaät coøn ñöôïc söû duïng vôùi hai giaù trò ngoân trung ñieån hình khaùc laø caàu khieán vaø caûm thaùn (Cao Xuaân Haïo) Taùc giaû cuõng cho raèng tieáng Vieät khoâng coù caâu caàu khieán vaø caûm thaùn chính danh.

– Caùch thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi giaùn tieáp baèng hình thöùc caâu traàn

thuaät.

+ Caâu traàn thuaät coù giaù trò ngoân trung caàu khieán. Ñaây chính laø caùch thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi giaùn tieáp nghóa laø xeùt veà maët hình thöùc noù laø caâu traàn thuaät nhöng ñích taïi lôøi laïi laø caàu khieán.

VD : ÔÛ ñaây noùng quaù!. Ngoaøi haønh lang oàn aøo quaù!.

Neáu nhö ngöôøi phaùt ngoân söû duïng hai caâu treân vôùi muïc ñích nhaän ñònh veà söï tình töùc laø noùi vôùi ngöôøi nghe veà tình hình ôû ñaây vaø ngoaøi haønh lang thì noùng vaø oàn aøo thì ñoù laø caùch theå hieän hieäu löïc taïi lôøi tröïc tieáp nhöng neáu nhö ngöôøi phaùt ngoân söû duïng hai caâu naøy ñeå yeâu caàu ngöôøi nghe môû cöûa ra hay ñoùng cöûa laïi thì ñoù laïi laø caùch theå hieän hieäu löïc taïi lôøi giaùn tieáp.

+ Caâu traàn thuaät coù giaù trò ngoân trung caûm thaùn. VD : Con cuûa chuùng mình ñaõ lôùn khoân.

Xeùt veà maët hình thöùc ñaây laø caâu traàn thuaät. Nhöng döïa vaøo vaên caûnh vì nhö anh A vaø chò B trong böõa aên thaáy con caàm ñuõa gaép thöùc aên boû vaøo baùt cuûa chò B. Chò B buoät mieäng noùi Con cuûa chuùng mình ñaõ lôùn khoân! ñeå theå hieän noãi vui möøng phaán khôûi mình. Vì vaäy ñaây laø caâu traàn thuaät coù giaù trò ngoân trung laø caûm thaùn.

Trang 27

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

- Caùch thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi giaùn tieáp baèng hình thöùc caâu nghi vaán.

+ Caâu nghi vaán coù giaù trò caàu khieán. Ñaây laø caâu coù hình thöùc hoûi nhöng khoâng yeâu caàu cung caáp thoâng tin maø giaù trò ngoân trung cuûa noù laø caàu khieán. (meänh leänh, ñeà nghò…)

Tuyø theo caùch thöùc bieåu hieän vaø noäi dung yù nghóa naûy sinh töø tình huoáng giao tieáp cuï theå maø phaân bieät caâu nghi vaán coù giaù trò thænh caàu. Boá meï coù theå mua cho con chieác xe oâ toâ ñieàu khieån gioáng nhö cuûa baïn Nam ñöôïc khoâng? (thænh caàu Boá meï mua cho chieác xe oâ toâ ñieàu khieån gioáng nhö cuûa baïn Nam) giaù trò meänh leänh, yeâu caàu Maøy coù ñöùng ngay leân khoâng thì baûo?(meänh leänh /yeâu caàu ñöùng daäy), giaù trò ñeà nghò Anh coù theå cho toâi xin maáy cuïc phaán maøu ñöôïc khoâng? (ñeà nghò cho maáy cuïc phaán maøu) giaù trò khuyeân raên Con cöù huùt chích maõi, chaúng leõ con khoâng thöông boá meï vaø chính baûn thaân mình sao? (khuyeân raên ñöøng huùt chích nöõa), giaù trò môøi moïc/ ruû reâ Chuû nhaät tôùi mình cuøng ñi Water Park ñöôïc chöù?…Vaán ñeà ñaët ra ôû ñaây laø laøm sao ñeå xaùc ñònh ñöôïc ñích taïi lôøi la: thænh caàu, yeâu caàu/ ñeà nghò, khuyeân nhuû, hay môøi moïc/ ruû reâ. Theo Searle thì nhôø vaøo saùch löôïc suy yù goàm hai giai ñoaïn.

* Xaùc ñònh raèng caùc muïc ñích ngoân trung chuû yeáu khaùc vôùi muïc ñích

ngoân trung nguyeân vaên.

* Xaùc ñònh ñích ngoân trung chuû yeáu aáy laø gì?

Thöïc ra caùch thöùc söû duïng naøy ñaõ trôû neân quen thuoäc, phoå bieán trong quaù trình giao tieáp. Thaäm chí noù trôû thaønh nghi thöùc giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät. Ví nhö Anh coù ñeo ñoàng hoà khoâng (cho bieát baây giôø laø maáy giôø?ø)

Maøy ñaõ aên saùng chöa? (ñoái vôùi baïn beø thaân maät thì ñaây laø lôøi môøi, ruû ñi

aên saùng)

+ Caâu hoûi coù giaù trò khaúng ñònh

Theo taùc giaû Hoaøng Pheâ (1989) thì khaúng ñònh coù möùc ñoä, yù nghóa vaø muïc ñích khaùc nhau: khaúng ñònh döùt khoaùt, khaúng ñònh deø daët, khaúng ñònh thuyeát phuïc, khaúng ñònh baùc boû, khaúng ñònh xaùc nhaän, khaúng ñònh giaûi thích. Veà maët hình thöùc, nhöõng caâu hoûi naøy ñöôïc keát thuùc baèng chöõ (chöù gì/ chöù coøn gì nöõa/ chöù sao/ chöù ai/ chöù khoâng aø)…

VD : Chính meï laø ngöôøi maùch vôùi coâ giaùo veà toäi con theo baïn boû nhaø ñi

chôi chöù gì?

Hoïc haønh cheånh maûng nhö theá thì ôû laïi lôùp chöù coøn gì nöõa?. Xeùt caáu truùc cuûa caâu, yù nghóa cuûa chöù laø moät lieân töø noái keát hai veá cuûa caâu gheùp. Trong ñoù phaàn ñaàu laø moät caâu traàn thuaät khaúng ñònh vaø phaàn sau laø caâu phuû ñònh coù hình thöùc hoûi ñöôïc tænh löôïc ít nhieàu. Nhö ôû ví duï:

Trang 28

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Chính meï laø ngöôøi maùch vôùi coâ giaùo veà toäi con theo baïn boû nhaø ñi chôi

chöù gì?.

Phaàn ñaàu: Chính meï laø ngöôøi maùch vôùi coâ giaùo toäi con theo baïn boû nhaø ñi

chôi (caâu traàn thuaät khaúng ñònh)

Phaàn sau: Chöù gì? (caâu phuû ñònh coù hình thöùc hoûi bò tænh löôïc) Phuïc hoài phaùt ngoân ta coù chöù ai laø ngöôøi maùch vôùi coâ giaùo veà toäi con theo baïn boû nhaø ñi chôi?.

Caâu hoûi coù giaù trò khaúng ñònh vôùi söï söû duïng toå hôïp phuï töø coù…khoâng,

ñaõ…chöa,…phaûi khoâng, coù phaûi…khoâng…

VD: Coù phaûi anh ñaõ baùn heát nöõ trang cuûa toâi ñi khoâng?.

Ñaõ thaáy heát noãi nhuïc nhaõ chöa ? Con ñi chôi caû buoåi trôøi phaûi khoâng?

Caùc caâu treân coù hình thöùc hoûi nhöng coù giaù trò khaúng ñònh roõ reät. Neáu laø

toå hôïp töø thì ñeàu khaúng ñònh naèm ngay sau töø thöù nhaát (coù phaûi, ñaõ, coù,…)

Ngöôøi noùi khaúng ñònh veà ñieàu maø mình neâu leân ôû caâu hoûi vôùi haøm yù laø ñaõ coù caên cöù xaùc ñònh. Taùc giaû Nguyeãn Ñöùc Daân (1998) cho raèng: Moät caâu coù theå ñöôïc nhaán maïnh vaøo nhöõng ñieåm khaùc nhau. Ñieåm nhaán ñoù mang thoâng tin chuû yeáu cuûa caâu vaø ñöôïc goïi laø tieâu ñieåm cuûa caâu. Trong moät caâu, tröø ñieåm nhaán ra, phaàn coøn laïi trôû thaønh TGÑ cuûa caâu ñoù. Phaân tích caâu:

Coù phaûi anh ñaõ baùn heát nöõ trang cuûa toâi ñi khoâng?

TGÑ: Cöù ñeán côn theøm khaùt thuoác phieän thì anh laïi tìm caùch laáy ñoà ñaïc

trong nhaø ñi baùn.

HY: Anh ñaõ baùn taát caû nöõ trang cuûa toâi ñi roài (khaúng ñònh giaän döõ)

Nhö vaäy phaùt ngoân coù hình thöùc caâu hoûi nhöng coù löïc ngoân trung laø khaúng ñònh. Ngöôøi phaùt ngoân theå hieän nhöõng ñieàu khaúng ñònh ñöôïc neâu leân trong caâu laø hoaøn toaøn coù caên cöù, cô sôû. Vì vaäy trong moät soá tröôøng hôïp noù coù giaù trò thuyeát phuïc söï ñoàng tình hay xaùc nhaän ñieàu khaúng ñònh ñoù laø ñuùng vôùi ngöôøi phaùt ngoân cuûa ngöôøi thuï ngoân.

Caâu hoûi coù giaù trò khaúng ñònh vôùi söï tham gia cuûa caùc ñaïi töø nghi vaán: ai,

gì, naøo, theá naøo,…

VD : Ai maø chaúng hieåu ñieàu ñoù? (Ai cuõng hieåu ñieàu ñoù) ÔÙt naøo maø ôùt chaúng cay (Ôùt naøo cuõng cay) Gaùi naøo maø gaùi chaúng hay ghen choàng (Gaùi naøo cuõng ghen choàng)

Trang 29

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

+ Caâu hoûi coù giaù trò phuû ñònh laø caâu coù söï tham gia cuûa nhöõng töø ngöõ phuû ñònh nhö khoâng, chöa, chaúng vaø ñeå taïo saéc thaùi nhaán maïnh yù phuû ñònh coù theå theâm töø heà vaøo sau töø ngöõ phuû ñònh ñeå taïo thaønh khoâng heà, chöa heà, chaúng heà vaø taïo yù nghóa phuû ñònh baùc boû coù theå theâm töø phaûi ñeå coù khoâng phaûi, chöa phaûi, chaúng phaûi hay duøng caùc phöông tieän khoâng tröïc tieáp vôùi caùc töø mang yù nghóa phuû ñònh nhö:(khoâng) coù…ñaâu, naøo coù…ñaâu, ñaâu coù…, laøm gì coù…, coù phaûi…ñaâu, ñaâu (coù) phaûi…,…

Caên cöù vaøo haønh ñoäng phaùt ngoân chia caâu hoûi coù giaù trò phuû ñònh laøm hai

loaïi: phuû ñònh mieâu taû vaø phuû ñònh baùc boû.

* Phuû ñònh mieâu taû: laø caâu phuû ñònh duøng ñeå xaùc nhaän söï vaéng maët cuûa

vaät, vieäc, hieän töôïng, ñoái töôïng, ñaëc tröng…neâu leân trong caâu.

VD: Con khoâng heà nghæ hoïc ngaøy naøo?(=khoâng ñi hoïc ñaày ñuû) Chaúng phaûi meï ñaõ cho con tieàn roài sao? (=khoâng cho tieàn nöõa)

* Phuû ñònh baùc boû: laø caâu phuû ñònh nhaèm ñeå phaûn baùc moät yù kieán naøo ñoù. VD : Anh laøm gì coù quyeàn maø ñaùnh toâi? (=khoâng coù quyeàn ñaùnh) Anh naøo ñaõ ñoàng yù vôùi toâi vieäc ñoù?(=khoâng ñoàng yù)

+ Caâu hoûi coù giaù trò phoûng ñoaùn hay ngôø vöïc, ngaàn ngaïi: caáu truùc cuûa caâu thöôøng ñöôïc môû ñaàu baèng phaûi chaêng, hay laø, khoâng bieát, lieäu/ bieát+ keát caáu chuû vò nghi vaán laøm boå ngöõ hoaëc keát thuùc baèng chaêng, khoâng bieát, nhæ, ñaây, baây giôø ñeå baøy toû thaùi ñoä phaân vaân, khoâng quaû quyeát, coøn ngôø vöïc , ngaàn ngaïi ñoái vôùi vaán ñeà ñöôïc neâu leân trong caâu.

VD: Phaûi chaêng anh ñaõ thay loøng ñoåi daï? AØ ra laø moät chuyeän khaùc. Anh laø ngöôøi ñaàu tieân ñöôïc Ñaøo thoå loä caùi tin vui aáy. Anh phaûi coù traùch nhieäm vôùi söï tin caån cuûa ngöôøi baïn gaùi maø anh voán meán. Nhöng phaûi bieát traû lôøi sao?

(Nguyeãn Khaûi)

Caâu hoûi Nhöng bieát traû lôøi sao? boäc loä nhöõng suy tö cuûa Huaân. Töø ñaëc tính duïng phaùp cuûa nhöõng caâu hoûi naøy so vôùi caâu hoûi chính danh vaø nhöõng caâu hoûi coù giaù trò ngoân trung giaùn tieáp thì noù ñöôïc duøng trong ñoái thoaïi (coù theå traû lôøi tröïc tieáp hay giaùn tieáp), khoâng caàn traû lôøi vaø ñaëc bieät noù ñöôïc duøng trong ñoäc thoaïi noäi taâm.

+ Caâu nghi vaán coù giaù trò caûm thaùn

Trong giao tieáp vieäc duøng hình thöùc caâu nghi vaán ñeå theå hieän caûm xuùc xuaát hieän ôû nhieåu kieåu caâu vaø noù mang laïi saéc thaùi yù nghóa, cung baäc tình caûm khaùc nhau. Daïng caâu naøy cuõng khoâng caàn phaûi coù caâu traû lôøi. Hình thöùc cuûa caâu

Trang 30

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

ñöôïc bieåu hieän ôû nhöõng töø ngöõ nghi vaán nhö: bieát bao, bao nhieâu chöøng naøo, nhöôøng naøo, sao, ñaâu, maáy,…

VD : Baùc ñaõ ñi roài sao Baùc ôi?

(Toá Höõu)

Nhaùc troâng nhôøn nhôït maøu da.

Aên gì to lôùn ñaãy ñaø laøm sao?

(Nguyeãn Du)

- Caâu caûm thaùn coù giaù trò khaúng ñònh/ phuû ñònh

Ñaây laø laø nhöõng caâu caûm thaùn coù hieäu löïc taïi lôøi laø khaúng ñònh/ phuû ñònh, coù ngöõ ñieäu, mang saéc thaùi caûm xuùc, khoâng yeâu caàu traû lôøi. Moät soá quan nieäm cho raèng ñaây laø caâu nghi vaán coù giaù trò caûm thaùn vì hieån hieän treân hình thöùc cuûa caâu coù töø ngöõ nghi vaán hay baát ñònh nhö bieát maáy, bieát bao, bao nhieâu, chöøng naøo, sao, ñaâu, ñaõ…chöa, gì (maø) vaø ôû caùc caáu truùc caâu maø töø ngöõ naøy yeâu caàu

VD : Ñau ñôùn thay phaän ñaøn baø

Hôõi oâi ! Thaân aáy bieát laø maáy thaân

(Toá Höõu)

Mai sau duø coù bao giôø

Caâu thô thuôû tröôùc ñaâu ngôø hoâm nay!

(Toá Höõu)

2. HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN

2.1 Khaùi nieäm caàu khieán

Xöa nay vaán ñeà veà caàu khieán ñaõ ñöôïc baøn luaän khaù nhieàu. Trong ngöõ phaùp truyeàn thoáng ôû Chaâu Aâu, vaán ñeà nghóa caàu khieán hay meänh leänh thöôøng gaén vôùi phaïm truø ngöõ phaùp thöùc (mood, mode), moät phaïm truø ñaëc tröng trong caùc ngoân ngöõ bieán hình. Ñeå giaûi thích thöùc, caùc nhaø nghieân cöùu ngöõ phaùp giaûi thích baèng phaïm truø bieåu thò quan heä giöõa haønh ñoäng vôùi thöïc teá khaùch quan vaø vôùi ngöôøi noùi. Nhöõng thöùc thöôøng gaëp trong ngoân ngöõ laø: thöùc töôøng thuaät, thöùc meänh leänh, thöùc giaû ñònh, thöùc ñieàu kieän. Trong ñoù thöùc meänh leänh bieåu thò nguyeän voïng yeâu caàu cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi vieäc thöïc hieän haønh ñoäng (imperative mood)

Ôû Vieät Nam, trong quaù trình nghieân cöùu tieáng Vieät vaán ñeà veà caàu khieán

cho ñeán nay vaãn chöa ñi ñeán thoáng nhaát giöõa caùc nhaø nghieân cöùu.

Trang 31

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Nhoùm caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc theo quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng phaân loaïi caâu döïa vaøo hai tieâu chí theo caáu truùc cuù phaùp vaø theo muïc ñích phaùt ngoân. Phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân goàm coù: caâu traàn thuaät, caâu caàu khieán, caâu caûm thaùn, caâu ngi vaán. Caùc taùc giaû giaûi thích khaùi nieäm caùc kieåu caâu baèng caùch neâu coâng duïng cuûa noù, sau ñoù neâu nhöõng phöông tieän ngoân ngöõ caáu taïo caùc kieåu caâu.

Nguyeãn Kim Thaûn (1977) trong Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät nhaän dieän ñoäng töø mang yù nghóa ngöõ phaùp meänh leänh bieåu thò yù chí, töùc lôøi yeâu caàu ñeà nghò hay meänh leänh cuûa ngöôøi noùi/vieát ñoái vôùi ngöôøi nghe/ñoïc ñoøi hoûi ngöôøi naøy phaûi thöïc hieän quaù trình do ñoäng töø bieåu thò. Quan nieäm treân cuûa taùc giaû ñaõ theå hieän roõ caùch phaân loaïi vaø khaùi nieäm veà caâu cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng caâu caàu khieán laø caâu duøng ñeå ra leänh, yeâu caàu, ñeà nghò.

Leâ Vaên Lyù (1972) khaûo saùt nhaän dieän 13 loaïi caâu (yù nghóa töø vöïng bieåu thò yù nghóa ngöõ phaùp). Trong ñoù coù caâu khuyeán lònh. Theo taùc giaû caâu khuyeán lòch laø caâu duøng ñeå boäc loä yù muoán cuûa mình.

Hoaøng Troïng Phieán (1980) phaân chia thaønh: caâu caàu khieán, caâu hoûi vaø caâu than goïi. Vaán ñeà veà hình thöùc caâu caàu khieán ñöôïc taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng coù nhöõng daáu hieäu ngöõ phaùp ñaëc bieät gì ngoaøi moät soá phöông tieän hö töø vaø ngöõ ñieäu. Caâu caàu khieán noùi neân yù muoán cuûa chuû theå phaùt ngoân vaø yeâu caàu ngöôøi nghe ñaùp laïi baèng haønh ñoäng.

- Quan ñieåm ngöõ duïng hoïc.

Döïa vaøo lyù luaän haønh ñoäng ngoân töø cuûa J.L. Austin, H.P. Gice, J.R.Searle, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc theo quan ñieåm naøy khoâng phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân nhö ngöõ phaùp truyeàn thoáng maø chæ khaûo saùt nhöõng haønh ñoäng taïi lôøi (haønh ñoäng ngoân trung) trong caùch phaùt ngoân. Moät soá taùc giaû chaúng haïn nhö Cao Xuaân Haïo (1991) tieán haønh phaân loaïi caâu theo haønh ñoäng ngoân trung vaø nhaán maïnh quan ñieåm caên cöù vaøo hình thöùc cuûa caâu ñeå phaân loaïi caâu coøn muïc ñích cuûa phaùt ngoân (coâng duïng) ñöôïc xem xeùt sau khi caùc kieåu caâu ñaõ ñöôïc xaùc ñònh.

Hoà Leâ (1992) trong cuoán Cuù phaùp tieáng vieät phaân caâu caàu khieán ra laøm

caùc loaïi sau:

Caâu meänh leänh: Veà ngöõ nghóa, noù buoäc ngöôøi khaùc phaûi thöïc hieän ñieàu noù noùi ra. Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng do ñoäng töø hoaëc töø toå ñoäng töø ñaûm nhieäm, coøn chuû ngöõ thöôøng bò tænh löôïc. Caâu raát ít söû duïng trôï töø, maø neáu coù duøng thì

Trang 32

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

trôï töø thích hôïp laø ‘’ñi’’ ñaët ôû cuoái caâu. Ngöõ ñieäu thöôøng ñöôïc xöôùng cao vaø maïnh.

Caâu yeâu caàu: veà ngöõ nghóa noù ñoøi hoûi laøm hoaëc khoâng laøm moät ñieàu gì ñoù. Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát noái ñeà – thuyeát vaø thöôøng duøng nhöõng ñoäng töø taâm lyù nhö: caàn, phaûi, caàn phaûi

Caâu daën doø: veà ngöõ nghóa noù nhaéc nhôû ngöôøi kaùc veà moät ñieàu gì ñoù. Veà cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà – thuyeát vaø thöôøng duøng ñoäng töø ‘’nhôù’’, phuï töø ‘’haû’’ vaø trôï töø ‘’nheù’’, ‘’nghe’’, ‘’nghen’’

Taùc giaû Cao Xuaân Haïo(1991) trong cuoán Sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng cho raèng khi noùi ra moät caâu ta thöï hieän moät haønh ñoäng nhaän ñònh, nghóa laø xaùc laäp moät meänh ñeà, nhöng doàng thôøi cuõng thöïc hieän moät muïc tieâu giao teá naøo ñaáy. Ñoù laø moät haønh ñoäng ngoân trung, phaân loaïi caâu theo löïc ngoân trung coù hai loaïi lôùùn laø caâu traàn thuaät vaø caâu nghi vaán. Taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán laø moät tieåu loaïi cuûa caâu traàn thuaät khaùc caùc tieåu loaïi khaùc veà tình thaùi.

Cuõng theo quan ñieåm cuûa Cao Xuaân Haïo, taùc giaû Buøi Maïnh Huøng trong baøi Baøn veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân ñaêng treân taïp trí ngoân ngöõ soá 2/2003 cho raèng caâu caàu khieán khoâng nhaát thieát phaûi ñöôïc xaùc laäp thaønh moät kieåu caâu rieâng

Nhö vaäy caâu caàu khieán döïa vaøo daáu hieäu hình thöùc ñeå xaùc ñònh coøn haønh ñoäng caàu khieán thì caên cöù vaøo giaù trò ngoân trung.

Nguyeãn Thieän Giaùp (2000 ,tr48) trong cuoán Duïng hoïc vieät ngöõ cho raèng Caàu khieán laø haønh ñoäng maø ngöôøi noùi söû duïng ñeå khieán ngöôøi nghe laøm caùi gì ñoù. Haønh ñoäng naøy theå hieän ôû nhöõng caâu maø nhôø chuùng maø ngöôøi noùi khieán cho ngöôøi nghe laøm moät vieäc gì. Thuoäc nhoùm naøy coù caùc haønh ñoäng nhö: ñeà nghò, yeâu caàu, cho pheùp, ra leänh, môøi moïc, ruû reâ, thænh caàu, khuyeân, caám ñoaùn, hoûi, chæ thò.v.v…(hoûi cuõng laø moät haønh ñoäng caàu khieán).

Vuõ Thò Thanh Höông trong moät soá baøi ñaêng treân taïp trí ngoân ngöõ ñöa ra nhöõng quan nieäm veà haønh ñoäng caàu khieán nhö sau:

- Caàu khieán laø loaïi haønh vi ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi ra nhaèm ñieàu khieån ngöôøi nghe haønh ñoäng theo nhö yù cuûa mình. Tuyø theo löïc ngoân trung vaø haønh ñoäng xuyeân ngoân cuûa chuùng, caùc haønh vi caàu khieán coù theå coù nhöõng taùc ñoäng tích cöïc (laøm lôïi) hay tieâu cöïc (laøm thieät) khaùc nhau cho S vaø H (chaúng haïn, veà quyeàn ñöôïc chuû ñoäng hay bò ñoäng, khaû naêng ñöôïc löïa choïn hay bò aùp ñaët, caùc nguoàn lôïi

Trang 33

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

thu ñöôïc veà vaät chaát, tinh thaàn, thôøi gian hay söï hao toån…). Xeùt theo möùc lôïi – thieät maø S vaø H nhaän ñöôïc caùc haønh vi caàu khieán coøn ñöôïc chia laøm hai nhoùm.

+ Caàu khieán caïnh tranh:Lôïi ích cuûa H töông phaûn tieâu cöïc vôùi lôïi ích cuûa S

+ Caàu khieán hoaø ñoàng: Lôïi ích cuûa S vaø H hoaø ñoàng, caû hai cuøng lôïi H lôïi S trung hoaø hay chòu thieät theo yù muoán.

- Trong heä thoáng phaân loaïi haønh vi ngoân töø, haønh vi caàu khieán ñöôïc xaùc ñònh theo hai caùch hieåu roäng vaø heïp khaùc nhau.

+ ÔÛ nghóa heïp, caàu khieán ñöôïc hieåu laø caùc haønh ñoäng maø S thöïc hieän nhaèm buoäc H laøm moät ñieàu gì theo yù muoán cuûa mình ñeå ñem lôïi ích cho H S thöôøng gaây thieät haïi cho H

+ ÔÛ nghóa roäng, caàu khieán laø loaïi haønh vi maø thoâng qua ñoù S muoán taïo ra baát kì moät söï thay ñoåi naøo trong haønh ñoäng cuûa H baát keå haønh ñoäng ñoù coù lôïi hay coù haïi cho S hay H

Nguyeãn Vaên Ñoä khaùi nieäm haønh ñoäng thænh caàu laø ñöôïc ngöôøi noùi phaùt ra tín hieäu baèng ngöõ nghóa nhaèm chuyeån tôùi ngöôøi nghe moät yù ñònh, moät söï mong moûi hay moät yeâu caàu keøm theo thaùi ñoä cuûa ngöôøi noùi sao cho ngöôøi nghe thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù vì lôïi ích cuûa ngöôøi noùi, ñoâi khi vì lôïi ích cuûa caû ngöôøi noùi laãn ngöôøi nghe. Haønh ñoäng thænh caàu ñöôïc chia laøm hai phaàn: phaàn coát loõi vaø phaàn ngoaïi bieân

Phaàn coát loõi laø phaàn thöïc hieän löïc thænh caàu

Phaàn ngoaò bieân laø phaàn taêng giaûm löïc thænh caàu goïi laø ‘’nhöõng yeáu toá laøm bieán ñoåi löïc ngoân trung cuûa thænh caàu’’

Toân Nöõ Myõ Nhaät (1999) trong Böôùc ñaàu tìm hieåu ñaëc tröng ngoân ngöõ – vaên hoaù trong haønh vi yeâu caàu cuûa ngöôøi Vieät , soá 8, ñaõ ñöa ra quan nieäm : haønh vi yeâu caàu laø moät haønh vi ôû lôøi thuoäc nhoùm ñieàu khieån theo phaân loaïi cuûa Seale, caùc ñieàu kieän may maén cuûa haønh vi yeâu caàu laø noäi dung meänh ñeà, chuaån bò, chaân thaønh, caên baûn. Cuøng moät yù nghóa yeâu caàu trong tieáng Vieät coù nhieàu töø vôùi saéc thaùi yù nghóa ít nhieàu khaùc nhau nhö caàu khieán , ra leänh, xin, khaån caàu... veà vaán ñeà naøy thì taùc giaû Ñoã Höõu Chaâu phaân bieät: khaån caàu xin vaø ra leänh tuy cuøng ñích ôû lôøi nhaän ñöôïc haønh ñoäng C ôû B nhöng hieäu löïc khaùc nhau

- Leänh coù tính cöôõng böùc

Trang 34

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

- Khaån caàu xin khoâng coù tính cöôõng böùc maø troâng ñôïi vaøo loøng toát , thieän yù

cuûa B

Nhö vaäy, trong quan nieäm cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc theo quan ñieåm cuûa ngöõ duïng hoïc ñaõ nhaán maïnh vaøo haønh ñoäng taïi lôøi cuûa phaùt ngoân vaø cho raèng haønh ñoäng caàu khieán laø loaïi haønh ñoäng coù möùc ñe doaï theå dieän cao. Chính vì vaäy khi phaùt ngoân ngöôøi noùi caàn löïa choïn nhöõng phöông thöùc phuø hôïp sao cho ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp vaø coù moái quan heä maät thieát vôùi tính lòch söï. Caàu khieán giaùn tieáp thöøông lòch söï hôn tröïc tieáp tuy nhieân giöõa giaùn tieáp vaø lòch söï khoâng phaûi laø moái quan heä ñoàng bieán, nhöõng yeáu toá boå trôï nhö tieåu töø tình thaùi, ñaïi töø xöng hoâ…coù taùc duïng laøm taêng/giaûm löïc thænh caàu. Hình thöùc cuõng nhö coâng duïng khoâng phaûi laø daáu hieäu nhaän dieän caâu caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán laø loaïi haønh ñoäng ngoân töø nhaèm ñieàu khieån ngöôøi nghe thöïc hieän haønh ñoäng theo chuû yù cuûa ngöôøi noùi.

2.2 Caùc loaïi haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu

Cho ñeán nay vaán ñeà veà phaân bieät caùc thuaät ngöõ “caâu”, “caâu noùi”, “lôøi noùi”, “phaùt ngoân” vaãn coøn nhieàu baát caäp. Tuy nhieân ta coù theå thoáng nhaát raèng khi noùi/ vieát ra chuùng ta ñaõ “phaùt ngoân”, moãi lôøi chuùng ta noùi ra öùng vôùi caùc ñôn vò ñöôïc goïi laø “caâu” ñöôïc goïi laø “phaùt ngoân”. Nhöng neáu nhö “caâu” laø ñôn vò tröøu töôïng, khoâng hieän thöïc thì ngöôïc laïi “phaùt ngoân” laø ñôn vò hieän thöïc cuûa ngoân ngöõ trong giao tieáp. Khi chuùng ta “phaùt ngoân” laø chuùng ta ñaõ haønh ñoäng, ñaõ thöïc hieän moät loaïi haønh ñoäng ñaëc bieät maø phöông tieän laø ngoân ngöõ. Nhöõng haønh ñoäng ñoù coù theå laø: hoûi, caàu khieán, höùa heïn, traùch moùc, khen gôïi…Moãi moät haønh ñoäng ngoân töø mang nhieàu ñaëc ñieåm yù nghóa duïng phaùp rieâng. Trong ñoù caàu khieán laø moät loaïi haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi söû duïng vôùi muïc ñích ñeå ngöôøi nghe thöïc hieän theo chuû yù cuûa mình. Nhöõng haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu laø: ra leänh, sai baûo, yeâu caàu/ ñeà nghò, nhôø vaû, keâu goïi, môøi moïc, xin pheùp, khuyeân raên. Vaø khi ñaët noù vaøo moái quan heä vôùi tính lòch söï thì caàu khieán laø loaïi haønh ñoäng coù möùc ñoä ñe doaï theå hieän cao, haønh ñoäng caàu khieán coù theå coù nhöõng taùc ñoäng tích cöïc (laøm lôïi) hay tieâu cöïc (gaây thieät) ôû möùc ñoä khaùc nhau cho caû hai phía ngöôøi noùi laãn ngöôøi nghe. Döïa vaøo lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø vaø quan nieäm lòch söï (buø ñaép nhöõng hao toån thieät thoøi maø haønh ñoäng caàu khieán gaây ra cho ngöôøi ñoái thoaïi) cuûa J. L. Austin vaø H. P. Grice thì haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu ñöôïc xeùt vaøo hai loaïi: caàu khieán caïnh tranh vaø caàu khieán hoaø ñoàng.

Trang 35

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

2.2.1. Caàu khieán caïnh tranh

* Ñònh nghóa

Caàu khieán caïnh tranh laø loaïi haønh ñoäng caàu khieán vôùi lôïi ích cuûa vieäc ñöôïc thöïc hieän thöôøng thuoäc veà ngöôøi noùi hoaëc trung hoaø hoaëc khoâng thuoäc veà ngöôøi nghe. Ñoù laø nhöõng haønh ñoäng nhö: ra leänh (order) thænh caàu, nhôø vaû (request), xin pheùp,…

* Xeùt veà vò theá giao tieáp, caàu khieán caïnh tranh coù theå ñöôïc phaân laøm hai

loaïi sau:

+ Ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp cao hôn ngöôøi nghe (haønh ñoäng ra leänh)

+ Ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp thaáp hôn hoaëc ngang baèng vôùi ngöôøi nghe

(haønh ñoäng thænh caàu, nhôø vaû, xin pheùp,…)

2.1.1.1 Haønh ñoäng ra leänh

Haønh ñoäng ra leänh laø ñöa ra meänh leänh, mang tính baét buoäc vaø nghe thöïc

hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu.

VD: Nghieâm!Ñöùng laïi, ñöùng!

Haønh ñoäng ra leänh coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:

− Ñöôïc duøng trong tröôøng hôïp lôïi ích cuûa vieäc ñöôïc thöïc hieän chuû yeáu quan heä ñeán ngöôøi noùi hoaëc chuû yeáu khoâng thuoäc veà ngöôøi nghe. − Vò theá giao tieáp vaø quyeàn uy cuûa ngöôøi noùi maïnh hôn ngöôøi nghe. − Tính baét buoäc ôû möùc ñoä cao.

−

Xuaát hieän trong caùc kieåu caâu nhöng chuû yeáu ôû kieåu vaéng maët chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai.

− Söï tham gia cuûa caùc TTTT thöôøng laøm giaûm saéc thaùi meänh leänh

−

(ngoaïi tröø TTTT ñi) Xuaát hieän haàu heát trong caùc loaïi phong caùch nhöng chuû yeáu trong phong caùch sinh hoaït haèng ngaøy.

− Thöôøng mang tính chuû quan, phi nghi thöùc.

−

Haønh ñoäng ra leänh thöôøng coù nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc (gaây thieät) cho phía ngöôøi nghe.

Trang 36

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

2.2.1.2. Haønh ñoäng thænh caàu nhôø vaû, xin pheùp. ! Haønh ñoäng thænh caàu: laø ñöa ra lôøi yeâu caàu ngöôøi nghe thöïc hieän haønh ñoäng neâu leân trong caâu (vöôït qua khaû naêng cuûa ngöôøi noùi), theå hieän öôùc mô, nguyeän voïng cuûa ngöôøi noùi haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän.

! Haønh ñoäng xin pheùp:laø haønh ñoäng xin ñöôïc söï thoaû thuaän, cho pheùp ñoàng yù cuûa ai, cô quan, toå chöùc naøo ñoù, cho ngöôøi noùi/ vieát thöïc hieän moät haønh ñoäng gì ñoù.

! Haønh ñoäng nhôø vaû:Haønh ñoäng nhôø vaû ñöôïc ñöa ra ñeå nhôø vaøo söï giuùp

ñôõ cuûa ngöôøi khaùc, laøm phieàn ngöôøi khaùc.

* Ñaëc ñieåm chung:

! Duøng trong tröôøng hôïp lôïi ích cuûa vieäc ñöôïc thöïc hieän chuû yeáu quan

heä ñeán ngöôøi noùi coù khi thuoäc caû ngöôøi nghe.

! Vò theá giao tieáp vaø quyeàn uy cuûa ngöôøi noùi thaáp hôn hoaëc ngang baèng

ngöôøi nghe.

! Khoâng mang tính baét buoäc hoaëc mang tính baét buoäc ôû möùc ñoä thaáp. ! Trong moái quan heä vôùi chuû ngöõ ngöõ phaùp, noù xuaát hieän trong haàu heát

caùc kieåu caâu nhöng ít ôû kieåu vaéng maët chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai.

! Thöôøng ñi keøm vôùi caùc daáu hieäu lòch söï (chuû ngöõ ngöõ phaùp, TTTT, töø “laïy” “xin”, “caén rôm caén coû” “traêm söï nhôø caäy”…” ñeå taêng theâm löïc thænh caàu, nhôø vaû, xin pheùp.

! Xuaát hieän haàu heát trong caùc loaïi phong caùch nhöng chuû yeáu trong phong caùch chính luaän, vaên chöông ngheä thuaät, sinh hoaït haøng ngaøy.

! Thöôøng mang taùc ñoäng tieâu cöïc (gaây thieät) cho phía ngöôøi nghe.

2.2.2 Caàu khieán hoøa ñoàng

Ñònh nghóa: Caàu khieán hoaø ñoàng laø loaïi haønh ñoäng caàu khieán vôùi lôïi ích cuûa vieäc ñöôïc thöïc hieän thuoäc veà ngöôøi nghe hoaëc trung hoøa hoaëc khoâng thuoäc veà ngöôøi noùi nhö khuyeân raên, môøi moïc.

! Haønh ñoäng khuyeân raên (khuyeân nhuû vaø raên ñe): Haønh ñoäng khuyeân raên laø haønh ñoäng ñöa ra lôøi khuyeân veà möùc ñoä lôïi/ thieät cuûa haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu, coù yù nghóa duïng phaùp ngaên caûn haønh ñoäng xaûy ra vì noù coù taùc ñoäng tieâu cöïc (gaây thieät) cho ngöôøi nghe.

! Haønh ñoäng môøi moïc: Haønh ñoäng môøi moïc laø haønh ñoäng ñöôïc neâu leân ñeå toû yù mong muoán, yeâu caàu ngöôøi khaùc thöïc hieän moät haønh ñoäng gì ñoù nhö aên uoáng, tham gia (hoaït ñoäng kinh doanh, ñi du lòch…)

Trang 37

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

* Ñaëc ñieåm:

− Duøng trong tröôøng hôïp lôïi ích cuûa vieäc ñöôïc thöïc hieän chuû yeáu quan

heä ñeán ngöôøi nghe hoaëc khoâng quan heä ñeán ngöôøi noùi.

− Lôïi ích cuûa haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän chuû yeáu thuoäc veà ngöôøi nghe. − Vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thöôøng cao hôn hoaëc ngang baèng vôùi ngöôøi nghe (haønh ñoäng khuyeân nhuû), thaáp hôn hoaëc ngang baèng ngöôøi nghe (haønh ñoäng môøi moïc)

− Khoâng mang tính baét buoäc hoaëc mang tính baét buoäc ôû möùc ñoä thaáp. − Trong moái quan heä vôùi chuû ngöõ ngöõ phaùp, noù xuaát hieän trong caùc kieåu

caâu vaø thöôøng coù söï hieän dieän cuûa chuû ngöõ ngöõ phaùp.

− Ñeå thöïc hieän ñieàu kieän chaân thaønh thì trong caáu truùc caâu thöôøng ñi

keøm vôùi daáu hieäu lòch söï (haønh ñoäng môøi moïc)

VD : Chaùu môøi oâng vaøo xôi côm aï

! Xuaát hieän trong haàu heát caùc phong caùch nhöng chuû yeáu trong phong

caùch chính luaän, vaên chöông ngheä thuaät vaø sinh hoaït haøng ngaøy.

! Thöôøng mang taùc ñoäng tieâu cöïc (gaây thieät) cho phía ngöôøi noùi (haønh

ñoäng môøi moïc)

2.3 Caàu khieán lòch söï

2.3.1. Vaán ñeà veà nguyeân lí lòch söï vaø pheùp lòch söï trong giao tieáp

Nguyeân lí lòch söï laø moät trong nhöõng nguyeân lí ñaëc bieät quan troïng trong hoäi thoaïi. Tính lòch söï taùc ñoäng ñeán caùc hieän töôïng, quy luaät , caáu truùc cuûa ngoân ngöõ vaø aûnh höôûng tôùi phaùt ngoân trong quaù trình giao tieáp. Ñaõ coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà pheùp lòch söï.

! Caùc nhaø vaên hoaù ñeà caäp tôùi pheùp lòch söï döôùi goùc ñoä moät chuaån möïc

xaõ hoäi.

! R.Lakoff, Gleech…tieáp caän pheùp lòch söï döôùi goùc ñoä phöông chaâm hoäi thoaïi.vaø cho raèng lòch söï laø toân troïng nhau, pheùp lòch söï trong giao tieáp chæ coù ñöôïc khi coù söï töông taùc giöõa caùc caù nhaân. Do ñoù caàn thöïc hieän nhöõng quy taéc.

− Khoâng aùp ñaët − Ñeå ngoû söï löïa choïn − Laøm cho ngöôøi ñoái toaïi caûm thaáy thoaûi maùi

Trang 38

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

! P.Brown, S. Levinson laïi tieáp caän pheùp lòch söï nhö moät haønh ñoäng giöõ gìn theå dieän. Quan nieäm cuûa Leech döïa treân khaùi nieäm “toån thaát” vaø “lôïi ích” thì laïi cho raèng coù nhieàu haønh ñoäng taïi lôøi mang baûn chaát coá höõu laø lòch söï nhö cho, taëng vaø khoâng lòch söï nhö ra leänh laø do döïa vaøo ngoân töø, caáu truùc ngoân ngöõ.

VD : – Em kính taëng coâ(boù hoa) nhaân ngaøy Nhaø giaùo Vieät Nam 20 – 11

(lòch söï)

– Cuùt, xeùo! (khoâng lòch söï)

Tuy nhieân trong hoaït ñoäng giao tieáp caàn xaùc ñònh bieåu hieän cuûa tính lòch söï thoâng qua hoaøn caûnh giap tieáp cuï theå. Ví nhö haønh ñoäng ra leänh Nghieâm! Ñöùng laïi, ñöùng! cuûa moät só quan daønh cho moät binh lính trong quaân ñoäi khoâng bò coi laø maát lòch söï bôûi do ñaëc tröng lónh vöïc ngheà nghieäp hoaït ñoäng xaõ hoäi. Hay, cuõng laø lôøi môøi cuûa A ñoái vôùi B trong hai tröôøng hôïp sau ñaây coù möùc lòch söï hoaøn toaøn khaùc nhau.

– Chuû nhaät naøy baïn coù tôùi nhaø toâi duøng böõa ñöôïc khoâng? (giaùn tieáp)

– Duø theá naøo thì chuû nhaät naøy baïn cuõng tôùi nhaø toâi duøng böõa ñaáy nheù!

(tröïc tieáp)

Lôøi noùi thöù nhaát bieåu hieän haønh ñoäng môøi moïc döôùi hình thöùc moät caâu hoûi, S ñeå H löïa choïn caâu traû lôøi coù/ khoâng (maø ñieàu lôïi laïi thuoäc veà H) voâ tình hay höõu yù S ñaõ gaây cho H söï ngaïi nguøng trong vieäc löïa choïn. Coøn trong lôøi môøi thöù hai coù söï tham gia cuûa 2 yeáu toá lòch söï:

+ Yeáu toá raøng buoäc: duø theá naøo ñi chaêng nöõa.

+ TTTT: nheù

Lôøi môøi naøy ñöôïc coi laø lòch söï bôûi vì S ñaõ hieån ngoân ñieàu lôïi cuûa haønh

ñoäng maø H thöïc hieän, ñoàng thôøi S coøn theå hieän söï chaân thaønh cuûa mình.

Theo quan nieäm cuûa Leech thì pheùp lòch söï lieân quan chaët cheõ tôùi lôïi ích hay toån thaát gaây ra cho ngöôøi nghe vaø vì vaäy muïc tieâu ñaït tôùi haønh ñoäng ngoân ngöõ lòch söï trong giao tieáp nhö ñaõ trôû thaønh nguyeân taéc sau.

- Toái thieåu hoaù loái noùi baát lòch söï.

- Toái ña hoaù nhöõng loái noùi lòch söï.

Trang 39

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Töø ñoù Leech ñöa ra nhöõng phöông chaâm giao tieáp lòch söï nhö : kheùo, haøo hieäp, taùn ñoàng, khieâm toán, thieän caûm…Vôùi phöông chaâm haøo hieäp laø caùch giaûm lôïi ích cuûa mình vaø saün saøng taêng theâm toån thaát cho mình.

VD : Di chuyeån caùi coái ñaù ñoù thaät khoù khaên, chò coù saün loøng ñeå toâi giuùp

moät tay?

S thaáy H thaät khoù khaên trong vieäc di chuyeån caùi coái ñaù, S tình nguyeän giuùp H, S toán coâng söùc coøn H ñöôïc lôïi. Ñaây chính laø phöông chaâm haøo hieäp trong giao tieáp lòch söï cuûa Leech cho neân tröôøng hôïp naøy ñöôïc coi laø lòch söï

* Khaùi nieäm veà theå dieän

Khaùi nieäm theå dieän hay giöõ theå dieän gaén lieàn vôùi nguyeân lí lòch söï trong hoäi thoaïi. E.Goffman cho raèng trong giao tieáp theå dieän cuûa moät con ngöôøi lieân quan ñeán loøng töï troïïng. Vì vaäy moãi moät haønh ñoäng cuûa mình caàn quan taâm ñeán vieäc giöõ theå dieän cho moïi ngöôøi vaø ngay caû cuûa chính mình, khoâng xaâm phaïm ñeán “laõnh ñòa” cuõng nhö söï “töï do” cuûa ngöôøi khaùc. Maø trong hoäi thoaïi thöôøng xuyeân xuaát hieän nhöõng haønh ñoäng xuùc phaïm coâng khai hoaëc tieàm aån ñeán theå dieän vaø laõnh ñòa cuûa chính mình hay ngöôøi ñoái thoaïi. Theo Brown vaø Levinson ñoù laø haønh ñoäng laøm phöông haïi.

VD: (Meï choàng noùi vôùi con daâu) Goùi chaû gioø nhö vaäy aø?

Ñaâylaø caâu hoûi nhöng löïc ngoân trung laø lôøi cheâ bai, mæa mai. Caâu noùi ñoù ñe doaï ñeán theå dieän cuûa ngöôøi con daâu. Ngöôøi con daâu ñaõ ñuû tröôûng thaønh, laáy choàng, trôû thaønh daâu con cuûa nhaø khaùc, trong cuoäc soáng söï va chaïm giöõa moïi ngöôøi trong gia ñình, giöõa meï choàng vôùi naøng daâu laø ñieàu khoù traùnh khoûi. Neáu nhö ngöôøi meï aân caàn chæ baûo cho coâ con daâu thay vì hoûi caâu hoûi aáy thì seõ khoâng laøm maát theå dieän cuûa coâ vôùi meï choàng vaø moïi ngöôøi trong gia ñình. Trong tröôøng hôïp khaùc meï choàng coâ laïi noùi:

ÔÛ nhaø maø lo chuyeän gia ñình chöù cöù hôû ra laø toùt sang nhaø meï ñeû.

ÔÛ VD naøy ngöôøi meï ñaõ vi phaïm ñeán laõnh ñòa cuûa ngöôøi con. Ñích ngoân trung cuûa caâu noùi laø yeâu caàu coâ con daâu ôû nhaø chaêm soùc gia ñình, khoâng sang nhaø meï ñeû. Ngöôøi meï ñaõ can thieäp vaøo quyeàn töï do haønh ñoäng cuûa ngöôøi con daâu, cho raèng ngöôøi con troán traùnh coâng vieäc sang nhaø meï ñeû chôi, chöa yù thöùc roõ ñöôïc boån phaän cuûa ngöôøi laøm daâu con ñeå töï haønh ñoäng moät caùch ñuùng ñaén. Theo yù nghóa naøy thì caâu noùi cuûa ngöôøi meï laøm phöông haïi ñeán theå dieän cuûa ngöôøi con daâu.

Trang 40

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Nhö vaäy nhöõng haønh ñoäng nhö yeâu caàu, ñeà nghò, ra leänh, caám ñoaùn, khuyeân can, gôïi yù ai laøm moät ñieàu gì ñoù…Theo Searle laø laøm phöông haïi ñeán laõnh ñòa cuûa ngöôøi tieáp nhaän vì chuùng haïn cheá quyeàn haønh ñoäng cuûa ngöôøi ñoù. Töø ñoù ñeå khoâng laøm phöông haïi ñeán theå dieän cuûa mình hay cuûa ngöôøi khaùc caàn thöïc hieän hai chieán thuaät trong giao tieáp: lòch söï tích cöïc vaø lòch söï tieâu cöïc.

! Lòch söï tích cöïc laø haønh ñoäng ñeà cao ngöôøi khaùc, quan taâm ñeán ngöôøi

khaùc.

! Lòch söï tieâu cöïc laø nhöõng haønh ñoäng traùnh laøm phöông haïi tôùi theå dieän laõnh ñòa cuûa ngöôøi khaùc. Neáu nhö khoâng theå traùnh ñöôïc thì laøm giaûm nheï möùc ñoä haønh ñoäng laøm phöông haïi ñoù. Hay noùi caùch khaùc laø laøm giaûm möùc ñoä cuûa phaùt ngoân khoâng lòch söï vaø taêng möùc ñoä phaùt ngoân lòch söï. Theo Fraser (1980) thì baèng nhöõng caùch sau: − Duøng heä thoáng ñaïi töø, caùc töø xöng hoâ, traùnh noùi troáng khoâng. − Duøng caùc TTTT ñeå laøm giaûm nheï möùc ñoä. − Duøng caùch noùi giaùn tieáp thay cho caùch noùi tröïc tieáp. − Duøng caâu hoûi thay cho caâu khaúng ñònh. − Duøng nhöõng haønh ñoäng ngöõ duïng theå hieän luaät taâm lyù ñeå ngöôøi nghe tìm ñöôïc caùi may trong caùi ruûi, tìm ñöôïc caùi lôïi trong caùi bò toån haïi; tìm ñöôïc caùi ñeà cao theå dieän trong caùi laøm phöông haïi theå dieän. − Duøng phöông thöùc boùng gioù xa xoâi theo kieåu gôïi yù ñeå traùnh phöông haïi ñeán laõnh ñòa, theå dieän cuûa ngöôøi khaùc. Vaø neáu nhö bò töø choái thì ngöôøi noùi cuõng khoâng bò maát theå dieän.

2.3.2. Caàu khieán lòch söï

Trong giao tieáp noùi chung vaø ñoái vôùi haønh ñoäng caàu khieán noùi rieâng, nhìn töø goùc ñoä lòch söï caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc nghieân cöùu theo quan ñieåm phoå nieäm cho raèng chöùc naêng cô baûn cuûa caùc haønh ñoäng ngoân ngöõ giaùn tieáp laø lòch söï vaø ñieàu ñoù laø chung cho moïi ngoân ngöõ. Brown vaø Levinson cuõng ñaõ tuyeân boá tính phoå nieäm cuûa caùc ngoân ngöõ giaùn tieáp baét nguoàn töø chöùc naêng cô baûn maø chuùng phuïc vuï trong quan heävôùi caùc chieán löôïc phoå nieäm cuûa tính lòch söï. Ñeå minh chöùng cho ñieàu naøy thì hai taùc giaû treân ñaõ ñöa ra moät heä thoáng chieán löôïc lòch söï döïa treân nguyeân taéc ñoàng bieán giöõa lòch söï vaø giaùn tieáp. Leech cuõng cho raèng : cuøng vôùi moät noäi dung meänh ñeà, coù theå taêng möùc lòch söï cuûa phaùt ngoân baèng caùch taêng möùc giaùn tieáp. Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc Taây Aâu ñaõ uûng hoä quan ñieåm naøy vaø khaûo saùt qua moät soá ngoân ngöõ nhö tieáng Anh, YÙ, Taây Ban Nha.

Trang 41

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Tuy nhieân neáu nhö quan nieäm veà lòch söï nhìn töø goùc ñoä vaên hoaù ôû moät soá ngoân ngöõ ngoaøi Taây Aâu laïi cho raèng tröïc tieáp khoâng phaûi bao giôø cuõng ít lòch söï hôn giaùn tieáp. Tuyø theo töøng neàn vaên hoaù maø baûn chaát cuûa moái lieân heä giöõa giaùn tieáp vaø lòch söï thay ñoåi.

Brown vaø Levinson cho raèng caàu khieán laø moät loaïi haønh ñoäng coù möùc ñe doaï theå dieän cao, neân khi thöïc hieän noù lòch söï ñaõ trôû thaønh moái quan taâm chính cuûa ngöôøi noùi vaø döôùi aùp löïc cuûa söï quan taâm naøy maø ngöôøi noùi ñaõ choïn caùch caàu khieán naøy hay caùch caàu khieán khaùc. Haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc theå hieän baèng caùc daïng thöùc cuù phaùp khaùc nhau, tuy nhieân caùc hình thöùc khoâng phaûi laø tieâu chí ñeå nhaän dieän lôøi caàu khieán maø phaûi ñi töø caáu truùc beà maët ñeán vieäc giaûi thích cuûa töø cuûa caâu.

Cuõng nhö nhöõng haønh ñoäng ngoân ngöõ khaùc, tính lòch söï cuûa lôøi caàu khieán phuï thuoäc vaøo möùc lòch söï cuûa moät hình thöùc bieåu hieän cuï the,å cuûa moät haønh ñoäng trong moät boái caûnh giao tieáp nhaát ñònh. Ñaùnh giaù möùc lòch söï cuûa lôøi caàu khieán cuõng laø moät trong nhöõng vaán ñeà khaù phöùc taïp vaø khoù khaên. Tuy nhieân moät lôøi caàu khieán ñöôïc coi laø lòch söï khoâng hoaøn toaøn caên cöù vaøo phöông thöùc tröïc tieáp hay giaùn tieáp maø tuyø thuoäc vaøo töøng hoaøn caûnh cuï theå. Moät lôøi caàu khieán lòch söï xeùt treân beà maët ngoân töø tröôùc heát trong caâu thöôøng xuaát hieän nhöõng toå hôïp töø nhö : laøm ôn, laøm phöôùc, nhôø xin, laïy, giuøm (giuùp, hoä), thöông, traêm söï nhôø, caén rôm, caén coû laïy…Haønh ñoäng yeâu caàu coù caùc daáu hieäu mang tính quy öôùc : caùc töø ngöõ trôû thaønh quy öôùc, nghi thöùc.

– Yeáu toá thu huùt söï chuù yù laø nhöõng phöông tieän ñöôïc thöôøng xuyeân nhaèm

chieám ñöôïc söï chuù yù cuûa ngöôøi nghe vaø thöôøng ñöùng tröôùc lôøi thænh caàu.

VD : Ngaøi thöông toâi, toâi ngheøo laém. Toâi caàn phaûi kieám tieàn ñeå soáng.

(Nam Cao)

– Con laïy cuï! Cuï laøm ôn baûo coâ aáy ra cho con hoûi moät tí.

(Nam Cao)

– Toâi laïy oâng! Toâi caén rôm caén coû toâi laïy oâng! OÂng maëc ngöôøi ta…OÂng

ñöøng loâi thoâi nöõa.

(Nam Cao)

– Con sôï vaøo choù caén. Cuï giuùp con laøm phuùc.

(Nam Cao)

Trang 42

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

– Thöa baùc, chaùu chæ nhôø baùc ñieän thoaïi vaøo khoa, neáu baùc só ñoàng yù,

chaùu seõ chaïy uø vaøo, chæ caàn gaëp baùc só ba ñeán naêm phuùt thoâi baùc aï.

(Thuyù Baéc)

Caùc haønh ñoäng ra leänh, ñeà nghò, thænh caàu… luoân coù xu höôùng ñe doaï theå dieän cuûa ngöôøi nghe (H) vaø laøm cho H bò thieät (ñe doaï quyeàn töï do haønh ñoäng, moät thôøi gian, coâng söùc…) Chính vì vaäy khi buoäc phaûi thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng naøy nhöng khoâng muoán laøm maát theå dieän cuûa H vaø cuõng laø giöõ theå dieän cho mình, S caàn coù nhöõng chieán löôïc giaûm thieåu möùc ñoä gaây thieät cho H. Coù theå coi nhöõng töø coù yù nghóa phuï trôï treân ñaây coù taùc duïng laøm taêng theâm löïc thænh caàu naøi næ, van xin khaån thieát. S ñaõ chuyeån lôøi caàu khieán coù möùc aùp ñaët cao thaønh nhöõng phaùt ngoân coù löïc ngoân trung nhôø vaû, caàu xin coù möùc aùp ñaët thaáp. S ñaõ theå hieän raèng mình khoâng ra leänh cho H maø chæ caäy nhôø söï giuùp ñôõ cuûa H maø thoâi. Vaø coù theå noùi H thöïc hieän haønh ñoäng do söï haøo hieäp cuûa mình chöù khoâng phaûi laø theo leänh sai khieán cuûa S. Nhö vaäy vieäc duøng caùc phöông tieän boå trôï ñeå chuyeån caùc phaùt ngoân thænh caàu, meänh leänh thaønh caùc phaùt ngoân nhôø vaû, S ñaõ laøm cho lôøi caàu khieán trôû neân ít aùp ñaët hôn, H deã chaáp nhaän hay töø choái ñoàng thôøi ñôõ maát theå dieän hôn.

* Duøng heä thoáng ñaïi töø, caùc töø xöng hoâ: chuùng mình, boïn mình, chuùng ta, nhaø mình…thay cho ngoâi thöù nhaát ôû vai caàu khieán toâi, ta, mình (baûn thaân ngöôøi noùi) ñeå chæ ngöôøi thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán khoâng chæ H maø coøn caû S vaø caùc thaønh vieân khaùc. Lôøi caàu khieán theâm khaùch quan, vaø giaûm bôùt möùc aùp ñaët cuûa phaùt ngoân. Ñaây cuõng laø phöông saùch laøm dòu möùc ñoä phöông haïi theo caùch noùi cuûa Fraser (1986)

VD: Chuùng mình cuøng doïn deïp nhaø cöûa ñi

Söï coù maët cuûa caùc töø xöng hoâ khoâng trang troïng nhö maøy/tao seõ laøm giaûm

tính lòch söï cuûa caâu vaø ngöôïc laïi .

* Duøng ñaïi töø nhaân xöng bieåu thò thaùi ñoä, tình caûm cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe thay vì maøy/ tao baèng caäu (baïn)/ toâi; coâ(caäu), anh (chò)/ toâi baèng em/ chaùu/ anh (chò)/ anh (chò), chuù (coâ)…Söï khaùc nhau trong caùch xöng hoâ cuûa lôøi caàu khieán dieãn taû möùc ñoä trònh troïng, xa laï hay thaân maät, gaàn guõi cuûa caùc nhaân vaät giao tieáp vaø ñoàng thôøi ñoù cuõng laø phöông dieän bieåu hieän möùc ñoä lòch söï.

VD: Anh (chò) aên ñi. (trung hoaø) Aên ñi. (giaûm bôùt lòch söï)

Trang 43

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Söï löôïc boû (anh/ chò) taïo choã troáng nhö moät daáu hieäu laøm giaûm lòch söï.

* Söï tham gia cuûa TTTT laøm taêng theâm tính lòch söï cuûa lôøi caàu khieán.

VD: Môøi oâng xôi côm.

Môøi oâng xôi côm aï

* Duøng phöông thöùc theå hieän hieäu löïc taïi lôøi giaùn tieáp thay cho tröïc tieáp döôùi daïng caâu hoûi sao / taïi sao?, theá aø?, coù…khoâng?, hay laø…?. Vôùi vieäc duøng hình thöùc giaùn tieáp ñeå boäc loä ñích ngoân trung laø lôøi caàu khieán döôùi daïng caâu hoûi S cho pheùp H töï suy ra lôøi caàu khieán vaø quyeát ñònh löïa choïn. Theo Searle thì phaûi thoâng qua quaù trình suy yù hai baäc.

− Xaùc ñònh muïc ñích ngoân trung chính khaùc vôùi muïc ñích ngoân trung beà

maët.

− Xaùc ñònh muïc ñích ngoân trung aáy laø gì?

Vì vaäy maø caùch noùi giaùn tieáp traùnh ñöôïc vieäc aùp ñaët lôøi caàu khieán leân H.

VD: Anh coù theå cho toâi möôïn ít tieàn ñöôïc khoâng?

Giaûi thích moät khoâng aùp ñaët maø chæ ñöa ra nhöõng lôøi gôïi y cho pheùp ngöôøi nghe töï quyeát ñònh vì vaäy möùc giaùn tieáp ôû ñaây coù vai troø laø moät phöông tieän lòch söï.

VD: Con coù vaën nhoû ñaøi laïi khoâng? Con cöù ngoài ñoù maø coi ti vi haû?

Maëc duø laø giaùn tieáp nhöng giaùn tieáp ôû ñaây khoâng haøm yù moät söï cho pheùp löïa choïn maø laø moät söï ñe doaï, laøm taêng hôn möùc aùp ñaët cuûa haønh ñoäng vì vaäy caâu hoûi ôû daïng naøy keùm lòch söï.

VD: Con coù ñi ra ngoaøi kia khoâng? (Con ñi ra ngoaøi kia ñi)

Ai laïi laøm theá bao giôø? (Con ñöøng laøm theá) Sao oâng khoâng ngoài xuoáng ñaây? (Môøi oâng ngoài xuoáng ñaây)

Thöôøng laøm naûy sinh nhöõng haøm yù hoäi thoaïi khaùc vì vaäy keùm lòch söï hôn caùc caâu caàu khieán töông öùng vaø chæ ñöôïc thöôøng xuyeân ôû caùc tình huoáng ñaëc bieät.

Trong tieáng Vieät giaùn tieáp khoâng phaûi bao giôø cuõng lòch söï hôn tröïc tieáp vì noù haïn cheá phaïm vi hoaït ñoäng. Giaùn tieáp trong tieáng Vieät chæ coù hieäu löïc laøm taêng lòch söï ôû haønh vi caàu khieán caïnh tranh (gaây thieät cho H) hôn ôû caàu khieán

Trang 44

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

hoaø ñoàng. Leech cho raèng khoâng coù söï töông ñoàng veà chöùc naêng lòch söï cuûa giaùn tieáp ôû hai loaïi haønh vi caàu khieán neáu nhö ôû loaïi caàu khieán caïnh tranh giaùn tieáp luoân vôùi chöùc naêng lòch sö thì ôû caùc caâu caàu khieán hoaø ñoàng ví nhö lôøi môøi thì thöùc giaùn tieáp laïi keùm lòch söï hôn thöùc tröïc tieáp. Leech cho raèng caàn phaûi xem xeùt vaán ñeà naøy trong moái quan heä vôùi möùc lôïi, thieät maø haønh ñoäng caàu khieán mang laïi cho ngöôøi nghe vaø ngöôøi noùi. ÔÛ haønh ñoäng caàu khieán caïnh tranh (ra leänh, ngaên caûn, nhôø vaû) trong tieáng Vieät, tröïc tieáp thöôøng laøm giaûm möùc lòch söï cuûa caâu, neáu khoâng coù caùc daáu hieäu lòch söï boå trôï. Coøn tính giaùn tieáp laïi laøm taêng möùc lòch söï.

ÔÛ haønh ñoäng caàu khieán hoaø ñoàng (môøi moïc, cho pheùp…) tieáng Vieät khaùc vôùi tieáng Anh. Tröïc tieáp (aùp ñaët) laïi coù veû laøm taêng lòch söï hôn giaùn tieáp (ñeå ngoû cho ngöôøi nghe töï quyeàn quyeát ñònh)

VD: Chaùu phaûi ôû ñaây chôi ñeán heát heø ñaáy nheù!

Duø theá naøo ñi nöõa thì chò cuõng phaûi tôùi duøng böõa vôùi boïn em ñaáy nheù

Söï coù maët cuûa phuï töø phaûi trong hai ví duï treân + daïng thöùc tröïc tieáp, khoâng cho pheùp ngöôøi nghe ñöôïc quyeàn töø choái. Tuy nhieân lôøi môøi naøy laïi raát lòch söï bôûi noù theå hieän tình caûm chaân thaønh cuûa ngöôøi noùi vaø noù hieån ngoân ñieàu lôïi maø haønh ñoäng caàu khieán mang laïi cho H. Neáu nhö duøng thöùc giaùn tieáp cho lôøi môøi naøy nhö.

VD: Chaùu coù ôû ñaây chôi ñeán heát heø khoâng?

Chò tôùi duøng böõa vôùi tuïi em ñöôïc khoâng?

Caâu hoûi ñeå ngoû cho ngöôøi nghe tuyø choïn thì möùc ñoä lòch söï giaûm haún. Vì noù baét ngöôøi nghe phaûi löïa choïn ñieàu lôïi cho mình vaø cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc gaây thieät haïi cho S. Ngöôøi noùi ñaõ giaùn tieáp theå hieän lôïi ích caù nhaân cuûa ngöôøi nghe vaø bieåu loä söï thieáu quan taâm chaân thaønh cuûa mình.

Trang 45

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Chöông hai

PHÖÔNG THÖÙC THEÅ HIEÄN HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TRONG TIEÁNG VIEÄT

Xöa nay vaán ñeà nhaän bieát löïc ngoân trung (yù ñònh cuûa ngöôøi noùi)ñaõ ñöôïc baøn luaän khaù nhieàu.Thoâng qua moät soá coâng trình nghieân cöùu noåi tieáng trong lónh vöïc naøy, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc tieâu bieåu nhö J.L.Austin, H.P. Grice, J.R. Searle… ñaõ ñi ñeán thoáng nhaát ôû nhöõng ñieåm sau:Khi xeùt moät phaùt ngoân, ngoaøi caùi yù nghóa ñöôïc noùi ra tröïc tieáp (coù haønh ñoäng taïi lôøi tröïc tieáp) nhôø caùc yeáu toá ngoân ngöõ nhö aâm, töø, keát caáu caâu … coøn coù theå bieåu hieän nhöõng haønh ñoäng khaùc (coù haønh ñoäng taïi lôøi giaùn tieáp). Vaø muoán naém baét ñöôïc ñieàu ñoù, ngöôøi nghe phaûi döïa vaøo caùc yeáu toá ngoaøi ngoân ngöõ ñaëc bieät laø vaên caûnh. Ñoàng thôøi khi ñaët ra caâu hoûi:Laøm sao ñeå xaùc ñònh ñöôïc haønh ñoäng taïi lôøi tröïc tieáp hay giaùn tieáp? Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc treân cuoái cuøng ñaõ ñi ñeán thoáng nhaát cho raèng: moät haønh ñoäng taïi lôøi ñöôïc coi laø tröïc tieáp khi haønh ñoäng ñoù ñöôïc thöïc hieän ñuùng vôùi caùc ñieàu kieän söû duïng, ñuùng vôùi caùc ñích taïi lôøi cuûa chuùng. Hay noùi moät caùch khaùc, moät haønh ñoäng taïi lôøi ñöôïc coi laø tröïc tieáp neáu ngöôøi phaùt ngoân hieån ngoân boäc loä yù ñònh cuûa mình vaø ngöôøi tieáp nhaän tri nhaän yù ñònh ñoù moät caùch tröïc tieáp töø phaùt ngoân maø khoâng caàn phaûi traûi qua moät quaù trình suy yù naøo. Theá nhöng trong thöïc teá cuoäc soáng, trong vieäc söû duïng ngoân ngöõ, bôûi nhieàu lyù do maø ñoâi khi ngöôøi noùi söû duïng haønh ñoäng ngoân ngöõ naøy nhöng laïi nhaèm ñaït ñeán hieäu löïc taïi lôøi cuûa moät haønh ñoäng ngoân ngöõ khaùc. Ñoù chính laø haønh ñoäng taïi lôøi giaùn tieáp. Nhö vaäy moät haønh ñoäng taïi lôøi ñöôïc coi laø giaùn tieáp khi ngöôøi noùi thöïc hieän haønh ñoäng taïi lôøi baèng caùch che giaáu ñi yù ñònh cuûa mình döôùi moät hình thöùc taïi lôøi khaùc. Vaø ngöôøi nghe muoán nhaän dieän ñöôïc löïc ngoân trung thì phaûi traûi qua moät quaù trình suy yù. Vì vaäy ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp, ngöôøi noùi caàn döïa vaøo moái quan heä giöõa ñích phaùt ngoân vaø caùch thöùc theå hieän haønh ñoäng phaùt ngoân maø löïa choïn phöông thöùc tröïc tieáp hay giaùn tieáp.

1. PHÖÔNG THÖÙC THEÅ HIEÄN TRÖÏC TIEÁP HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN

TRONG TIEÁNG VIEÄT

1.1. Phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai

Trong quaù trình giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät, khi toå chöùc phaùt ngoân, ñeå ñaït ñöôïc ñích ngoân trung, ngöôøi noùi coù theå löïa choïn nhöõng yeáu toá ngoân ngöõ khaùc nhau. Xeùt veà maët hình thöùc caáu truùc cuûa phaùt ngoân ñoâi khi ngöôøi nghe laàm Trang 46

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

töôûng raèng phaùt ngoân ñoù thöøa (dö, laëp) hay thieáu (tænh löôïc, ruùt goïn) moät phaàn naøo ñoù. Nhöng xeùt ôû bình dieän ngöõ nghóa nhaát laø theo quan ñieåm cuûa ngöõ duïng hoïc thì caùi maø ngöôøi ta cho raèng “thöøa” hay “thieáu” ñoù laïi ngaàm aån moät noäi dung thoâng baùo khaùc nhau. Ñoái vôùi haønh ñoäng caàu khieán cuõng vaäy, ngöôøi Vieät thöôøng duøng phöông thöùc tænh löôïc. Phöông thöùc naøy khaù quen thuoäc vaø trôû neân phoå bieán, ñöôïc ngöôøi Vieät tri nhaän noù moät caùch töï nhieân nhö theå laø nhöõng quy öôùc saün coù vaäy. Phöông thöùc tænh löôïc chính laø caùch thöùc giaûm thieåu toái ña ñoä daøi cuûa thoâng baùo nhöng vaãn ñaït hieäu quaû cao trong vieäc chuyeån taûi noäi dung.

Ñaõ coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà tænh löôïc vôùi nhöõng ñònh nghóa coù phaàn khaùc nhau, nhö caùc taùc giaû Nguyeãn Kim Thaûn, Hoaøng Troïng Phieán, Traàn Ngoïc Theâm, Cao Xuaân Haïo, Dieäp Quang Ban, Phaïm Vaên Tình,… Song haàu heát hoï ñeàu cho raèng:Tænh löôïc laø thuû phaùp nhaèm muïc ñích giaûm thieåu thoâng baùo baèng caùch löôïc boû caùc yeáu toá laëp. Vaø muoán xaùc ñònh ñöôïc nhöõng yeáu toá giaûm thieåu ñoù phaûi baèng pheùp lieân töôûng nhôø ngöõ caûnh.

Nhö vaäy trong giao tieáp, tænh löôïc laø moät bieän phaùp thöôøng duøng ñeå löôïc boû caùc yeáu toá ngoân ngöõ trong nhöõng ñieàu kieän cho pheùp. Khi tìm hieåu veà caáu truùc cuûa caùc phaùt ngoân caàu khieán bò tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai, chuùng toâi nhaän thaáy noù coù caáu taïo khoâng hoaøn chænh. Treân beà maët cuûa noù chæ coù moät thaønh phaàn hieän höõu. Noùi moät caùch cuï theå laø caáu truùc cuûa noù chæ bao goàm: vò ngöõ vaø boå ngöõ. Coøn chuû ngöõ khoâng hieän höõu (ñöôïc hieåu ngaàm, aån trong boái caûnh, beân ngoaøi vaên caûnh)

Caên cöù vaøo phaàn bò löôïc bôùt vaø ngöõ caûnh xuaát hieän, nhöõng phaùt ngoân caàu khieán bò tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai coù daïng thöùc sau: haønh ñoäng caàu khieán vôùi ngoâi thöù nhaát(ngoâi caàu khieán) vaø vò töø ngoân haønh(coù yù nghóa caàu khieán) khoâng xuaát hieän ; ngoâi thöù hai(ngoâi nhaän leänh) bò tænh löôïc vaø coù theå theâm caùc nhoùm phuï töø hoaëc vò töø tình thaùi: haõy, ñöøng, chôù vaø caàn, phaûi, neân… vaøo ñaàu phaùt ngoân hoaëc caùc tieåu töø tình thaùi: ñi, naøo, nheù… vaøo cuoái phaùt ngoân.

Ngöõ lieäu thu thaäp ñeå khaûo saùt chuû yeáu ôû hai loaïi dieãn ngoân (trong phong caùch vaên chöông ngheä thuaät vaø sinh hoaït haøng ngaøy) vaø ñöôïc chuùng toâi trình baøy nhö sau :

(1) Daäy! Daäy! Daäy !

Beân aùn moät tieáng gaø vöøa gaùy…

(Phan Boäi Chaâu, Baøi ca chuùc Teát thanh nieân)

(2) Môû maét thaáy roõ raøng taân vaän hoäi

Trang 47

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Xuùm vai vaøo xoác vaùc cöùu giang san. Ñi cho eâm, ñöùng cho vöõng, truï cho gan…

(Phan Boäi Chaâu, Baøi ca chuùc Teát thanh nieân)

(3) – Meï ôi boá noùi ñöa cho boá caùi kìm .

– Ñôïi moät chuùt!

(4) Laøm xong baøi taäp roài ñi ñaâu thì ñi .

(5) Côm coâ naáu xong roài ñaáy. AÊn roài ñi hoïc .

(6) Im ngay . Caâm caùi moàm!

(Nam Cao, Nöôùc maét)

(7) Ñi chôi. Ñeå cho thaày nghæ. Thaày hôi nhöùc ñaàu! (Nam Cao,Baøi hoïc queùt nhaø)

(8) Thoâi ñeå ñaáy maø aên !

(Nam Cao, Baøi hoïc queùt nhaø)

(9) Ñöùng laïi! Xuoáng ruoäng nhoå luùa ñi, khoâng coù cheát caû baây giôø.

(Nam Cao, Tranh toái tranh saùng)

(10) Xích con choù laïi caùi coät tít ñaèng kia.

(Nam Cao, Ñoâi maét)

(11) Giaûng giuøm baøi taäp.

(12) 8h30 saùng mai môøi phuï huynh leân gaëp toâi .

(13) Theá naøo, keå tieáp phaàn cuoái! Ngaøy hoâm sau soáng cheát theá naøo caäu

cuõng phaûi moø tôùi caùi ñoäi nöõ coâng nhaân aáy chöù?

(Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh traêng cuoái röøng)

(14) Traøng voã tay xuoáng cöôøi ñon ñaû.

– Ngoài ñaây… Ngoài xuoáng ñaây töï nhieân… (Kim Laân, Vôï nhaët)

(15) Traøng ngoaùi coå laïi vuoát moà hoâi treân maët cöôøi.

–Thaät ñaáy, coù ñaåy thì ra mau leân.

(Kim Laân, Vôïï nhaët)

(16) Quaân aên cöôùp laøm maát boø tao (maéng A Söû)

Trang 48

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

– Ñem suùng ñi laáy con hoå veà.

(Toâ Hoaøi, Vôï choàng A Phuû)

(17) Ñöùng laïi! Ñöùng !

(18) Giaäm chaân taïi choã, giaäm !

(19) Beân traùi, quay !...

Qua ngöõ lieäu thu thaäp chuùng toâi nhaän thaáy caáu truùc ôû daïng naøy haàu heát chuùng laø nhöõng caâu leänh mang tính chaát baét buoäc ôû möùc ñoä cao:(3);(6);(7);(9 (10);(12);(16);(17);(18);(19) Trong tröôøng hôïp naøy thì :

Vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi nghe

hoaëc ngöôøi noùi laø ngöôøi baäc treân cuûa ngöôøi nghe.

Lôïi ích cuûa vieäc ñöôïc thöïc hieän chuû yeáu quan heä ñeán ngöôøi noùi hoaëc chuû

yeáu khoâng thuoäc veà ngöôøi nghe.

Ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp maïnh do vaäy coù heä quaû laø tính baét buoäc cao.

Chaúng haïn :

ÔÛ ví duï(3) Ngöôøi noùi: Ngöôøi meï

Ngöôøi nghe: Ngöôøi con

Ngöôøi con ñang maûi suy nghó veà baøi hoïc, khoâng muoán doøng suy töôûng bò giaùn ñoaïn neân nhôø meï laáy cho boá caùi kìm giuùp mình baèng caùch noùi giaùn tieáp Meï ôi! Boá baûo ….Chính vì vaäy lôïi ích cuûa vieäc ñöôïc thöïc hieän ôû ñaây coù theå noùi chæ quan heä ñeán ngöôøi noùi.

Vì trong tình huoáng ngöôøi meï ñang noùi vôùi con (chöù khoâng noùi vôùi choàng) cho neân ngöôøi meï coù vò theá giao tieáp cao hôn (laø ngöôøi baäc treân). Chính vì vaäy ngöôøi meï noùi “Ñôïi moät chuùt”laø moät caâu leänh, mang tính baét buoäc cao. Luùc ñoù ngöôøi con coù theå seõ ñi laáy caùi kìm ñöa cho boá hoaëc noùi laïi vôùi boá vôùi noäi dung chaúng haïn nhö: Boá ôi!Boá haõy“Ñôïi moät chuùt”.Khi meï noùi vôùi con chæ caàn Ñôïi moät chuùt,vaéng chuû ngöõ,nhöng con noùi vôùi boá phaûi coù chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai Boá ôi, boá haõy thì môùi ñaûm baûo söï leã ñoä.

ÔÛ ví duï(12) Ngöôøi noùi: Coâ giaùo chuû nhieäm lôùp 11A3

Ngöôøi nghe: Nam (hoïc sinh lôùp 11A3)

Trang 49

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Lôïi ích cuûa vieäc môøi phuï huynh leân gaëp coâ chuû nhieäm tröôùc maét thuoäc veà ngöôøi noùi. Ngöôøi noùi coù nhieäm vuï giaùo duïc, daïy doã hoïc sinh nhöng hoïc sinh coøn thieáu yù thöùc töï giaùc trong vieäc hoïc, vi phaïm noäi quy tröôøng lôùp. Chính vì vaäy ñeå giaùo duïc toát hoïc sinh, hoaøn thaønh nhieäm vuï cuûa mình, ngöôøi giaùo vieân nhaän thaáy caàn phaûi phoái hôïp chaët cheõ vôùi gia ñình vaø vieäc môøi phuï huynh hoïc sinh tröôùc heát lôïi ích thuoäc veà ngöôøi noùi nhöng lôïi ích cuoái saâu xa cuûa noù laïi thuoäc veà ngöôøi nghe.

Trong tröôøng hôïp naøy ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù vò theá xaõ hoäi khoâng bình ñaúng (thaày vaø troø) do vaäy ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp maïnh hôn vaø heä quaû laø coù tính baét buoäc cao .

ÔÛ ví duï (6) Ngöôøi noùi: Ñieàn

Ngöôøi nghe: Vôï Ñieàn

Theo phong tuïc taäp quaùn, quan nieäm cuûa haàu heát caùc daân toäc Vieät vaø cuûa daân toäc Kinh noùi rieâng, trong gia ñình ngöôøi choàng laø ngöôøi baäc treân, coù quyeàn uy cao hôn ngöôøi vôï. Chính vì vaäy ngöôøi choàng coù theå noùi vôùi vôï nhöõng daïng caâu meänh leänh khuyeát chuû ngöõ, ngöôïc laïi thì ngöôøi vôï khoâng theå. Ñoàng thôøi do quan nieäm “xuaát giaù toøng phu”, ngöôøi choàng luoân coù theá maïnh trong gia ñình cho neân heä quaû laø tính baét buoäc cuûa haønh ñoäng ngoân ngöõ ôû möùc ñoä cao. Maët khaùc ngheä thuaät giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät coøn chæ ra raèng “Choàng noùng thì vôï bôùt lôøi” do vaäy moät ngöôøi vôï ñöôïc ñaùnh giaù laø khoân kheùo thì sau söï “noåi noùng” cuûa ngöôøi choàng hoï ñaønh laúng laëng maø nghe, thaäm chí coù tröôøng hôïp coøn nhaãn nhuïc chòu ñöïng cho ñeán khi ngöôøi choàng nguoâi ngoai thì môùi löïa lôøi khuyeân giaûi.

Khi xem xeùt veà lôïi ích cuûa vieäc ñöôïc thöïc hieän Im ngay! Caâm caùi moàm! chuùng toâi nhaän thaáy haønh ñoäng ngoân ngöõ ra leänh aáy chuû yeáu quan heä ñeán ngöôøi noùi. Bôûi Ñieàn quaù meät moûi trong buoåi lónh tieàn baèng caên cöôùc vaø böu thieáp cuûa thôøi bao caáp neân vieäc vôï ca caåm khoâng mua thuoác cho con khieán Ñieàn caøng theâm meät moûi, nhöùc ñaàu hôn. Nhö vaäy söï im laëng cuûa vôï hoaøn toaøn ñem laïi lôïi ích cho Ñieàn.

Ví duï(7) cho thaáy:

Ngöôøi noùi : Thaày (boá cuûa Hoàng)

Ngöôøi nghe: Hoàng

Vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn ngöôøi nghe.

Trang 50

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Lôïi ích cuûa vieäc ngöôøi nghe laøm thuoäc veà ngöôøi noùi: Thaày khoâng muoán Hoàng “baùm laáy” mình, ñeå cho mình ñöôïc raûnh rang veà theå xaùc, tinh thaàn ñöôïc thö giaõn do ñang caêng thaúng, ñaàu ñang ñau nhöùc.

Trong haønh ñoäng ngoân ngöõ naøy, ngöôøi noùi laø ngöôøi baäc treân, coù vò theá giao tieáp cao hôn (boá) ngöôøi nghe (con), ñoàng thôøi do hoaøn caûnh giao tieáp ñang meät moûi, khuoân maët döõ tôïn…) neân tính baét buoäc ôû möùc ñoä cao.

Ví duï (16) cho thaáy: Daïng caâu caàu khieán tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai, beân caïnh haønh ñoäng ra leänh coøn coù haønh ñoäng khuyeân nhuû, (1),(2),(4); thænh caàu(11),(15), môøi moïc (14)

Ngöõ lieäu ñaõ thu thaäp ñöôïc chæ ra raèng haønh ñoäng khuyeân nhuû xuaát hieän trong caùc caâu caàu khieán tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai coù taàn soá xuaát hieän ít hôn, sau haønh ñoäng ngoân ngöõ ra leänh. Bôûi trong giao tieáp noù ñöôïc xem nhö keùm hieäu quaû.

Trong “Baøi ca chuùc Teát thanh nieân” (1), do nhaän thaáy traùch nhieäm caàn phaûi boài döôõng yù thöùc caùch maïng cho taàng lôùp thanh nieân, löïc löôïng röôøng coät, keá thöøa , phaùt huy thaønh quaû caùch maïng maø oâng cha ta ñeå laïi moät caùch saâu saéc nhaát, Phan Boäi Chaâu ñöa ra lôøi khuyeân nhuû coù theå coi nhö moät lôøi thöùc tænh taàng lôùp thanh nieân haõy böøng tænh, nhaän roõ yù thöùc traùch nhieäm cuûa mình tröôùc côn nguy bieán cuûa ñaát nöôùc. ÔÛ ví duï (2) thì yù thöùc aáy phaûi ñöôïc theå hieän baèng haønh ñoäng cuï theå: ñoàng söùc ñoàng loøng, chung löng ñaáu caät gaùnh vaùc troïng traùch naëng neà cuûa giang san; trui reøn cho mình yù chí kieân cöôøng, beàn bæ.

Trong hai ví duï treân, ngöôøi noùi laø só phu yeâu nöôùc, nhaø laõnh ñaïo caùch maïng Phan Boäi Chaâu; ngöôøi nghe laø taàng lôùp thanh nieân coù vai troø quan troïng ñoái vôùi vaän meänh cuûa ñaát nöôùc. Phan Boäi Chaâu yeâu caàu lôùp treû nhaän roõ yù thöùc traùch nhieäm cuûa mình, ñieàu naøy phuø hôïp vôùi boái caûnh xaõ hoäi, tình hình cuûa ñaát nöôùc. Chính vì vaäy (1) vaø (2) laø haønh ñoäng ngoân ngöõ khuyeân nhuû.

Lôïi ích trong tröôøng hôïp naøy thuoäc veà caû ngöôøi noùi laãn ngöôøi nghe nhöng chuû yeáu thuoäc veà ngöôøi nghe, vôùi vai troø laø nhaø laõnh ñaïo caùch maïng vieäc boài döôõng yù thöùc caùch maïng cho theá heä treû laø nghóa vuï, traùch nhieäm cuûa nhaø chính trò Phan Boäi Chaâu.

Tính baét buoäc trong tröôøng hôïp naøy cao do hoaøn caûnh phaùt ngoân (ñaát nöôùc ñang trong caûnh ngaët ngheøo, rôi vaøo tay thöïc daân Phaùp, caùc phong traøo noâng daân khôûi nghóa coøn mang tính chaát boäc phaùt, töï giaùc neân deã bò thaát baïi.

Trang 51

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Tuy nhieân haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän hay khoâng laïi hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo yù thöùc töï giaùc cuûa moãi caù nhaân.

ÔÛ ví duï(4), Ngöôøi noùi: Trang

Ngöôøi nghe: Minh (baïn Trang)

Lôïi ích cuûa vieäc ngöôøi nghe thöïc hieän hoaøn toaøn thuoäc veà hoï. Ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe laø baïn hoïc cuøng lôùp cuûa nhau, ngöôøi noùi khoâng coù quyeàn uy gì ñoái vôùi ngöôøi nghe neân ñaây laø haønh ñoäng khuyeân nhuû.

Qua ngöõ lieäu thu thaäp nhö ví duï (11), chuùng toâi nhaän thaáy haønh ñoäng ngoân ngöõ thænh caàu ít xuaát hieän trong caùc phaùt ngoân tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai vì noù ñöôïc xem laø thieáu teá nhò, lòch söï. Bôûi leõ ñoái vôùi haønh ñoäng ngoân ngöõ thænh caàu, lôïi ích cuûa vieäc ngöôøi nghe laøm chuû yeáu thuoäc veà ngöôøi noùi.

Ngöôøi noùi : Trang

Ngöôøi nghe: Minh (baïn Trang)

Trang nhôø Minh giaûng giuùp baøi taäp cho mình hieåu. Trang hieåu baøi nhöng Minh bò toán coâng söùc neân lôïi ích vieäc giaûng baøi cuûa Minh thuoäc veà Trang. Do Trang vaø Minh laø hai ngöôøi baïn hoïc cuøng lôùp, Trang khoâng coù quyeàn uy gì ñoái vôùi Minh. Chính vì vaäy tính baét buoäc thaáp. Haønh ñoäng “giaûng baøi”ñöôïc thöïc hieän hay khoâng hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo Minh vaø thaùi ñoä thaønh khaån cuûa Trang.

ÔÛ ví duï(15), Ngöôøi noùi : Traøng

Ngöôøi nghe: coâ gaùi Traøng môùi quen (vôï Traøng sau naøy)

Ñoái vôùi haønh ñoäng caàu khieán coù haønh ñoäng taïi lôøi ruû reâ, môøi goïi ít xuaát hieän ôû daïng phaùt ngoân tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai tröø khi moái quan heä giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe thaät söï thaân thieän gaàn guõi hoaëc ngöôïc laïi hoï môùi gaëp nhau laàn ñaàu coøn coù moät khoaûng caùch veà xaõ hoäi. Hoï coøn thieáu töï nhieân vaø ñieàu ñoù ñöôïc bieåu hieän ôû söï e deø trong caùch xöng hoâ.

ÔÛ ví duï(14), Ngöôøi noùi :Traøng

Ngöôøi nghe: Coâ gaùi maø Traøng môùi quen (vôï cuûa Traøng sau naøy)

Lôøi môøi cuûa Traøng choûng loûn nghe nhö lôøi boâng ñuøa, bôõn côït bôûi hai ngöôøi trai chöa vôï, gaùi chöa choàng môùi gaëp gôõ nhau ñaàu neân lôøi ruû reâ môøi goïi coøn coù chuùt e deø, ngöôïng nguøng, thieáu töï nhieân. Caùch noùi baâng quô voán ñaõ trôû neân quen thuoäc ñoái vôùi ngöôøi Vieät trong nhöõng hoaøn caûnh töông töï nhö theá naøy.

Toùm laïi ngöôøi Vieät thöôøng söû duïng phaùt ngoân tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai trong tröôøng hôïp haønh ñoäng ngoân ngöõ coù hieäu löïc taïi lôøi ra leänh. Bôûi vì

Trang 52

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

trong giao tieáp, daïng caáu truùc nhö vaäy thöôøng mang saéc thaùi meänh leänh cao: Ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp cao hôn, ngöôøi nghe hoaëc laø ngöôøi baäc treân vaø vì vaäy haønh ñoäng ngoân ngöõ naøy coù tính baét buoäc cao. ÔÛ haønh ñoäng khuyeân nhuû thì ngöôøi noùi thöôøng coù vò theá giao tieáp hoaëc vò theá xaõ hoäi laø ngöôøi baäc treân so vôùi ngöôøi nghe hay ngöôøi noùi coù trình ñoä, kinh nghieäm soáng, töøng traûi hôn thì nhöõng phaùt ngoân ñoù môùi coù hieäu löïc. Lôïi ích thuoäc veà ngöôøi nghe neân vieäc ñöôïc thöïc hieän hay khoâng tuyø thuoäc vaøo nhaän thöùc cuûa ngöôøi nghe, chính vì vaäy maø tính baét buoäc khoâng cao.

Trong tröôøng hôïp haønh ñoäng ngoân ngöõ thænh caàu do lôïi ích thuoäc veà ngöôøi noùi neân tính baét buoäc khoâng cao vaø vì vaäy vieäc ñöôïc ngöôøi nghe thöïc hieän hay khoâng hoaøn toaøn tuøy thuoäc vaøo ngöôøi nghe. Vaø cuoái cuøng laø ñoái vôùi haønh ñoäng ngoân ngöõ ruû reâ, môøi goïi lôïi ích thuoäc caû veà ngöôøi noùi laãn ngöôøi nghe neân tính baét buoäc cuûa vieäc ñöôïc thöïc hieän ôû möùc ñoä trung bình. Ngöôøi noùi coù vò theá cao hôn ngöôøi nghe hoaëc ngang baèng vaø thoâng thöôøng ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù moái quan heä thaät thaân maät, gaàn guõi hay ngöôïc laïi môùi chæ quen bieát laàn ñaàu (nhö tình huoáng vöøa neâu) thì môùi söû duïng daïng caâu caàu khieán tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai.

ÔÛ nhöõng phaùt ngoân naøy ta deã daøng theâm caùc nhoùm phuï töø: haõy, ñöøng, chôù… caàn, phaûi, neân…vaøo ñaàu phaùt ngoân hoaëc tieåu töø tình thaùi: ñi, naøo, nheù… vaøo cuoái phaùt ngoân ñeå coù heä quaû laø ñaït ñöôïc hieäu löïc giao tieáp bôûi saéc thaùi yù nghóa ñöôïc taïo ra sau khi theâm phuï töø, tieåu töø phaùt ngoân theâm thaân maät, gaàn guõi hôn hay taêng theâm saéc thaùi meänh leänh. Chaúng haïn:

(a) Ñi chôi ñi! Ñeå cho thaày nghæ!

So saùnh vôùi :

(a’) Ñi chôi ñi ! Ñeå cho thaày nghæ naøo.

(a): Haønh ñoäng ngoân ngöõ ra leänh cöùng nhaéc mang tính baét buoäc ôû möùc ñoä

cao.

(a’): Cuõng laø haønh ñoäng ngoân ngöõ ra leänh nhöng saéc thaùi meänh leänh

giaûm. Caâu leänh bôùt gay gaét, lôøi caàu khieán theâm meàm moûng, nheï nhaøng hôn.

Nhö vaäy trong moái quan heä vôùi tính lòch söï, caùc phöông tieän ngoân ngöõ trong caâu khoâng chæ thöïc hieän caùc chöùc naêng cuù phaùp hay ngöõ nghóa maø coøn ñaûm ñöông caùc chöùc naêng duïng hoïc khaùc nhau. Ñieàu naøy bieåu hieän ôû khaû naêng coù theå laøm thay ñoåi möùc lòch söï cuûa phaùt ngoân theo höôùng taêng leân, giaûm ñi hay ôû möùc ñoä trung bình.Thuû phaùp löôïc boû chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai trong ñieàu kieän

Trang 53

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

vaãn baûo toaøn ñích ngoân trung caàu khieán coù hieäu löïc nhö laø moät daáu hieäu laøm giaûm tính lòch söï .

1.2 Phöông thöùc duøng tieåu töø tình thaùi

Coù nhieàu thuaät ngöõ khaùc nhau ñeå goïi thay cho TTTT nhö: tieåu toá tình thaùi, toaùn töû logic tình thaùi; trôï töø; hö töø; tình thaùi ngöõ; khôûi ngöõ tình thaùi… Xeùt thaáy thuaät ngöõ TTTT phuø hôïp hôn caû neân chuùng toâi ñaõ söû duïng thuaät ngöõ naøy.

Trong lòch söû nghieân cöùu tieáng Vieät, ñaëc bieät laø vaøi thaäp nieân trôû laïi ñaây, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ phaûi thöøa nhaän vai troø cuûa caùc TTTT trong vieäc hình thaønh hieäu löïc taïi lôøi cuûa caùc phaùt ngoân. Caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc cho raèng caùc TTTT: ñi, nheù, ñaõ, thoâi, naøo… coù taùc duïng bieán caâu traàn thuaät thaønh caâu caàu khieán vaø yù nghóa caàu khieán coù tröôøng hôïp theå hieän tröïc tieáp vaø cuõng coù tröôøng hôïp ñöôïc suy ra moät caùch giaùn tieáp töø yù nghóa chung, khaùi quaùt maø tieåu töø naøy mang laïi cho phaùt ngoân.

Khi tìm hieåu veà caùc TTTT taïo phaùt ngoân caàu khieán chuùng toâi nhaän thaáy TTTT khaù ña daïng, phong phuù nhö: ñi (ñi thoâi), naøo (ñi naøo), nheù (nhaù, nha, ha), caùi, coi, cho, ñaõ, vaøo, vôùi, xem, thoâi…Song trong khuoân khoå cuûa luaän vaên chuùng toâi chæ khaûo saùt, thu thaäp moät soá TTTT xuaát hieän vôùi taàn soá cao trong caùc phaùt ngoân caàu khieán maø ngöôøi Vieät söû duïng.

Ngöõ lieäu ñöôïc thu thaäp ñeå khaûo saùt thuoäc caùc loaïi dieãn ngoân trong haàu heát caùc phong caùch nhöng chuû yeáu laø phong caùch sinh hoaït haøng ngaøy, phong caùch ngheä thuaät vaø phong caùch chính luaän. Chuùng toâi trình baøy nhö sau:

2.2.1. Duøng TTTT “ñi”- Bieåu thöùc “P ñi”

(20) Con röûa maët ñi, roài ñi nghæ khoâng meät. Trôøi naéng theá naøy maø con

khoâng ñi xe ö?.

(Thaïch Lam, Döôùi boùng hoaøng lan)

(21) Taøu ñeán chò ñaùnh thöùc em daäy nheù!

ÖØ em cöù nguû ñi.

(Thaïch Lam, Hai ñöùa treû)

(22) Daäy ñi, An, taøu ñeán roài.

(Thaïch Lam, Hai ñöùa treû)

(23) Thoâi ñi nguû ñi chò.

(Thaïch Lam, Hai ñöùa treû)

Trang 54

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(24) Reäp caén toâi, ñoû caû coå leân roài. Phaûi roã goâng ñi.

(Nguyeãn Tuaân, Chöõ ngöôøi töû tuø)

(25) Ñöùng laïi! Xuoáng ruoäng nhoå luùa ñi, khoâng coù cheát caû baây giôø.

(Nam Cao, Tranh toái tranh saùng)

(26) Ñöôïc roài. Queùt ñi.

(Nam Cao, Baøi hoïc queùt nhaø)

(27) Queùt ñi. Baây giôø maøy queùt ñi.

(Nam Cao, Baøi hoïc queùt nhaø)

(28) Naøo ñöùng leân ñi. Cöù vaøo ñaây uoáng nöôùc ñaõ.

(Nam Cao, Chí Pheøo)

(29) Caàm laáy maø cuùt ñi, ñi cho raûnh. Roài laøm maø aên chöù cöù baùm ngöôøi ta

maõi aø? (Nam Cao, Chí Pheøo)

(30) Cho bu möôïn caùi ñóa ñi con!

(Nam Cao, Moät ñaùm cöôùi)

(31) Ñi naáu nöôùc ñi con!

(Nam Cao, Moät ñaùm cöôùi)

(32) Vaâng, theá thì ta cöù ñoïc. Mình laáy ra ñi! (Nam Cao, Ñoâi maét)

(33) Mình ñoïc hay toâi ñoïc? Mình ñoïc

(Nam Cao, Ñoâi maét)

(34) Thoâi ñi! Toâi thì toâi cho laø ngöôøi ta ñaõ muoán hoái hoân roài. Baø ñöøng

beânh con.

(Vuõ Troïng Phuïng, Haïnh phuùc moät tang gia)

(35) Vaäy höùa ñi. Ta neân laáy danh döï maø theà vôùi nhau ñi.

(Vuõ Troïng Phuïng, Moät buoåi tieáp khaùch)

(36) A phuû ñaâu? A Phuû ñaùnh cheát noù ñi.

(Toâ Hoaøi, Vôï choàng Aphuû)

Trang 55

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(37) Thò vaãn ñöùng tröôùc maët haén.

– Ñaáy muoán thì aên ñi.

(Kim Laân, Vôï nhaët)

(38) Haén xích laïi cöôøi cöôøi.

– Thoâi khuya roài ñaáy, nguû ñi

(Kim Laân, Vôï nhaët)

(39) -Mai noùi cho toâi chöõ o coù moùc laø chöõ chi ñi. Coøn chöõ chi ñöùng sau ñoù

nöõa, chöõ chi coù caùi buïng to ñoù?

(Nguyeãn Trung Thaønh, Röøng Xaønu)

(40) Coù maùy bay aø?

Ñeå em nghe kyõ xem ñaõ. Anh cöù taét ñeøn ñi.

(Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh traêng cuoái röøng)

(41) Cho xe chaïy tieáp ñi anh, noù coøn tieáp tuïc ñaùnh ngaàm ñaáy.

(Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh traêng cuoái röøng)

(42) Ñaây laø giang sôn cuûa em roài. Anh ñi ñi, khoâng trôøi saùng maát.

(Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh traêng cuoái röøng)

(43) Vaäy thì em cöù thaúng ñöôøng maø ñi ñi.

(Truyeän ñoïc Baûy anh em chuù beù moà coâi SGK lôùp 5)

(44) Hay laø mình hoaõn cöôùi ñi.

(Thôøi trang treû soá ra 9/2003,Chia seû)

(45) Anh cöù huùt tröôùc ñi.

(46) Im ñi

(47) ÖØ! Theá thì traû ñi.

(48) Chuùng mình ñi ñi.

(49) Ñem maø röûa ñi.

(50) Mình laáy ra ñi.

(51) Ñöôïc roài! Ñi ñi

(52) Thoâi, baø aên ñi.

(53) Truùc Linh ôi! Ñi taém ñi con.

Trang 56

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(54) Ñaõ coù chaùu ngoaïi lôùn theá naøy roài cô aø?

Baø nghæ buoân baùn, ôû nhaø maø beá chaùu ñi.

(55) Anh phuï em naáu nöôùng ñi cho nhanh.

(56) Doïn nhaø ñi.

(57) Ñoùng cöûa laïi ñi.

(58) Baø xôi theâm cheùn nöõa ñi aï

(59) Ñi ñöôøng xa meät roài. Vaøo nhaø röûa chaân tay ñi cho tænh taùo.

(60) Uoáng cho heát ñi naøo.

(61) Noùi nhanh neân ñi.

(62) Tôù naáu nöôùng xong xuoâi roài ñaáy. Caäu doïn leân aên ñi.

(63) Boùc quaø sinh nhaät ra ñi.

(64) Coâ ôi cuoái tuaàn naøy coâ cho chaùu vaø em ñi chôi ñi coâ.

(65) Naøy, chieàu mai ñeán nhaø mình toå chöùc aên nhaäu ñi.

(66) Con gaùi gì maø cheát chöông cheát nöùt leân theá. Daäy ñi.

(67) Ñaèng trai ñaõ tôùi roài. Kìa, mình ra ñoùn ñi.

(68) Tieàn giaû khoâng tieâu ñöôïc thì vaát ñi, baø coøn giöõ maõi laøm gì.

(69) Cöù yeân taâm veà ñi, vieäc naøy toâi höùa giuùp ñöôïc laø ñöôïc.

(70) Coâ ôi! Buïng chaùu to laém roài ñaây naøy

– ÖØ, thoâi thì aên heát cheùn côm ñoù ñi. Chaùu ñöøng boû dôû, con nhaø ngöôøi ta

khoâng coù maø aên ñaâu ñaáy.

Khi xem xeùt 50 caâu caàu khieán coù chöùa TTTT ñi chuùng toâi nhaän thaáy TTTT ñi ñaõ ñoùng moät vai troø quan yeáu trong vieäc bieåu ñaït thaùi ñoä cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe hoaëc ñoái vôùi vaán ñeà naøo ñoù ñang ñöôïc ñeà caäp ñeán. Vaø nhöõng phaùt ngoân aáy thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng ngoân töøõ khaùc nhau nhö: ra leänh (34), (29), (36)…; sai baûo(31), (56), (57)…; ruû reâ, môøi moïc(38), (48), (52)…; nhôø vaû(55), (62) khuyeân lôn(54), (59), (20)… hay yeâu caàu ñeà nghò (49), (56), (57)…

Trong phaùt ngoân vôùi löïc ngoân trung laø ra leänh, sai baûo, khuyeân lôn, yeâu caàu, ñeà nghò coù chöùa TTTT ñi, ngöôøi noùi luoân luoân coù vò theá giao tieáp cao (maïnh) hôn hoaëc ngang baèng vôùi ngöôøi nghe.TTTT ñi xuaát hieän trong caâu coù taùc duïng : laøm taêng theâm saéc thaùi meänh leänh; khieán cho lôøi sai baûo, ñeà nghò, yeâu caàu theâm döùt khoaùt, coù phaàn nhö hoái thuùc, thuùc giuïc, ñoäng vieân haønh ñoäng

Trang 57

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

cho nhanh, goïn, leï laøng hôn.Haønh ñoäng ñoù raát caàn ñöôïc thöïc hieän thaäm chí thöïc hieän ngay töùc thì vaøo thôøi ñieåm noùi. Coøn ñoái vôùi haønh ñoäng ngoân ngöõ khuyeân lôn, khi coù TTTT ñi trong caâu seõ khieán cho lôøi khuyeân theâm chaân thaønh, tha thieát. Thöû so saùnh:

– ÔÛ haønh ñoäng ngoân ngöõ ra leänh

So saùnh ví duï(34) : Thoâi ñi! Toâi thì toâi cho laø ngöôøi ta ñaõ muoán hoái hoân

roài. Baø ñöøng beânh con.

Vôùi(34’) : Thoâi! Toâi thì toâi cho laø ngöôøi ta ñaõ muoán hoái hoân roài. Baø ñöøng

beânh con.

Roõ raøng trong caâu (34) coù chöùa TTTT ñi ñaõ taêng theâm saéc thaùi meänh leänh so vôùi caâu(34’) Lôøi ra leänh cuûa cuï oâng ñoái vôùi cuï baø khoâng chæ”thoâi” maø coøn im ñi, ñöøng noùi loâi thoâi, nhieàu lôøi. Cuï oâng coù vai xaõ hoäi cao hôn cuï baø vaø ñoàng thôøi cuõng coù vò theá giao tieáp cao hôn.

– ÔÛ haønh ñoäng sai baûo

So saùnh ví duï(31) Ñi naáu nöôùc ñi con. Vôùi (31’) Ñi naáu nöôùc con.

Ngöôøi noùi laø ngöôøi meï; ngöôøi nghe laø coâ con gaùi. Trong caâu (31) coù TTTT ñi vaø phaàn boå trôï cuûa töø xöng hoâ con khieán cho lôøi caàu khieán sai baûo theâm nheï nhaøng vaø meàm moûng hôn. ÔÛ ví duï naøy maëc duø trong gia ñình ngöôøi noùi coù quyeàn uy hôn ngöôøi nghe (laø ngöôøi baäc treân) nhöng theo söï taùc ñoäng cuûa ñích ngoân trung, lôøi caàu khieán ñoù ñaõ gaây thieät cho H. Cho neân söï hieän dieän cuûa TTTT ñi vaø coù theâm phaàn boå trôï cuûa töø xöng hoâ con khieán cho lôøi sai baûo theâm nheï nhaøng ,gaây thieän caûm hôn ñoàng thôøi coøn coù taùc duïng hoái thuùc, ñoäng vieân haønh ñoäng ñi naáu nöôùc ñi, coøn chaàn chöø gì nöõa…

– ÔÛ haønh ñoäng khuyeân nhuû

So saùnh ví duï(20) : Con röûa maët ñi, roài ñi nghæ khoâng meät. Trôøi naéng theá

naøy maø khoâng ñi xe ö?

Vôùi (20’) : Con röûa maët, roài ñi nghæ khoâng meät. Trôøi naéng theá naøy maø

khoâng ñi xe ö?.

– Söï coù maët cuûa tieåu töø tình thaùi ñi ôû caâu (1) roõ raøng ñaõ bieán caâu traàn thuaät con röûa maët thaønh caâu caàu khieán con röûa maët ñi. Ñoàng thôøi ngöôøi noùi laø baø cuûa Thanh; ngöôøi nghe laø Thanh. Baø khuyeân chaùu ñi röûa maët cho maùt giöõa trôøi tröa naéng gaét roài ñi nghæ. Söï coù maët cuûa TTTT ñi coù taùc duïng laøm cho lôøi khuyeân nhuû coù tính thuyeát phuïc cao vaø lôøi khuyeân aáy thieát thöïc, aân caàn neân haõy Trang 58

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

thöïc hieän. Maët khaùc vieäc ñöôïc thöïc hieän mang lôïi laïi cho H chöù khoâng phaûi cho S.

– Ñoái vôùi haønh ñoäng yeâu caàu ñeà nghò:

Xem xeùt thí duï (57) vaø so saùnh:

(57) : Ñoùng cöûa laïi ñi! Vôùi (57’): Ñoùng cöûa laïi.

ÔÛ haønh ñoäng yeâu caàu, ñeà nghò ngöôøi noùi coù vò theá cao hôn hoaëc ngang baèng vôùi ngöôøi nghe vaø lôøi yeâu caàu ñeà nghò luoân gaây thieät cho H. Ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp ngöôøi noùi caàn söû duïng nhöõng caùch thöùc khaùc nhau. TTTT ñi xuaát hieän trong caâu mang laïi cho phaùt ngoân nhöõng saéc thaùi yù nghóa môùi; khieán cho lôøi yeâu caàu ñeà nghò theâm nheï nhaøng, meàm moûng, vaø heä quaû laø ngöôøi nghe seõ thöïc hieän yeâu caàu ñoù, thaäm chí vui veû maø thöïc hieän cho duø haønh ñoäng naøy coù theå mang lôïi hoaëc chaúng coù lôïi gì cho mình. Ngöôïc laïi vôùi nhöõng haønh ñoäng ra leänh, sai baûo… maø ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp cao hôn hoaëc ngang baèng ngöôøi nghe thì ôû haønh ñoäng môøi moïc, ruû reâ hay nhôø vaû… ngöôøi noùi laïi coù vò theá giao tieáp thaáp hôn hoaëc ngang baèng vôùi ngöôøi nghe. TTTT ñi coù maët trong caâu coù taùc duïng taêng theâm söùc bieåu caûm cho lôøi môøi moïc, ruû reâ. Lôøi môøi trôû neân chaân thaønh, tha thieát. Vaø lôøi nhôø vaû theâm khaån khoaûn, caàn thieát hôn. Chaúng haïn ôû haønh ñoäng môøi moïc, ruû reâ (38).

Ví duï (38): Haén xích laïi cöôøi cöôøi.

– Thoâi khuya roài ñaáy, nguû ñi.

So saùnh vôùi (38’) Haén xíchlaïi cöôøi cöôøi . – Thoâi khuya roài ñaáy, nguû.

ÔÛ ví duï(38’), vaéng TTTT ñi seõ khieán ngöôøi nghe caûm nhaän raèng ñaây laø lôøi ra leänh , khoâng phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh giao tieáp . Ngöôøi noùi laø Traøng ngöôøi nghe laø vôï Traøng(môùi “nhaët” ñöôïc) Ngöôøi phuï nöõ laàn ñaàu tieân theo Traøng veà laøm vôï, laøm daâu coøn ruït reø, bôõ ngôõ. Ñoàng thôøi vôùi Traøng “nhaët” ñöïôc vôï laø ñieàu thaät baát ngôø,anh chöa chuaån bò gì veà maët taâm lyù . Taâm traïng cuûa Traøng cuõng chaúng khaùc gì maáy so vôùi vôï. Söï coù maët cuûa TTTT ñi giuùp Traøng theå hieän ñöôïc söï nheï nhaøng ñaèm thaém trong quan heä vôï choàng.

– Ñoái vôùi haønh ñoäng caàu khieán nhôø vaû :

Xeùt ví duï (55) vaø so saùnh:

(55) : Anh phuï em naáu nöôùng ñi cho nhanh. vôùi (55’): Anh phuï em naáu nöôùng cho nhanh.

Trang 59

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Ngöôøi noùi laø ngöôøi vôï, ngöôøi nghe laø ngöôøi choàng. Trong tröôøng hôïp vò theá xaõ hoäi khoâng bình ñaúng (trong gia ñình) ngöôøi vôï bò coi laø ngöôøi baäc döôùi coøn ngöôøi choàng laø ngöôøi baäc treân. Vì vaäy ngöôøi vôï coùvò theá giao tieáp thaáp hôn ngöôøi choàng cho neân coù theå coi ñaây laø HÑNN nhôø vaû. Trong caâu (55’) thieáu vaéng TTTT ñi caâu mang saéc thaùi meänh leänh. Seõ keùm ñem laïi hieäu quaû hôn maëc duø lôïi ích cuûa vieäc ngöôøi nghe laøm khoâng hoaøn toaøn thuoäc veà ngöôøi noùi. Trong xaõ hoäi ngaøy nay quan nieäm naøy ñaõ thay ñoåi, coâng vieäc teà gia noäi trôï khoâng phaûi hoaøn toaøn do ngöôøi vôï ñaûm ñöông. Tuy nhieân tuïc ngöõ coù caâu “noùi ngoït loït ñeán xöông” coù theå coi söï coù maët cuûa TTTT ñi trong caâu (55) laø moät caùch “noùi ngoït” khieán cho lôøi yeâu caàu theâm nheï nhaøng, meàm moûng. Ñoàng thôøi trong caâu coøn coù yeáu toá chæ muïc ñích cho nhanh chính vì vaäy maø lôøi nhôø vaû cuûa ngöôøi vôï taêng theâm söï khaån khoaûn vaø caàn thieát hôn.

Toùm laïi qua ngöõ lieäu thu thaäp ñöôïc vaø vieäc phaân tích chuùng, chuùng toâi nhaän thaáy caùc phaùt ngoân caàu khieán coù chöùa TTTT ñi theå hieän nhöõngsaéc thaùi yù nghóa khaùc nhau, löïc ngoân trung thì thöôøng thuoäc nhoùm khuyeán leänh. Ñoái vôùi caùc caáu truùc caâu coù duøng ñoäng töø vò ngöõ ôû kieán truùc meänh leänh, sai baûo, khuyeân lôn, yeâu caàu, ñeà nghò…ñeå bieåu thò hieån ngoân haønh ñoäng caàu khieán maø vôùi söï coù maët hoaëc khoâng cuûa TTTT ñi vaø coù hoaëc khoâng caùc töø xöng hoâ nhöng phaùt ngoân vaãn giöõ ñöôïc möùc lòch söï caàn thieát. Coøn ñoái vôùi caùc phaùt ngoân caàu khieán bieåu thò lôøi môøi moïc, ruû reâ, nhôø vaû… vieäc duøng caùc ñoäng töø vò ngöõ ôû daïng tröïc tieáp keát hôïp vôùi TTTT ñi laøm cho lôøi môøi trôû neân lòch söï hôn, lôøi nhôø vaû theâm khaån caàu vaø mang tính thuyeát phuïc hôn. Caùc phaùt ngoân caàu khieán coù chöùa TTTT ñi bieåu thò yù môøi moïc, ruû reâ, cho pheùp… thöôøng mang lôïi cho H. Vì vaäy ngöôøi Vieät cho raèng moät lôøi môøi coù tính chaân thaønh khi ngöôøi môøi hieån ngoân ñieàu lôïi maø ngöôøi nghe nhaän ñöôïc (hay noùi moät caùch khaùc laø phaûi boäc loä moät ñích ngoân trung roõ raøng) ñeå taêng lôïi giaûm thieät cho H .Do vaäy ñeå taêng möùc lòch söï cho lôøi môøi ngöôøi Vieät thöôøng laø taêng möùc aùp ñaët, giaûm möùc löïa choïn cuûa phaùt ngoân. Töùc laø ngöôøi noùi taêng möùc tröïc tieáp vaø giaûm möùc giaùn tieáp ôû bình dieän bieåu hieän. Chính vì vaäy ñaây cuõng laø moät trong nhöõng phöông thöùc bieåu hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi Vieät mang laïi hieäu quaû cao trong giao tieáp.

2.2.2 Duøng TTTT “ ña”õ - Bieåu thöùc “P ñaõ”õ.

(71) Toâi baûo thöïc ñaáy, thaày Quaûn neân tìm veà nhaø queâ maø ôû ñaõ, thaày haõy

thoaùt khoûi caùi ngheà naøy ñi ñaõ, roài haõy nghó ñeán chuyeän chôi chöõ.

(Nguyeãn Tuaân, Chöõ ngöôøi töû tuø)

(72) Vaøo nhaø uoáng nöôùc ñaõ.

(Nam Cao, Nöôùc maét)

Trang 60

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(73) Goïi noù daäy, noù thoåi côm cho maø aên ñaõ.

(Nam Cao , Nöôùc maét)

(74) AÁy oâng ngoài chôi ñaõ!... Ñi baây giôø naéng cheát. OÂâng tha pheùp… Toâi phaûi ra tænh ngay cho kòp.

(Nam Cao, Nöôùc maét)

(75) Vaøo ñaây uoáng nöôùc ñaõ.

(Nam Cao, Chí pheøo)

(76) Nhöng laïi ñaèng naøy ñaõ, veà laøm gì voäi.

(Nam Cao, Ñôøi thöøa)

(77)Khoan ñaõ. Anh ñeå em goïi cho anh trong nhaø xích con choù laïi. Con choù

to vaø döõ laém.

(Nam Cao, Ñoâi maét)

(78) Anh ra xin laáy moät löôït danh thieáp ñaõ.

(Vuõ Troïng Phuïng, Moät buoåi tieáp khaùch)

(79) Veà muoän maáy. Haüng vaøo nhaø chôi caùi ñaõ naøo. (Kim Laân, Vôï nhaët)

(80) Chaû hoâm aáy thì hoâm nay vaäy. Naøy haüng ngoài xuoáng aên mieáng giaàu ñaõ.

(Kim Laân, Vôï nhaêt)

(81) Coù vieäc gì vaäy?

Thì u haüng vaøo ngoài treân giöôøng leân chieác chónh cheän caùi ñaõ naøo .

(Kim Laân, Vôï nhaët)

(82) Ñeå em nghó kyõ xem ñaõ. Anh cöù taét ñeøn ñi.

(Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh traêng cuoái röng)

(83) Ñeå nghe ngoùng xem sao ñaõ.

(84) Naøy thì yeân toâi baûo ñaõ.

(85) AÁy oâng ngoài chôi ñaõ.

(86) Coâ phaûi nghe toâi giaûi thích ñaõ.

(Baùo tieáp thò vaø gia ñình soá 28, Chuyeän tình yeâu)

(87) Thong thaû ñaõ. Ñi ñaâu maø voäi? Chuùng mình ñi uoáng röôïu…

Trang 61

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(88) Naøo ñöùng leân ñi. Cöù vaøo ñaây uoáng nöôùc ñaõ.

(89) Vaâng! Môøi baø cöù ngoài chôi thö thaû xôi nöôùc xôi traàu ñaõ.

(90) Mình thaép ñeøn to ñaáy aø?

Vaâng toâi ñoå theâm daàu ñaõ.

(91) Chôø Lan ñaõ.

(Hoa hoïc troø, soâ37, Chuyeän coâ baïn thaân)

Cuõng nhö TTTT khaùc, TTTT ñaõ xuaát hieän trong 21 caâu treân theå hieän saéc thaùi yù nghóa rieâng, boäc loä thaùi ñoä cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi haønh ñoäng ñaõ ñöôïc neâu. Trong caâu xuaát hieän TTTT ñaõ bao giôø ngöôøi nghe cuõng nhaän thaáy coù ít nhaát hai haønh ñoäng caàn thöïc hieän. Chính vì vaäy söï xuaát hieän cuûa TTTT naøy theå hieän tính logic, trình töï cuûa söï vieäc, haønh ñoäng. Vieäc maø ngöôøi noùi neâu leân trong caâu caàn ñöôïc thöïc hieän tröôùc. Noùi moät caùch khaùc laø neáu trong caâu caàu khieán coù duøng TTTT ñaõ luoân mang tính öu tieân cho haønh ñoäng maø ngöôøi noùi muoán ngöôøi nghe thöïc hieän tröôùc moät haønh ñoäng hay moät yù ñònh naøo ñoù. Ñieàu naøy coù theå khaùi quaùt nhö sau: Trong phaùt ngoân caàu khieán coù chöùa TTTT ñaõ, ngöôøi noùi luoân luoân mong muoán ngöôøi nghe thöïc hieän moät mình hoaëc cuøng ngöôøi noùi thöïc hieän haønh ñoäng yeâu caàu, ñeà nghò, khuyeân lôn…p naøo ñaáy tröôùc haønh ñoäng p’. Trong hoaøn caûnh haønh ñoäng p mang tính caàn, thaäm chí caáp thieát vaø cuõng laø ñieàu kieän tieân quyeát ñeå coù haønh ñoäng p’ tieáp theo. Vì vaäy ta coù tieàn giaû ñònh ngöôøi nghe ñang coù yù ñònh thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù khaùc vôùi haønh ñoäng ñöôïc neâu leân beân trong phaùt ngoân, chaúng haïn :

(79) Veà muoän maáy. Haüng vaøo nhaø chôi caùi ñaõ naøo. TGÑ: Traøng muoán ñi thaúng veà nhaø.

Haønh ñoäng p: vaøo nhaø chôi

Haønh ñoäng p’: ñi veà nhaø.

Trong tröôøng hôïp naøy ngöôøi haøng xoùm cuûa Traøng muoán môøi anh vaøo nhaø

chôi roài haüng ñi veà nhaø.

Tuy nhieân phaùt ngoân coù chöùa TTTTñaõ ôû cuoái caâu khoâng phaûi trong tröôøng

hôïp naøo cuõng mang yù nghóa laø lôøi caàu khieán ñoâi khi noù laø lôøi traàn thuaät.

Ví duï 1: Em baûo veä xong luaän vaên ñaõ (Trong hoaøn caûnh phaùt ngoân ngöôøi

choàng ruû coâ veà thaêm queâ noäi)

Trang 62

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Ví duï 2-(82): Ñeå em nghe kyõ xem ñaõ. Anh cöù taét ñeøn ñi (Nguyeät nghe ngoùng xem coù tieáng maùy bay hay khoâng. Coøn Laõm, anh laùi xe, thì laïi muoán cho xe chaïy tieáp)

Xeùt hai ví duï treân chuùng toâi nhaän thaáy chuùng chæ laø lôøi traàn thuaät vì vieäc ngöôøi noùi ñònh thöïc hieän: Baûo veä luaän vaên (VD1), nghe tieáng maùy bay cuûa ñòch (VD2) Tröôùc khi thöïc hieän haønh ñoäng: cuøng choàng veà thaêm queâ noäi (VD1), Nguyeät cuøng Laõm tieáp tuïc vöôït qua ñoaïn ngaàm ñaù xanh (VD2) Chính vì vaäy caùc phaùt ngoân thuoäc bieåu thöùc “p ñaõ” chæ coù hieäu löïc taïi lôøi laø caàu khieán khi noù thoaû maõn ñieàu kieän:

− Loõi vò ngöõ cuûa p laø moät vò töø haønh ñoäng vaø chuû theå cuûa noù laø ngöôøi

nghe hoaëc coù söï tham gia cuûa ngöôøi nghe.

− Haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong p phaûi laø haønh ñoäng coù tính caáp thôøi

tröôùc maét, chaúng haïn:

ÔÛ ví duï (74) AÁy oâng ngoài chôi ñaõ!...Ñi baây giôø naéng cheát. OÂâng tha pheùp… Toâi phaûi ra tænh ngay cho kòp. Vò töø haønh ñoäng: ngoài chôi. Chuû theå haønh ñoäng:oâng (ngöôøi nghe) Haønh ñoäng ngoài chôi mang tính caàn thieát vì giöõa tröa neân ngoài nghæ ngôi

cho maùt, trôøi ñôõ naéng thì haõy tieáp tuïc ñi cho ñôõ meät.

1. 2. 3 Duøng TTTT “nheù (nhaù)” vaø Bieåu thöùc “P nheù”

(92) Taøu ñeán chò ñaùnh thöùc em daäy nheù

(Thaïch Lam , Hai ñöùa treû)

(93) Baûo toâi coù nhôøi chaøo coâ Nga nheù.

(Thaïch Lam, Hai ñöùa treû)

(94) Thoâi anh veà nheù .

(Nam Cao, Ñôøi thöøa)

(95) Mình ra phoá thì aên gì ñi nheù .

(Nam Cao, Ñôøi thöøa)

(96) Heã ñöôïc nöôùc thì baéc leân ñaây con nheù.

(Nam Cao, Moät ñaùm cöôùi)

(97) Thoâi thaày cho em veà nheù.

Trang 63

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(Nam Cao, Moät ñaùm cöôùi)

(98) A naøy ! Luùc veà mình nhôù taït vaøo nhaø cuï Lang ngoõ huyeän laáy thuoác cho

em nheù!

(Nam Cao, Nöôùc maét)

(99) An !An ! Con giuùp môï vieäc naøy roài môï cho xu nheù.

(Nguyeân Hoàng , Môï Du)

(100) An vaø em Duõng veà nhaø nheù . Maáy hoâm nöõa môï laïi veà.

(Nguyeân Hoàng , Môï Du)

(101) Tröa nay, toái nay, ngaøy mai… meï laïi naáu cheø ngoâ non, cheø ñoã ñaõi, meï laïi ngoài thoåi xoâi hoa cau , laïi luoäc ngoàng caûi , laïi chöng maém caùy , laïi rang teùp riu cho con aên nheù!

(Nguyeân Hoàng, Cöûa bieån)

(102) Baø laõo ñaët ñuõa baùt xuoáng nhìn hai con vui veû.

- Chuùng maøy ñôïi u nhaù. Tao coù caùi naøy hay laém cô.

(Kim Laân, Vôï nhaët)

(103) Caùnh naøo ñaáy.

- AØ haø … ngöôøi quen. Thoâi ñeå hoâm khaùc oâng nhaù.

(Kim Laân, Vôï nhaët)

(104) Anh thoåi tieâu ñaáy ö, em thích nghe laém ñaáy nheù. (Nguyeãn Khaûi, Muøa laïc)

(105) Toâi chui töø gaàm xe ñöa hai tay duïi maét.

- Chaøo coâ, laàn sau neáu xe döøng coâ ñöøng nhaûy xuoáng nhö theá naøy nheù .

(Nguyeãn Minh Chaâu , Maûnh traêng cuoái röøng)

(106) Hoa ôi ñi vôùi tôùi ñeán nhaø saùch ñi Hoa.

- ÖØ , ñôïi 10 phuùt nheù.

(107) Laàn naøy veà ñöøng huùt laïi nöõa nheù.

(108) Hoa naøy tôù möôïn xe chaïy ra chôï moät tí nheù .

(109) Caäu raûnh thì voâ ñieåm giuùp mình hai xaáp baøi naøy nheù.

(110) Khoaûng baûy giôø toái mai qua nhaø mình aên côm nheù.

Trang 64

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(111) Chuû nhaät tuaàn tôùi vôï choàng mình ñöa con veà queâ thaêm oâng baø ngoaïi

anh nheù .

(112) Thænh thoaûng vôï choàng caäu ñöa con tôùi nhaø mình chôi nheù.

(113) Anh ôi ! ngaøy nai con xuaát vieän,anh thu xeáp coâng vieäc ñoùn meï con em

veà nheù.

(114) Vieäc naøy xong xuoâi anh chò phaûi haäu taï ñaáy nheù.

(115) Chaùu laøm ôn chuyeån giuùp baùc laù thö naøy tôùi taãn tay meï chaùu nheù.

(116) Heø tôùi chaáu laïi voâ Saøi goøn chôi nheù .

(117) Bao giôø ñi coâng taùc Saøi goøn nhôù gheù nhaø mình chôi nheù .

(118) Theá baùc laïi nhaø nheù .

(119) Khoâng ñöôïc queân nheù .

Qua vieäc xem xeùt ngöõ lieäu thoáng keâ (21caâu), chuùng toâi nhaän thaáy söï coù maët cuûa TTTT nheù trong caùc phaùt ngoân caàu khieán luoân laøm giaûm nheï raát nhieàu saéc thaùi meänh leänh, ñoàng thôøi khieán cho lôøi yeâu caàu, ñeà nghò theâm nheï nhaøng, meàm moûng, thaân thieát vaø heä quaû laø lôøi caàu khieán mang tính thuyeát phuïc hôn, ngöôøi nghe deã daøng chaáp nhaän hôn. So saùnh:

(a) Gaáp goïn quaàn aùo laïi.

(a’) Gaáp goïn quaàn aùo laïi ñi.

(a”) Gaáp goïn quaàn aùo laïi nheù.

ÔÛ caâu (a), haønh ñoäng ngoân ngöõ mang saéc thaùi meänh leänh cöùng nhaéc, keùm lòch söï hôn caâu (a’) vaø (a”). Neáu ôû caâu (a’), lôøi yeâu caàu ñeà nghò mang tính thuùc giuïc, ñoäng vieân, haønh ñoäng ñoù caàn ñöôïc thöïc hieän thì ôû caâu (a”) lôøi yeâu caàu ñeà nghò laïi nheï nhaøng, meàm moûng nhö moät lôøi nhaén nhuû “Haõy gaáp goïn quaàn aùo laïi nheù”mang tính lòch söï hôn. Haønh ñoäng ñoù khoâng mang lôïi laïi cho H vaø vieäc ñoù ñöôïc thöïc hieän hay khoâng laïi phuï thuoäc vaøo ngöôøi nghe quyeát ñònh löïa choïn. Vì vaäy tính aùp ñaët cuûa haønh ñoäng ngoân ngöõ naøy khoâng cao.

Nhö vaäy söï coù maët cuûa TTTT nheù trong phaùt ngoân cho thaáy thaùi ñoä nhuùn nhöôøng cuûa ngöôøi noùi trong giao tieáp. Ngöôøi noùi tuy khoâng tröïc tieáp (hieån ngoân) noùi vôùi ngöôøi nghe raèng : Ñaây laø ñeà nghò cuûa toâi raát mong ngöôøi nghe uûng hoä baèng caùch thöïc hieän ñeà nghò ñoù. Tuy nhieân vieäc thöïc hieän hay khoâng laïi quyeát ñònh vaøo ngöôøi nghe. Ngöôøi noùi khoâng heà aùp ñaët maø chæ baøy toû mong muoán maø thoâi. Vôùi haøm yù daøi doøng nhö vaäy cho neân söï coù maët cuûa TTTT nheù ôû cuoái phaùt

Trang 65

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

ngoân ñaõ laøm nhieäm vuï löôïc ñi (khoâng hieån hieän treân ngoân töø) nhöõng giaûi thích cuï theå ñeå ngöôøi nghe hieåu ñöôïc haøm yù cuûa mình. Ñoàng thôøi trong quaù trình giao tieáp ngöôøi noùi khoâng bò baát ngôø bôûi nhöõng phaûn hoài töø phía ngöôøi nghe laø lôøi töø choái hay phaûn baùc bôûi hôn ai heát ngöôøi noùi bieát roõ ñöôïc haøm yù cuûa mình cuõng nhö keát quaû cuûa haønh ñoäng ngay töø khi maø anh löïa choïn vieäc söû duïng TTTT nheù chöù khoâng phaûi laø TTTT naøo khaùc .

Maët khaùc TTTT nheù khi ñöôïc gaén keát vaøo phaùt ngoân ôû vò trí cuoái, nhö nhöõng TTTT khaùc noù cuõng mang laïi phaùt ngoân nhöõng saéc thaùi ngöõ nghóa môùi. Ñoàng thôøi vôùi vieäc ngöôøi nghe ñoaùn ñöôïc haøm yù maø ngöôøi noùi gôûi gaém laø vieäc nhaän thaáy söï taùc ñoäng töø haøm yù ñoù. Neáu ngöôøi nghe ñoaùn ñuùng yeâu caàu cuûa ngöôøi noùi khi ñöa ra phaùt ngoân seõ ñöôïc hieåu roõ vaø ñöôïc thöïc hieän. Ngöôïc laïi ngöôøi nghe khoâng hieåu hoaëc hieåu sai thì haøm yù maø ngöôøi noùi truyeàn ñaït seõ khoâng mang laïi keát quaû nhö mong muoán. Chaúng haïn:

ôû VD (8) An! An! Con giuùp môï vieäc naøy (ruû thaèng Duõng ra ñöôøng chôi) roài

môï cho xu nheù.

Ngöôøi noùi : Môï Du (meï thaèng Duõng)

Ngöôøi nghe : An (baïn haøng xoùm cuûa Duõng)

ÔÛ VD treân TTTT, nheù gaén ôû cuoái phaùt ngoân mang laïi cho phaùt ngoân saéc thaùi yù nghóa môùi. Lôøi khaån caàu cuûa môï Du mang tính caàn thieát nhö lôøi naøi næ, van xin. Thaèng Duõng ñoaùn ñònh haøm yù cuûa môï Du vaø nhaän thaáy traùch nhieäm cuûa mình tröôùc söï taùc ñoäng cuûa haøm yù ñoù . Duõng ñoaùn ñuùng yeâu caàu cuûa môï Du ,hieåu ñöôïc tình maãu töû vaø keát quaû laø haønh ñoäng ñoù ñaõ ñöôïc Duõng thöïc hieän .

Toùm laïi

! TTTTcoù moät vai troø to lôùn trong vieäc hình thaønh hieäu löïc taïi lôøi cuûa

caùc phaùt ngoân.

! Trong caâu traàn thuaät neáu theâm TTTT vaøo cuoái caâu seõ bieán caâu traàn thuaät thaønh caâu caàu khieán vaø yù nghóa caàu khieán coù tröôøng hôïp theå hieän tröïc tieáp vaø cuõng coù tröôøng hôïp ñöôïc suy ra moät caùch giaùn tieáp töø yù nghóa chung , khaùi quaùt maø tieåu töø naøy mang laïi cho phaùt ngoân . ! TTTT ñoùng moät vai troø quan yeáu trong vieäc bieåu ñaït thaùi ñoä cuûa ngöôøi

noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe .

! Vieäc duøng TTTT khaùc nhau seõ mang laïi cho phaùt ngoân nhöõng saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau , thöôøng thì laøm giaûm saéc thaùi meänh leänh , khieán cho lôøi caàu khieán theâm nheï nhaøng , thaân maät , gaàn guõi hôn vaø mang laïi hieäu quaû cao HÔN trong giao tieáp .

Trang 66

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

1.3 Phöông thöùc duøng vò töø, phuï töø tình thaùi

Ngöôøi Vieät duøng caâu caàu khieán ñeå ra leänh, baøy toû yù muoán nhôø vaû, yeâu caàu ngöôøi nhaän leänh thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu neân trong caâu. Ñeå bieåu thò yù nghóa caàu khieán coù nhieàu phöông thöùc khaùc nhau. Vieäc duøng phuï töø laø moät trong nhöõng phöông thöùc ñöôïc söû duïng roäng raõi, phoå bieán cuûa ngöôøi Vieät, ñaëc bieät laø treân caùc ñaàu baùo thuoäc phong caùch ngoân ngöõ chính luaän, trong phong caùch ngoân ngöõ vaên chöông ngheä thuaät hay trong phong caùch ngoân ngöõ sinh hoaït haøng ngaøy…

Ngöõ lieäu thu thaäp ñöôïc goàm 143 caâu caàu khieán coù söï tham gia cuûa phuï töø- vò töø tình thaùi . Trong ñoù coù söû duïng haõy (45 caâu), ñöøng (31 caâu), chôù (6caâu), caàn/caân phaûi (29 caâu), phaûi (15 caâu), neân (11caâu), cöù (6 caâu). Nhö vaäy vieäc duøng phuï töø bieåu hieän yù nghóa caàu khieán xuaát hieän nhieàu nhaát trong caùch theå hieän haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi Vieät.

Thoâng qua caùc ngöõ lieäu thu thaäp ñöôïc chuùng toâi nhaän thaáy:

Veà vò trí : Phuï töø caàu khieán luoân ñöùng tröôùc ñoäng töø vò ngöõ (vò töø)

Xeùt trong moái quan heä vôùi chuû ngöõ ngöõ phaùp, chuùng xuaát hieän trong caùc

kieåu caâu khaùc nhau.

+ Caâu khoâng coù maët chuû ngöõ ngöõ phaùp (tröôøng hôïp naøy xuaát hieän vôùi taàn

soá cao).

VD : Haõy nhôù laáy lôøi toâi.

(Toá Höõu)

Ñöøng ham chôi, ñöøng ham maëc, ñöøng ham aên. (Phan Boäi Chaâu)

Caàn phaûi coù luaät heø phoá.

(Baùo Tuoåi treû Chuû nhaät, soá 1091)

+ Caâu coù maët chuû ngöõ ngöõ phaùp thöôøng xuaát hieän trong ñoaïn hoäi thoaïi

tröïc tieáp.

* ÔÛ ngoâi thöù nhaát.

VD : Boïn ñaøn em thì baøn nhoû : “Thaèng moït giaø aáy cheát anh em mình neân

aên möøng”.

(Nam Cao)

Trang 67

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

* ÔÛ ngoâi thöù hai.

VD : Con caàn phaûi chaêm chæ hoïc haønh.

* ÔÛ ngoâi thöù ba.

VD : Coâ aáy neân quan taâm ñeán vieäc noäi trôï.

Caùc phuï töø theå hieän yù nghóa caàu khieán thöôøng xuaát hieän laø : Haõy(haüng), ñöøng (coù/ coù maø), chôù (coù/ coù maø), caàn (coù/ phaûi),phaûi, neân(khoâng neân), khoâng ñöôïc, cöù…

Duøng phuï töø taïo yù nghóa caàu khieán phaàn lôùn tröôøng hôïp taïo saéc thaùi trung hoaø, khaùch quan, thöôøng xuaát hieän trong vaên baûn vieát. Neáu duøng nhieàu quaù trong ñôøi soáng haøng ngaøy thì ñöôïc coi laø “daáu hieäu cuûa moät söï giaû taïo nhaát ñònh” (Leâ Vaên Lyù)

Kieán truùc cuûa caâu caàu khieán coù söï tham gia cuûa vò töø phuï töø tuønh thaùi treân cô sôû laø caâu traàn thuaät. Bôûi vì trong caâu traàn thuaät neáu nhö theâm caùc phuï töø naøy vaøo seõ bieán caâu traàn thuaät thaønh caâu caàu khieán.

VD : Thöû, giöõ, söû duïng ma tuyù.(caâu traàn thuaät)

Khoâng thöû, khoâng giöõ, khoâng söû duïng ma tuyù. (caâu caàu khieán)

Duøng vò töø phuï töø tình thaùi khaùc nhau daãn ñeán heä quaû laø phaùt ngoân mang saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau. Neáu nhö nhoùm haõy, ñöøng, chôù bieåu thò yù nghóa caàu khieán khuyeân nhuû, ra leänh…cho ngöôøi nhaän leänh thöïc hieän/ khoâng thöïc hieän haønh ñoäng neâu leân trong caâu thì nhoùm caàn, phaûi, neân bieåu thò yù nghóa caàu khieán caàn thöïc hieän haønh ñoäng aáy.

Maët khaùc vôùi nhoùm phuï töø haõy, ñöøng, chôù tuy cuøng bieåu thò lôøi caàu khieán khuyeân nhuû, caàu xin, ra leänh…nhöng neáu xeùt trong cuøng moät maët baèng ngoân ngöõ thì söï xuaát hieän cuûa haõy taïo haønh ñoäng ngoân ngöõ ñoái laäp vôùi ñöøng, chôù.

VD : (a) Haõy soáng, chieán ñaáu vaø hoïc taäp theo göông Baùc Hoà vó ñaïi. (a’) Ñöøng/ chôù soáng, chieán ñaáu…

Caâu (a): Khuyeân ngöôøi ta thöïc hieän theo.

Caâu (a’): Khuyeân ngöôøi ta khoâng neân thöïc hieän theo.

Nhö vaäy, phuï töø haõy bieåu thò yù khuyeân nhuû, caàu xin, ra leänh…mang yù nghóa khaúng ñònh, coù saéc thaùi trung hoøa vaø caàn phaûi thöïc hieän theo haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu. Coøn phuï töø ñöøng (coù/ coù maø); chôù (coù/ coù maø) cuõng bieåu thò yù nghóa caàu khieán khuyeân nhuû, caàu xin, ra leänh vaø coù saéc thaùi trung hoaø

Trang 68

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

nhöng laïi mang yù nghóa phuû ñònh, bieåu thò yù caàu khieán khuyeân raên, ngaên caám, khoâng ñöôïc thöïc hieän caùi haønh ñoäng neâu leân trong caâu aáy.

Nhoùm vò ï töø caàn, phaûi, neân cuøng mang yù nghóa yeâu caàu/ ñeà nghò thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu, nhöng neáu nhö phaûi mang tính aùp ñaët cao, coù nghóa eùp buoäc, khoâng cho pheùp ngöôøi nghe töø choái thì neân, caàn laïi laø lôøi khuyeân nhuû vaø do vaäy haønh ñoäng ñoù ñöôïc thöïc hieän hay khoâng thì tuyø thuoäc vaøo ngöôøi nghe.

Qua ngöõ lieäu thu thaäp veà haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät cuûa ngöôøi Vieät, chuùng toâi nhaän thaáy ngöõ lieäu aáy chuû yeáu ñöôïc dieãn ñaït trong ba loaïi phong caùch : vaên chöông ngheä thuaät, baùo coâng luaän vaø sinh hoaït haøng ngaøy .Caùc töø naøy xuaát hieän ôû hai daïng caâu (xeùt trong moái quan heä vôùi chuû ngöõ ngöõ phaùp)

+ Trong caâu khoâng coù maët chuû ngöõ ngöõ phaùp.

+ Trong caâu coù maët chuû ngöõ ngöõ phaùp.

2.2.1 Daïng tænh löôïc chuû ngöõ ngoâi thöù hai

Caâu khoâng coù maët chuû ngöõ ngoâi thöù hai xuaát hieän vôùi taàn soá cao trong tröôøng hôïp coù söï tham gia cuûa caùc vò töø phuï töø tình thaùi. Haàu heát caùc caâu caàu khieán ñeàu ôû daïng thöùc naøy vaø theå hieän nhieàu nhaát trong phong caùch ngheä thuaät baùo coâng luaän. Trong toång soá 143 caâu coù söï tham gia cuûa phuï töø, vò töø tình thaùi, maø chuùng toâi thu thaäp ñöôïc thì daïng caâu naøy theå hieän qua 123 caâu.

Caáu truùc cuûa noù cho thaáy ñaây laø nhöõng caâu caàu khieán bò tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai (coù caáu taïo khoâng hoaøn chænh). Treân beà maët cuûa caâu chæ coù moät thaønh phaàn hieän höõu. Noùi moät caùch cuï theå laø caáu truùc cuûa noù bao goàm : vò töø, phuï töø tình thaùi (haõy, ñöøng, chôù…)ñöùng ôû ñaàu caâu sau ñoù ñeán vò töø …. coøn chuû ngöõ khoâng hieän höõu(ñöôïc hieåu ngaàm, aån trong boái caûnh,beân ngoaøi vaên caûnh).

Caâu caàu khieán ôû daïng naøy ñöôïc khaùi quaùt baèng caùc bieåu thöùc : haõyP,

ñöøngP, chôùP, caàn P, phaûi P, neân P…

2.2.1.1 Bieåu thöùc “Haõy P”

Kieán truùc treân cô sôû laø caáu truùc cuûa caâu traàn thuaät. Trong caùch dieãn ñaït cuûa ngöôøi Vieät, phuï töø haõy thöôøng ñöùng ôû vò trí ñaàu caâu, coù theå trình baøy nhö sau :

(120) Caùc caäu ô! Haõy chòu khoù ñôïi moät chuùt.

(Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh traêng cuoái röøng)

Trang 69

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(121) Haõy ñeå coâ ta ngoài ñaáy giöõa haøng choàng loáp oâ toâ.

(Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh traêng cuoái röøng)

(122) …Em ôi em

Haõy nhìn raát xa

Vaøo boán nghìn naêm ñaát nöôùc…

(Cheá Lan Vieân, Ngöôøi ñi tìm hình cuûa nöôùc)

(123) Haõy töï chaêm lo cho söùc khoeû cuûa baûn thaân.

(124) Haõy nhôù laáy lôøi toâi.

(125) Haõy nguû, nguû cho ngoan.

(126) Haõy traû laïi vò trí xöùng ñaùng cho ngöôøi thaày.

(127)Chaû hoâm aáy thì hoâm nay vaäy.

Haõy ngoài xuoáng aên mieáng giaàu ñaõ.

(Kim Laân, Vôï nhaët)

(128) Haõy ra nhaø saùch cuøng vôùi tôù.

(129) Haõy ñi nguû vaø thöùc daäy sôùm.

(130) Haõy giöõ gìn veä sinh nôi coâng coäng.

(131) Haõy thöïc hieän ñuùng noäi quy, neà neáp tröôøng lôùp.

(132) Haõy ñoïc kyõ höôùng daãn söû duïng tröôùc khi duøng.

(133) Haõy ñeå xa taàm tay cuûa treû.

(134) Haõy ñeå xe ñuùng nôi quy ñònh.

(135) Haõy aên theâm chuùt nöõa.

(136) Haõy caét vaø ñieàn ñaày ñuû thoâng tin vaøo phieáu”trao ñoåi saùch”döôùi ñaây

göûi veà toøa soaïn Möïc tím.

(Baùo Möïc tím, soá 638, Trao ñoåi saùch, tr 17)

(137)Haõy dieãn taû caûm giaùc toät cuøng, phaán khích toät ñænh do chính baïn

chuïp hoaëc söu taàm trong saùch baùo.

(Möïc tím, soá 273, tr 24)

(138) Haõy thoâng caûm vôùi noãi ñau khoå cuûa ngö daân.

(baùo Ngöôøi lao ñoäng, soá 3134, tr6)

Trang 70

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(139) Haõy khai thaùc neùt ñeïp cao quyù trong con ngöôøi baïn qua caùc moân

ngheä thuaät

(Baùo Tieáp thò vaø Gia ñình, ra 1/1/04, tr 45)

(140) Haõy luoân nghó söï ñoaøn tuï roài cuøng baïn beø, ngöôøi thaân ñoùn moät naêm

môùi thaät vui.

(Baùo Tieáp thò vaø Gia ñình, 01/04, tr 45)

(141) Haõy baét ñaàu moät ngaøy môùi baèng caùch taäp theå duïc.

(Baùo Tuoåi treû, 10/10/04)

142) Haõy queân ñi quaù khöù ñeå soáng vôùi töông lai.

(Baùo Tieáp thò vaø Gia ñình 10/1/04, tr 43 “Ngaøy mai seõ ra sao”)

(143) Haõy naâng niu baøn tay baïn.

(Baùo Phuï nöõ AÁp Baéc, soá 127 tr 114)

(144) Haõy chòu ñöïng chöù ñöøng than thôû gì khi khoâng theå thay ñoåi ñöôïc.

(Ñaéc nhaân taâm, NXB Thanh nieân 3/01, tr 2)

(145) Haõy duøng lôøi noùi thay tieàn baïc.

(Ñaéc nhaân taâm, NXB Thanh nieân 3/01, tr 119)

(146) Haõy kyù teân “vì coâng lyù”.

(Baùo Thanh nieân, soá 225)

(147) Haõy giaûm caân ñöøng giaûm tuoåi thoï.

(Taïp chí Tieáp thò vaø Gia ñình, 11/ 03 tr 66, Khoeû maïnh)

(148) Haõy bieát soáng vaø vò tha.

(Taïp chí “Ñaøn oâng tri thöùc vaø cuoäc soáng” soá 77)

(149) Haõy ñeán vôùi ñeâm traêng.

(Baùo Tuoåi treû, soá 218 tr1)

(150) Haõy yeân loøng meï ôi!

(Baùo Phuï nöõ, soá 8/04 tr8, “Chuùt tình göûi gioù”)

(151) Haõy laøm theo saùu tieâu chuaån gia ñình vaên hoaù.

(Chæ ñaïo xaây döïng khu phoá môùi ôû khu daân cö, cuoäc hoïp laàn 5, 11/2/04)

Trang 71

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(152) Haõy laéng nghe ñieàu treû em hoûi.

(Baùo Ngöôøi lao ñoäng, soá 3042, 7/04 tr 10)

(153) Haõy cöùu laáy nhöõng traùi tim non.

(Baùo Ngöôøi lao ñoäng, soâ3042, 7/04 tr5)

(154) Haõy vì nhöõng soá phaän ñaùng thöông maø kyù teân “Vì coâng lyù”ñeå uûng hoä

nhöõng soá phaän baát haïnh.

(Baùo Tuoåi treû, soá 202 “Chaát ñoäc da cam”)

(155)Haõy ñaët tình ngöôøi leân cao nhaát trong luùc xöû lí caùc tình huoáng.

(156) Haõy goùp tay xoa dòu noãi ñau da cam.

(Baùo Tuoåi treû, soá 202, 21/10/04)

(157) Haõy buoäc nhöõng keû gaây toäi aùc phaûi chòu traùch nhieäm.

(Baùo Tuoåi treû, soá 239 tr1.04)

(158) Haõy coá gaéng xaây döïng töông lai cuûa mình baèng chính nghò löïc cuûa

baûn thaân.

(Baùo Myõ thuaät soá 2/04 “Keát hoân giaû” tr 37)

(159) Haõy ñaûm baûo löôïng thöùc aên haøng ngaøy ñeå ñaùp öùng ñjuû nhu caàu dinh

döôõng caàn thieát cho cô theå.

(Taïp chí Thôøi trang treû soá 06(233), 2/04 “Ñaïm chöa haún ñaõ toát)

(160) Haõy ñeå cho söï kyø dieäu cuûa kyõ thuaät soá laøm phong phuù theâm cuoäc

soáng cuûa baïn.

(Taïp chí Thôøi trang treû, soá 6/233, tr 29, “Tieän nghi phoøng khaùch”)

Haõy laø töø khaúng ñònh, coù saéc thaùi trung hoøa, bieåu thò yù caàu khieán khuyeân nhuû (17/45 caâu), coù taàn soá xuaát hieän nhieàu nhaát.Ñoù laø caùc caâu (123), (125), (129), (132), (133), (138), (139), (140), (141), (142), (143), (144), (147),(148), (152), (158), (159).

ÔÛ haønh ñoäng ngoân ngöõ khuyeân nhuû thì lôïi ích cuûa vieäc thöïc hieän thuoäc veà

ngöôøi nghe. Ví duï:

Caâu(123): Ñaây laø lôøi khuyeân nhuû cuûa baùc só daønh cho beänh nhaân. Vieäc töï chaêm lo söùc khoeû cho baûn thaân lôïi ích thuoäc veà ngöôøi nghe. Bôûi trong cuoäc soáng

Trang 72

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

söùc khoeû laø voâ cuøng caàn thieát, coù theå noùi coù söùc khoeû con ngöôøi coù taát caû : Coâng vieäc, tieàn taøi, haïnh phuùc…

Caâu(129) cuõng laø lôøi khuyeân cuûa baùc só. Haønh ñoäng ñi nguû vaø thöùc daäy

sôùm coù lôïi cho söùc khoeû cuûa moïi ngöôøi (trong ñoù coù ngöôøi nghe)

Caâu(142) vieäc queân ñi quaù khöù giuùp cho con ngöôøi soáng toát ñeïp hôn, khoâng phaûi maõi daèn vaët baûn thaân hay aùm aûnh vôùi maëc caûm toäi loãi. Chæ khi naøo nhöõng con ngöôøi laàm ñöôøng laïc loái aáy queân ñöôïc quaù khöù, thì môùi höôùng ñeán ñöôïc töông lai phaán ñaáu moät cuoäc soáng toát ñeïp hôn. Traïng thaùi taâm lyù naøy raát quan troïng ñaëc bieät laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi hoaøn löông maø trong quaù khöù ñaõ troùt maéc phaûi sai laàm.

Haàu heát nhöõng caâu caàu khieán coù haønh ñoäng taïi lôøi laø khuyeân nhuû coù phuï töø haõy theå hieän lôøi khuyeân cuûa baùc só ñoái vôùi beänh nhaân, cuûa nhöõng ngöôøi laøm phaùp luaät ñoái vôùi coâng daân cuûa ñaát nöôùc, cuûa thaày coâ giaùo ñoái vôùi hoïc sinh… Nhöõng lôøi khuyeân naøy mang moät giaù trò chaân lyù nhaát ñònh, mang tính khaùch quan vaø mang lôïi ích ñeán cho ngöôøi nghe ôû nhieàu phöông dieän.

Haønh ñoäng ngoân ngöõ khuyeân nhuû mang tính baét buoäc ôû möùc ñoä thaáp. Maëc duø hieåu ñöôïc muïc ñích cuûa haønh ñoäng nhöng ngöôøi nghe coù quyeàn quyeát ñònh thöïc hieän hay khoâng. Ñaëc bieät khi trong caâu caàu khieán coù söï tham gia cuûa phuï töø haõy khieán cho lôøi khuyeân töïa nhö lôøi keâu goïi, ñoäng vieân haønh ñoäng, ñoâi khi khoâng mang tính baét buoäc.

Ví nhö caâu (141): Haõy baét ñaàu moät ngaøy môùi baèng caùch taäp theå duïc.

Xeùt lôïi ích cuûa haønh ñoäng taäp theå duïc thuoäc veà ngöôøi nghe nhöng ñaâu phaûi ai cuõng baét ñaàu moät ngaøy môùi baèng caùch taäp theå duïc? Vieäc taäp theå duïc hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo nhaän thöùc cuûa con ngöôøi, cuûa ngöôøi nghe. Vì söùc khoeû cuûa coäng ñoàng neân cuõng coù theå coi ñaây laø lôøi keâu goïi ñoäng vieân haønh ñoäng.

Ñoái vôùi moái quan heä cuûa caùc nhaân vaät trong giao tieáp, chuùng toâi nhaän thaáy cöông vò xaõ hoäi cuûa ngöôøi noùi cao hôn ngöôøi nghe: nhaø chính trò ñoái vôùi coâng daân, thaày thuoác ñoái vôùi beänh nhaân…vaû laïi trong tröôøng hôïp vò theá xaõ hoäi khoâng bình ñaúng thì ngöôøi noùi laø ngöôøi baäc treân, ngöôøi nghe laø ngöôøi baäc döôùi. Ñieàu naøy goùp phaàn quan troïng ñoái vôùi muïc ñích cuûa haønh ñoäng phaùt ngoân vaø hieäu quaû cuûa giao tieáp.

Ñoái vôùi haønh ñoäng thænh caàu, yeâu caàu/ ñeà nghò, phöông thöùc duøng phuï töø haõy mang laïi hieäu quaû cao trong giao tieáp. Taàn soá xuaát hieän thaáp hôn so vôùi

Trang 73

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

haønh ñoäng ngoân ngöõ khuyeân nhuû, 14/40 tröôøng hôïp. Haønh ñoäng ngoân ngöõ yeâu caàu/ ñeà nghò theå hieän ôû caùc caâu (120), (126), (138), (146), (149), (150), (153), (154), (155), (156), coù ñaëc ñieåm nhö sau:

+ Haønh ñoäng yeâu caàu/ ñeà nghò coù tính baét buoäc cao hôn so vôùi haønh ñoäng

khuyeân nhuû, thænh caàu.

+ Lôïi ích cuûa haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän thuoäc veà ngöôøi noùi hoaëc khoâng

thuoäc veà ngöôøi nghe.

+ Ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp cao hôn ngöôøi nghe vaø thöôøng xuaát hieän

trong nhöõng boái caûnh giao tieáp mang tính chaát nghi thöùc, trang troïng vaø lòch söï.

Haønh ñoäng ngoân ngöõ thænh caàu coù tính baét buoäc ôû möùc ñoä trung bình vaø cao hôn so vôùi khuyeân nhuû. Khi phaùt ngoân, ngöôøi noùi mong muoán haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän. Nhöng ñaây chæ laø öôùc voïng coøn vieäc ñöôïc thöïc hieän hay khoâng tuøy thuoäc vaøo ngöôøi nghe. Haønh ñoäng ñöôïc thænh caàu trong caâu mang tính caàn thaäm chí caáp thieát. ÔÛ nhöõng ví duï ñöôïc neâu chuû yeáu treân caùc ñaàu baùo thuoäc phong caùch ngoân ngöõ baùo coâng luaän, vaán ñeà ñöôïc ñaët ra laø vaán ñeà cuûa toaøn xaõ hoäi nhö nhöõng traùi tim non caàn ñöôïc cöùu vôùt (153), nhöõng soá phaän ñaùng thöông naïn nhaân cuûa chaát ñoäc maøu da cam caàn ñöôïc kyù teân uûng hoä (154), (156),… yeâu caàu cuûa ngöôøi vieát (noùi) ñoái vôùi ngöôøi nghe (ñoïc) laø taát caû mong moûi maø hoï gôûi gaém. Vì vaäy ñaây laø haønh ñoäng thænh caàu. Vieäc duøng phuï töø haõy khieán cho lôøi thænh caàu theâm tha thieát vaø bieåu ñaït duïng yù haõy thöïc hieän haønh ñoäng. Trong tröôøng hôïp naøy thì ngöôøi noùi coù vò theá thaáp hôn hoaëc ngang baèng vôùi ngöôøi nghe.

Beân caïnh haønh ñoäng khuyeân nhuû, yeâu caàu, thænh caàu, ñeà nghò, ngöôøi Vieät coøn söû duïng phuï töø haõy ñeå boäc loä yù nghóa caàu khieán ra leänh. Ñaây laø moät trong nhöõng caùch noùi quen thuoäc cuûa ngöôøi Vieät nhaèm laøm giaûm thieåu saéc thaùi meänh leänh cuûa caâu. Caùc caâu bieåu thò haønh ñoäng ra leänh laø (121), (130), (131), (134), (157). Neáu nhö ôû haønh ñoäng ñeà nghò, ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp cao hôn hoaëc ngang baèng vôùi ngöôøi nghe thì ôû haønh ñoäng ra leänh ngöôøi noùi vôùi vò theá, quyeàn uy cao hôn ngöôøi nghe. So vôùi caâu meänh leänh thieáu vaéng phuï töø haõy thì nhöõng caâu naøy giaûm haún saéc thaùi meänh leänh Loái meänh leänh naøy thöôøng duøng ñeå bieåu thò söï khuyeán khích vôùi gioïng noùi traàm tónh hay trong nhöõng loái thænh nguyeän, nghóa laø trong lôøi noùi hôi cao quyù, noù ñöôïc duøng raát ít trong ngoân ngöõ thöôøng ngaøy. Duøng haõy nhieàu quaù trong lôøi noùi laø daáu hieäu cuûa moät söï giaû taïo nhaát ñònh (Leâ Vaên Lyù). Caùi “lôøi noùi hôi cao quyù” aáy ñöôïc bieåu hieän nhieàu nhaát trong ngoân ngöõ baùo coâng luaän, trong hoaøn caûnh giao tieáp ôû cô quan, nhöõng nôi coâng

Trang 74

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

sôû. Haønh ñoäng ngoân töø ra leänh coù söï tham gia cuûa phuï töø haõy gaàn guõi vôùi haønh ñoäng ngoân töø ñeà nghò vaø deã bò nhaàm laãn. Caâu Haõy laøm theo saùu tieâu chuaån cuûa gia ñình vaên hoaù (151) khoâng phaûi laø haønh ñoäng ñeà nghò bôûi vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn ngöôøi nghe vaø haønh ñoäng ñöôïc neâu trong caâu mang tính baét buoäc cao. Coøn ôû haønh ñoäng ñeà nghò thì ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp thaáp hôn. Vaán ñeà ñöôïc neâu leân trong caâu môùi chæ laø ñeà nghò coøn haønh ñoäng aáy ñöôïc thöïc hieän hay khoâng laïi phuï thuoäc vaøo ngöôøi nghe.

Ngoaøi ra, ngöôøi Vieät coøn söû duïng phuï töø haõy ñeå bieåu thò yù nghóa caàu khieán ruû reâ, môøi moïc (128), (135) vaø coøn moät soá haønh ñoäng ngoân töø khaùc. Trong lôøi môøi moïc, söï coù maët cuûa phuï töø haõy coù taùc duïng laøm taêng theâm tính lòch söï cuûa lôøi môøi, ñoàng thôøi lôøi môøi trôû neân tha thieát, chaân thaønh hôn.

2.2.1.2 Bieåu thöùc “ Ñöøng P”

Bieåu thöùc naøy ñöôïc kieán truùc treân cô sôû caáu truùc caâu traàn thuaät vaø coù caùc

ñaëc ñieåm sau:

− Thöôøng ñöùng ôû ñaàu caâu − Bieåu thò yù caàu khieán khuyeân nhuû, caàu xin ra leänh − Coù saéc thaùi trung hoaø vaø mang yù nghóa phuû ñònh, khuyeân raên, ngaên

caám khoâng thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu.

Sau ñaây laø moät soá caâu coù phuï töø ñöøng tham gia vaøo vieäc taïo yù nghóa caàu

khieán.

(161) Ñöøng phaù cuûa coâng.

(162) Em ôi ! Ñöøng haùt nöõa loøng anh ñau.

Meï ôi! Ñöøng khoùc nöõa!Daï con saàu. Caùnh ñoàng im phaêng phaéc Ñeå con ñi gieát giaëc…

(Hoaøng Caàm, Beân kia soâng Ñuoáng)

(163) Ñöøng thaáy ngöôøi ta giaøu maø ham.

(164) Ñöøng coù töôûng bôû.

(165) Ñöøng hung tôïn theá! Em van mình.

Maëc toâi! Maëc toâi Em laïy mình ñaáy! Thöông em chöù

(Nguyeân Hoàng, Bæ voû)

Trang 75

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(166) Laàn naøy veà ñöøng coù huùt laïi nöõa nheù.

(167) … Xeáp buùt nghieân maø tu döôõng tinh thaàn

Ñöøng ham chôi, ñöøng ham maëc, ñöøng ham aên…

(168) Ñöøng baén! (169) Coù phaûi duyeân nhau thì thaém laïi

Ñöøng xanh nhö laù baïc nhö voâi.

(170) Ñöøng bao giôø toû ra quaù beânh vöïc chomoät trong hai ñöùa treû.

(Taïp chí Thoâng tin soá 8-1996)

(171) Toâi quaáy cho mình moät chuùt boät saén cho mình aên nheù.

Khoâng aên!Ñöøng hoûi gì loâi thoâi.

(Nam Cao, Nöôùc maét)

(172) Ñöøng phaù cuûa coâng.

(173) Ñöøng nghó nöôùng baùnh mì laø coâng vieäc khoâng xöùng vôùi tö caùch cuûa

baïn cha oâng cuûa baïn ñaõ xem vieäc nöôùng baùnh mì nhö moät cô hoäi.

(Baùo Theå thao ngaøy nay 16/8/04, tr 10)

(174) Ñöøng ñaåy ngö daân vaøo taâm baõo.

(Baùo Tuoåi treû soá 230/04, tr 5)

(175) Ñöøng bao giôø “thöû moät laàn cho bieát”.

(Baùo Coâng an Tp.HCM soá 136, 23/10/04 “khi ma tuùy laø baïn giôùi treû hoïc

ñöôøng”tr 9)

(176) Ñöøng lô laø trang ñieåm.

(Taïp chí Tieáp thò vaø Gia ñình soá 10/04)

(177) Ñöøng vì tình caûm soác noåi maø voäi ruõ boû coâng ôn cha meï.

(Baùo Coâng an Tp.HCM soá 128,3/04)

(178) Ñöøng chóa muõi teân haän thuø vaøo ngöïc mình!

(Baùo Phuï nöõ soá 10,3/04 tr 19)

(179) Ñöøng ñeå noãi ñau laïi tieáp dieãn.

(Baùo Tuoåi treû soá 219,9/04 tr 5)

(180) Ñöøng ñaøo theâm hoá saâu.

Trang 76

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(Baùo Tuoåi treû soá 4245 “Theo doøng thôøi gian” tr 16)

(181) Ñöøng boû lôõ cô hoäi vaøng hieám ñoù ñeå quyù vò coù theå sôû höõu theâm nhöõng

chieác xe töøng laøm caû theá giôùi ngöôõng moä naøy.

(Taïp chí Haøng hoaù- dòch vuï thanh nieân 3215, 10/04)

(182) Ñöøng baét toâi naên næ.

(Baùo Coâng an soá 1265, “Chuyeän khoâng theå ngôø”8/04 tr10)

(183) Ñöøng ñaåy treû em khoûi tröôøng vì baát cöù lyù do gì.

(Baùo Phuï nöõ soá 74, 9/04)

(184) Ñöøng laø baûn sao cuûa ngöôøi khaùc.

(Baùo Tieáp thò vaø Gia ñình,4/04 “Soáng ñeïp – Ai sao mình vaäy”)

(185) Ñöøng söû duïng vaên hoaù phaåm ñoài truïy ñoäc haïi.

(Chæ ñaïo xaây döïng cuoäc soáng môùi khu daân cö trong cuoäc hoïp laàn 5,2/04)

(186) Ñöøng laøm hoen oá baûn thaân baèng hình aûnh chuïp khoaû thaân.

Trong 25 caâu caàu khieán coù söï hieän dieän cuûa phuï töø ñöøng, coù 17 caâu theå hieän yù nghóa khuyeân ngaên. Ñoù laø caâu (161), (163), (164), (166), (169), (170), (172), (173), (175), (176), (177), (178), (181), (184), (185), (186).

ÔÛ haønh ñoäng ngoân töø naøy, ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp cao hôn hoaëc

ngang baèng ñoái vôùi ngöôøi nghe.

Lôïi ích cuûa haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän thuoäc veà ngöôøi nghe hoaëc khoâng

thuoäc veà ngöôøi noùi.

Caùc caâu treân boäc loä yù khuyeân nhuû, ngaên caám khoâng ñöôïc thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu. Hoaëc laø khuyeân khoâng neân thöïc hieän haønh ñoäng ham giaøu (163), töôûng bôû (164), ham chôi, ham maëc, ham aên (167) boäi baïc (169), beânh moät trong hai ñöùa treû (170), lô laø trang ñieåm (176)…hoaëc laø khuyeân vaø ngaên caám khoâng thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu (saéc thaùi yù nghóa maïnh hôn) chaúng haïn nhö phaù cuûa coâng (161), huùt laïi (166), söû duïng vaên hoaù phaåm ñoà truïy (185), thöû moät laàn (175). Nhö vaäy nhöõng haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu ñeå theå hieän yù khuyeân ngaên laø nhöõng haønh ñoäng tieâu cöïc, caàn baøi tröø. Ñöøng coù taùc duïng phuû ñònh, khuyeán caùo veà haønh ñoäng aáy, cuõng coù khi aân caàn tha thieát (175), (177) song cuõng coù khi laïi gay gaét, giaän döõ vì thaùi ñoä leäch laïc ham giaøu (163), ham bôû (164), ham aên, ham maëc, ham chôi trong khi vaän meänh

Trang 77

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

nöôùc nhö daàu soâi löûa boûng (167). Lôøi khuyeân ngaên naøy coøn mang saéc thaùi mæa mai veà haønh ñoäng ñaõ vaø ñang thöïc hieän, vì vaäy noù caàn ñöôïc chaám döùt ngay.

Ngoaøi ra ngöôøi Vieät coøn söû duïng phuï töø ñöøng ñeå theå hieän yù ra leänh, qua caâu (168), (171), taïo yù nghóa meänh leänh gay gaét, döùt khoaùt haõy döøng ngay haønh ñoäng aáy laïi. Ngoaøi ra phuï töø ñöøng coøn tham gia vaøo caâu ñeå taïo yù thænh caàu nhö caâu (162), (174), (179), (180), (182), (183). Trong tröôøng hôïp naøy ngöôøi noùi coù vò theá giao tieáp thaáp hôn hoaëc ngang baèng vôùi ngöôøi nghe. Chaúng haïn (182), haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän thuoäc veà / coù lieân quan ñeán ngöôøi noùi. Nhöõng vaán ñeà ñaët ra ôû caùc caâu (179), (180), (183) laø noãi ñau da cam, keû phaïm toäi ngöïa quen ñöôøng cuõ, tình traïng thaát hoïc ôû treû em laø nhöõng vaán ñeà thuoäc veà xaõ hoäi caàn ñöôïc giaûi quyeát moät caùch coù hieäu quaû vaø trieät ñeå. Chính vì vaäy phuï töø ` tham gia taïo yù caàu khieán thænh caàu khieán cho lôøi thænh caàu theâm tha thieát, ñaëc bieät trong nhöõng tröôøng hôïp lôïi ích khoâng thuoäc veà ngöôøi noùi (179), (180), (183) thì noù mang tính khaùch quan, thuyeát phuïc vaø caàn ñöôïc thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu.

2.2.1.3 Bieåu thöùc “Chôù P”

Coù kieán truùc treân cô sôû caáu truùc caâu traàn thuaät, chôù ñöùng ñaàu caâu, xuaát

hieän vôùi taàn soá thaáp hôn so vôùi ñöøng.

(187) Chôù ñaïp hoàn em traêng töø Vieãn Xöù

Ñi khoan thai treân ngöï ñænh trôøi troøn.

(Xuaân Dieäu)

(188) Chôù thaáy soùng caû maø ngaõ tay cheøo.

(Tuïc ngöõ Vieät Nam)

(189) Chôù aên ñoà soáng sít nhö theá.

(190) Chôù nghe theo maáy ñöùa baïn hö hoûng ñoù chaùu aï.

(191) Boû nhaø ñi qua ñeâm vôùi baïn trai laø thieät thaân con gaùi.

Chôù daïi nghe con.

(192) Chôù laøm caøn.

(193) Leo caây ñaõ ñeán ngaøy haùi quaû. Haõy coá gaéng, chôù boû cuoäc nghe con.

Cuõng nhö phuï töø ñöøng, chôù xuaát hieän trong caùc phaùt ngoân caàu khieán coù yù nghóa phuû ñònh, bieåu thò yù caàu khieán khuyeân raên, vaø taïo saéc thaùi thaân maät hôn

Trang 78

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

so vôùi ñöøng, do chôù mang tính töï nhieân, khaåu ngöõ thöôøng xuaát hieän trong phong caùch ngoân ngöõ sinh hoaït haøng ngaøy, phi nghi thöùc.

2.2.1.4 Bieåu thöùc “ Caàn/ Caàn Phaûi P”

Coù kieán truùc treân cô sôû caáu truùc caâu traàn thuaät, caàn ñöùng ñaàu caâu, coù taàn soá xuaát hieän cao. Chuùng toâi thu thaäp ñöôïc 28 caâu, xuaát hieän chuû yeáu trong phong caùch ngoân ngöõ baùo coâng luaän, ít xuaát hieän trong caùc phong caùch ngoân ngöõ khaùc vì noù mang tính nghi thöùc. Ngöõ lieäu thu thaäp ñöôïc trình baøy nhö sau :

*194) Caàn coù bieän phaùp ngaên ngöøa nhöõng bieåu hieän vi phaïm luaät baùo chí

vaø luaät xuaát baûn.

(Xaõ luaän baùo Nhaân daân, soá 15065 thaùng 9/1996)

(195) Caàn phaûi tìm cho moãi truyeän moät gioïng ñieäu rieâng. Phaûi böùt leân khoûi

söï thaät.

(196) Caàn deïp boû moät trang web phaûn ñoäng.

(Baùo Coâng an TPHCM, soá 1229, 3/ 04 tr13)

(197) Caàn laäp laïi traät töï ôû beán phaø An Thôùi

(Baùo Coâng an TPHCM, soá 1232, 4/ 04 tr6)

(198) Caàn phaûi coù giaûi phaùp caáp baùch choáng ngaäp

(Baùo Tuoåi treû ,soá 248/ 04)

(199) Caàn phaûi taêng cöôøng ñaøo taïo coâng taùc quaûn lyù ñoäi nguõ xe buyùt, phaûi

tuyeân truyeàn vaø taïo caûm giaùc thoaûi maùi khi haønh khaùch ñi xe.

(Baùo Sôû Giao Thoâng Coâng Chaùnh xin yù kieán veà vieäc ngaøy 16/ 10/ 04)

(200) Caàn taäp trung phaân phoái vaéc xin veà moät ñaàu moái.

(Baùo Tuoåi treû 249/ 04, tr6)

(201) Caàn tieáp söùc ñeán tröôøng cho 39 sinh vieân ngheøo.

(202) Caàn moät cheá ñoä aên ñuû can xi cho baø meï mang thai.

(Baùo Phuï nöõ 29/ 03, tr28)

(203) Caàn moät giaûi phaùp rieâng ñeå bình ñaúng con ngöôøi.

(Baùo Ngöôøi lao ñoäng 09/ 04, tr3)

(204) Caàn phaûi sôùm ban haønh luaät tham nhuõng.

(Baùo Ngöôøi lao ñoäng soá 3134, tr6)

Trang 79

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(205) Caàn phaûi thay ñoåi tö duy.

(Baùo Phuï nöõ, 10/ 04 soá 82)

(206) Caàn phaûi trao ñoåi laò moät “goùc nhìn” quaù laï.

(Baùo Phaùp luaät 10/ 04 ,tr13)

(207) Caàn phaûi ban haønh quy cheá an toaøn sinh hoïc.

(Khoa hoïc ngaøy nay soá 12, 4/ 04, tr11)

(208) Caàn traû laïi hieän traïng ban ñaàu.

(Baùo Coâng an TPHCM soá 1276, tr11)

(209) Caàn phaûi coù bieän phaùp ngaên chaën ñua xe.

(Baùo Coâng an TPHCM soá 1265, tr8)

(210) Caàn laäp laïi traät töï loøng leà ñöôøng.

(Baùo Coâng an thaønh phoá, 1229, 3/ 04)

(211) Caàn nhieàu caàu thuû thoâng minh.

(Baùo Theå thao vaø vaên hoaù soá 77, 9/ 03, tr16)

(212) Caàn khai thaùc tieàm naêng veà thuyû saûn vaø du lòch.

(Baùo Ngöôøi lao ñoäng soá 2811, 10 / 03, tr4)

(213) Caàn phaûi bieát caùi goác cuûa vaán ñeà ñeå xöû lyù.

(Baùo Thanh nieân soá 273, 9/01, tr3)

(214) Caàn laøm roõ traùch nhieäm cuûa hai boä tröôûng.

(Baùo Ngöôøi lao ñoäng soá135, 10/ 04, tr3)

(215) Caàn hoaøn thieän heä thoáng vaên baûn cuûa ngaønh giaùo duïc.

(Baùo Thanh nieân, soá 296, 10/04, tr2)

(216) Caàn phaûi coù luaät heø phoá.

(Baùo Tuoåi treû chuû nhaät soá 1091, 8/ 04, tr10)

Qua ngöõ lieäu thu thaäp, chuùng toâi nhaän thaáy caàn xuaát hieän trong phaùt ngoân nhaèm dieãn ñaït yù nghóa haønh ñoäng mang tính chaát caàn/ caáp thieát, taát yeáu, coù tính baét buoäc cao, Trong 28 caâu vaéng maët chuû ngöõ ngöõ phaùp, caàn bieåu thò yù caàu khieán thænh caàu, ñöôïc dieãn ñaït nhieàu nhaát (18/28 tröôøng hôïp). Ñoù laø caùc caâu:

Trang 80

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(194), (196), (197), (198), (199), (200), (201), (202), (203), (204), (207), (208), (209), (210), (211), (214), (215), (218).

ÔÛ haønh ñoäng ngoân töø naøy, chuùng toâi nhaän thaáy ngöôøi noùi / vieát ñöa ra nhöõng vaán ñeà mang tính caàn / caáp thieát vaø neáu khoâng coù nhöõng haønh ñoäng kòp thôøi thì noù seõ ñe doaï ñeán nhieàu vaán ñeà cuûa xaõ hoäi nhö moâi tröôøng soáng, tính maïng cuûa con ngöôøi nhö caâu (198), (207)…; an ninh traät töï bieåu hieän ôû caâu (196), (197), (199), (204)…nhaân quyeàn trong caâu (203)…vaø baøy toû mong muoán ñöôïc hoài ñaùp nhö ban haønh luaät (204), (207)…hay ñöa ra nhöõng bieän phaùp ngaên chaën nhöõng haønh ñoäng tieâu cöïc (196), (209)…Vì vaäy haønh ñoäng ngoân ngöõ thænh caàu lôïi ích chuû yeáu thuoäc veà ngöôøi noùi vaø coù khi thuoäc veà caû ngöôøi nghe. Rieâng ôû caùc ví duï treân thì lôïi ích cuûa haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän thuoäc veà toaøn theå nhaân daân. Maëc duø noù mang tính baét buoäc thaáp hoaëc coù theå xem laø khoâng mang tính baét buoäc nhöng laïi theå hieän öôùc mô, nguyeän voïng cuûa ngöôøi noùi/ vieát, cuûa con ngöôøi neân noù caàn ñöôïc ñaùp öùng. Nghóa laø haønh ñoäng ngoân töø aáy caàn ñöôïc thöïc hieän.

Ngoaøi yù nghóa bieåu thò haønh ñoäng thænh caàu, caàn xuaát hieän taïo caâu caàu khieán coøn bieåu thò yù yeâu caàu, ñeà nghò. Khaùc vôùi haønh ñoäng thænh caàu, ôû haønh ñoäng ngoân ngöõ naøy (195),(205),(206), (212), (213) coù tính baét buoäc ôû möùc ñoä cao, mang tính caáp baùch hôn, nhö thay ñoåi caùch nghó (tö duy) trong caâu (205) muoán xöû lyù ñöôïc vaán ñeà thì phaûi bieát caùi goác (213). Cho neân haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu khoâng theå khoâng thöïc hieän.

Trong phong caùch ngoân ngöõ baùo coâng luaän, vieäc söû duïng phuï töø caàn ñeàu nhaèm muïc ñích höôùng tôùi chaân lyù, moät xaõ hoäi toát ñeïp hôn. Thoâng qua nhöõng vaán ñeà cuûa thôøi ñaïi caàn ñöôïc giaûi quyeát ñeå theå hieän öôùc mong cuûa rieâng ngöôøi noùi/ vieát vaø cuûa con ngöôøi. Caáu truùc caâu treân cô sôû caâu tænh löôïc khuyeát chuû ngöõ mang ñeán cho phaùt ngoân tính khaùch quan. Cuõng töø vaán ñeà mang tính chaát khaùch quan aáy maø haønh ñoäng ngoân töø mang laïi khaû naêng ñöôïc thöïc hieän nhieàu hôn hay, noùi caùch khaùc laø ñaït ñöôïc hieäu quaû cao hôn trong giao tieáp.

2.2.1.5 Bieåu thöùc “Phaûi P”

Phaùt ngoân caàu khieán coù chöùa vò töø tình thaùi phaûi coù kieán truùc treân cô sôû caáu truùc caâu traàn thuaät. Phaûi tham gia taïo caâu caàu khieán khieán cho lôøi ñeà nghò mang tính aùp ñaët cao, coù yù nghóa eùp buoäc, khoâng cho pheùp ngöôøi nghe töø choái. Sau ñaây laø caùc caâu caàu khieán ñöôïc thu thaäp vôùi vò töø tình thaùi phaûi ñöùng ôû ñaàu caâu.

(217) Phaûi dìm oâng ta xuoáng coáng ñeå röûa bôùt.

Trang 81

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(Daï Ngaân, Con choù vaø vuï ly hoân)

(218) Phaûi coá aên ñi môùi ñöôïc, baùc aï.

(Daï Ngaân, Con choù vaø vuï ly hoân)

(219) Khai töû roài cuõng phaûi ñoùng söu.

(Ngoâ Taát Toá, Taét ñeøn)

(220) Em ôi em! Ñaát nöôùc laø maùu xöông cuûa mình.

Phaûi bieát gaén boù vaø san seû.

(Nguyeãn Khoa Ñieàm, Ñaát nöôùc)

(221) Phaûi nghó xa hôn cho neàn kinh teá quoác gia!

(Baùo Tuoåi treû soá 230, 10/ 04, tr5)

(222) Phaûi coù traùch nhieäm vaø bieát giöõ gìn moâi tröôøng naøy cho mai sau.

(Baùo Hoa hoïc troø, soá 568)

(223) Phaûi chuù troïng phaàn lyù thuyeát.

(Baùo Tuoåi treû tr 10, muïc Giaùo duïc – khoa hoïc)

(224) Phaûi ñaûm baûo an toaøn tính maïng, taøi saûn cuûa nhaân daân baèng moïi

giaù.

(Baùo Coâng an, 5/10/04)

(225) Phaûi coù ñoäi nguõ doanh nhaân baûn lónh.

(Baùo Tuoåi treû soá 242, 15/10/04)

(226) Phaûi kieân quyeát maïnh tay hôn nöõa.

(Baùo Coâng an soâ1266, 8/04)

(227) Phaûi choáng chaïy döï aùn.

(Baùo Tuoåi treû, 13/10/04)

(228) Phaûi môû ra höôùng phaùt trieån môùi.

(Baùo Saøi Goøn giaûi phoùng, muïc kinh teá ñôøi soáng, 8/11/03, tr.4)

(229) Phaûi ñaøo taïo ñoäi nguõ taøi xeá vaø tieáp vieân coù trình ñoävaø coù naêng löïc

laøm vieäc.

(Baùo Sôû Giao thoâng coâng chaùnh TPHCM xin yù kieán söï vieäc)

Trang 82

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(230) Phaûi taäp trung xöû lyù, khoáng cheá quyeát lieät.

(Baùo Tuoåi treû, 21/10/04, tr.3)

(231) Phaûi ñaùnh cho thaät maïnh.

(Baùo Coâng an soá 1287, 19/2/04, tr.10)

(232) Neân aên caø chua caûi hoa lô xanh choáng ung thö.

(Baùo Ngöôøi lao ñoäng, 19/7/04, tr.9)

(233) Neân coù thoùi quen tröng caàu yù daân.

(Baùo Tuoåi treû soá 248/04)

(234) Neân taêng cöôøng tính thôøi ñaïi.

(Baùo Tuoåi treû 4252)

(235) Neân trôû veà vôùi phaùc thaûo goác.

(Baùo Theå thao vaø vaên hoaù, tr. 38)

(236) Neân aên nhieàu traùi caây ñeå cô theå khoeû maïnh.

(Baùo Tuoåi treû soá 4252, 22/10/04)

(237) Neân thu xeáp ñi ño thò löïc khoaûng hai naêm moät laàn.

(238) Neân choïn giaøy coù chieàu daøi vöøa chaân.

(239) Neân uoáng traø xanh moãi ngaøy.

(240) Neân duøng ñaäu naønh keøm theâm söõa vaø caùc saûn phaåm laøm töø söõa.

(Baùo Theå thao vaø Giaùo duïc soá 16/04)

(241) Neân thanh toaùn qua ngaân haøng.

(Baùo Tuoåi treû soá 242, 15/10/04)

(242) Toâi ñaõ khuyeân caäu roài .Khoâng neân laøm gì.

(Leâ Minh Khueâ, Côn möa cuoái muøa)

(243) Caäu ñöøng chôi bôøi gì nheù. Neân thöông ñeán toâi.

(Nguyeãn Coâng Hoan, Theá laø môï noù ñi Taây)

Trong soá 13 caâu coù söï hieän dieän cuûa vò töø phaûi tham gia taïo yù caàu khieán, chuùng toâi nhaän thaáy cuøng moät kieåu caâu coù theå dieãn ñaït nhöõng haønh ñoäng ngoân töø khaùc nhau. Coù theå laø haønh ñoäng ngoân töø ra leänh nhö caâu (219), (224), (231)…;

Trang 83

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

haønh ñoäng ngoân töø khuyeân nhuû theå hieän qua caâu (218), (220), (223)…haønh ñoäng ngoân töø thænh caàu nhö caâu (225), (229), …

Khi xem xeùt lôïi ích cuûa haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän, chuùng toâi nhaän thaáy trong caùc phaùt ngoân theå hieän haønh ñoäng ngoân ngöõ ra leänh, lôïi ích cuûa söï vieäc ñöôïc thöïc hieän chuû yeáu quan heä ñeán ngöôøi noùi hoaëc chuû yeáu khoâng thuoäc veà ngöôøi nghe, nhö ôû caâu (231). Ngöôøi nhaän leänh laø ñoàng chí coâng an. Roõ raøng haønh ñoäng ñaùnh cho thaät maïnh lôïi ích khoâng thuoäc veà ngöôøi nghe. Muoán hoûi cung ñeå tìm ñöôïc lôøi khai baùo thì moät trong nhöõng haønh ñoäng maø ngöôøi thi haønh coâng vuï phaûi thöïc hieän laø ñaùnh, phaûi duøng söùc ñeå tra taán, vì vaäy phaûi maát söùc löïc. Lôïi ích cuûa coâng vieäc ñöôïc thöïc hieän naøy chuû yeáu quan heä ñeán ngöôøi noùi bôûi leõ ñaây laø traùch nhieäm cuûa ngöôøi thi haønh leänh.

Khi ñoái chieáu ñích ngoân trung veà phöông dieän tính baét buoäc cuûa haønh ñoäng ngoân töø, ñoái vôùi haønh ñoäng ra leänh, tính baét buoäc ôû möùc ñoä cao. ÔÛ caâu (219), cho duø anh Daäu ñaõ maát, ñaõ coù giaáy khai töû nhöng vaãn phaûi ñoùng söu, baét buoäc phaûi thöïc hieän haønh ñoäng bôûi ñaây laø quy ñònh.

Vieäc duøng vò töø phaûi bieåu hieän haønh ñoäng ngoân töø khuyeân nhuû taàn soá xuaát hieän ít hôn, bôûi söï coù maët cuûa noù so vôùi caùc vò töø khaùc mang tính cöùng nhaéc hôn, khuyeân nhöng laïi coù haøm yù eùp buoäc. Ñaây cuõng laø moät trong nhöõng ñieàu kieän bieåu hieän tính chaân thaønh cuûa lôøi khuyeân. Phaân tích ví duï (218), chuùng toâi nhaän thaáy : Ngöôøi noùi laø nhöõng ngöôøi haøng xoùm toát buïng coøn ngöôøi nghe laø anh Daäu. Lôïi ích cuûa vieäc ngöôøi nghe laøm laø coù lôïi cho chính mình. Do vaäy, ñaây laø haønh ñoäng khuyeân nhuû. Ñoái vôùi caâu (223) cuõng vaäy. Lôïi ích cuûa vieäc chuù troïng phaàn lyù thuyeát cuûa hoïc sinh ñem laïi lôïi ích cho ho,ï bôûi coù naém chaéc lyù thuyeát môùi coù theå vaän duïng, thöïc haønh toát. Maëc duø ñaây laø haønh ñoäng khuyeân nhuû, nhöng vieäc ñöôïc thöïc hieän hay khoâng hoaøn toaøn leä thuoäc vaøo ngöôøi nghe. Tuy nhieân, so vôùi caùc vò töø khaùc tham gia kieán taïo caâu caàu khieán khuyeân nhuû thì vò töø phaûi coù tính aùp ñaët cao hôn caû. Lôøi khuyeân maëc duø chaân thaønh nhöng laïi giaûm ñi tính yù nhò, nheï nhaøng, meàm moûng vaø vì vaäy tuyø töøng tröôøng hôïp, hoaøn caûnh giao tieáp, ñaëc bieät laø nhaän thöùc cuûa ngöôøi nghe coù hieåu ñöôïc tình caûm chaân thaønh cuûa ngöôøi noùi hay khoâng maø vieäc söû duïng caáu truùc naøy mang laïi hieäu quaû/ hoaëc khoâng mang laïi tính hieäu quûa trong giao tieáp .

Coøn ñoái vôùi haønh ñoäng yeâu caàu, ñeà nghò thì lôïi ích cuûa haønh ñoäng thuoäc veà ngöôøi noùi hoaëc chaúng quan heä gì ñeán ngöôøi nghe. Vaán ñeà ñöôïc ñaët ra laø böùc thieát: baûn lónh cuûa doanh nhaân trong thôøi kyømôû cöûa(225), trình ñoä naêng löïc cuûa taøi xeá vaø tieáp vieân (229) cho neân caàn phaûi coù vaø ñaøo taïo. Do vaäy haønh ñoäng naøy caàn ñöôïc thöïc hieän.

Trang 84

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

2.1.2 Daïng caâu coù chuû ngöõ ngoâi thöù hai

Caâu coù maët chuû ngöõ ngoâi thöù hai coù caùc ñaëc ñieåm sau:

! Taàn soá xuaát hieän thaáp hôn so vôùi daïng thöù nhaát. ! Xuaát hieän chuû yeáu trong ñoaïn hoäi thoaïi tröïc tieáp. ! Caáu truùc ñaày ñuû bao goàm chuû ngöõ ngoâi thöù nhaát, ngoâi thöù hai hoaëc

ngoâi thöù ba (ngoâi ra leänh) + phuï töø + vò töø vaø boå ngöõ . − Phuï töø: haõy, ñöøng, cöù, vaø vò töø tình thaùi : caàn, phaûi, neân… − Vò töø, phuï töø tình thaùi chæ haønh ñoäng traïng thaùi tình thaùi ñöùng sau

chuû ngöõ vaø ñöùng tröôùc vò töø

Caâu caàu khieán ôû daïng naøy ñöôïc khaùi quaùt baèng bieåu thöùc sau:

2.1.2.1.Bieåu thöùc: “ C haõy/ ñöøng/ chôù V”

“C caàn (khoâng caàn) / phaûi (khoâng phaûi) / neân (khoâng neân) V”

Khi xem xeùt caùc phaùt ngoân caàu khieán coù söï hieän dieän cuûa chuû ngöõ ngöõ phaùp ôû goùc ñoä bieåu hieän cuûa tính lòch söï, chuùng toâi nhaän thaáy caùc phöông dieän ngoân ngöõ trong caâu noùi chung vaø söï hieän dieän cuûa chuû ngöõ ôû ngoâi ñöa ra ñeå thöïc hieän lôøi caàu khieán noùi rieâng khoâng chæ ñaûm nhieäm chöùc naêng cuù phaùp (laøm chuû ngöõ trong caâu) hay ngöõ nghóa maø coøn ñaûm ñöông chöùc naêng duïng hoïc. Noù bieåu hieän ôû khaû naêng coù theå laøm thay ñoåi möùc lòch söï cuûa phaùt ngoân theo höôùng taêng leân. Thöïc teá cho thaáy söï hieän dieän cuûa chuû ngöõ ngöõ phaùp trong caâu caàu khieán laø moät daáu hieäu lòch söï (ñaëc bieät laø vôùi tröôøng hôïp ngoâi leänh ôû ngoâi thöù hai).

VD : (1) Cöù aên.

(1’) OÂng cöù aên ñi.

Caâu (1) vaø (1’) ñeàu coù löïc ngoân trung laø lôøi môøi moïc nhöng saéc thaùi yù nghóa hoaøn toaøn khaùc nhau. Caâu (1) mang saéc thaùi meänh leänh. Xeùt trong tình huoáng giao tieáp môøi oâng aên cuûa ngöôøi baäc döôùi ñoái vôùi ngöôøi baäc treân thì phaùt ngoân naøy khoâng lòch söï. Noùi moät caùch cuï theå laø khoâng ñuû leã ñoä. Ngöôøi Vieät khoâng duøng caáu truùc naøy ñeå môøi moïc ñoái vôùi ngöôøi beà treân. Caâu (1’) coù söï xuaát hieän cuûa chuû ngöõ ngöõ phaùp oâng vaø TTTT aï coù taùc duïng laøm thay ñoåi tính lòch söï cuûa lôøi caàu khieán theo chieàu höôùng taêng leân. Ñaây laø lôøi môøi ñöôïc xem laø ñaûm baûo tính lòch söï, ñuû leã ñoä ñoái vôùi ngöôøi treân.

2.1.2.2 Bieåu thöùc “ C haõy (haüng) V”

(244) Tao lôùn tao môùi ñi, maøy coøn nhoû, ôû nhaø phuï laøm vôùi chuù Naêm qua

naêm haõy ñi.

Trang 85

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(Nguyeãn Thi, Nhöõng ñöùa con trong gia ñình)

(245) Chaû hoâm aáy thì hoâm nay vaäy. Naøy haõy ngoài xuoáng aên mieáng giaàu ñaõ.

(Kim Laân, Vôï nhaët)

(246) – Coù vieäc gì theá vaäy?

– Thì u haõy cöù vaøo trong nhaø caùi ñaõ naøo.

(Kim Laân, Vôï nhaët)

(247) Traøng töôi cöôøi

– Thì u haüng vaøo ngoài treân giöôøng leân chieác chónh cheän caùi ñaõ naøo. (Kim Laân, Vôï nhaët)

(248) Sao? Caùi soá tieàn ñoù caäu ñaõ coù theå traû cho toâi chöa.

– Thöa ngaøi, xin ngaøi haõy thö cho ít böõa, khi naøo thö thaû toâi seõ ñi laøm vaø

noäp sau.

ÔÛ caùc phaùt ngoân coù chöùa phuï töø haõy (5 tröôøng hôïp), xeùt veà maët caáu truùc bao goàm: chuû ngöõ ngöõ phaùp ôû ngoâi thöù hai maøy (244), naøy – ñaïi töø thay theá cho thò -ngöôøi maø Traøng môùi quen (245), u (246) vaø(247), ngaøi (248). Noù bieåu hieän haønh ñoäng ngoân töø khuyeân can (244); thænh caàu (246), (247), (248); môøi moïc (245).

Haønh ñoäng ngoân töø khuyeân can : Ngöôøi noùi S khoâng muoán ngöôøi nghe H

khoâng laøm A voán khoâng coù lôïi (chuû yeáu) ñoái vôùi H.

ÔÛ ví duï(1), Ngöôøi noùi S : tao (chò Chieán)

Ngöôøi nghe H : Vieät.

Haønh ñoäng ngoân töø A : ñi boä ñoäi.

Chieán thaáy Vieät em mình coøn nho,û vaû laïi coøn thaèng uùt môùi möôøi tuoåi neáu caû hai chò em cuøng ñi boä ñoäi thì laáy ai chaêm soùc troâng nom cho thaèng uùt?chính vì vaäy vieäc ñi boä ñoäi cuûa Vieät ngöøng laïi ñeán sang naêm coù lôïi cho caû hai nhöng chuû yeáu laø cho Vieät. Döôùi con maét Chieán thì Vieät coøn nhoû, chöa ñuû tröôûng thaønh, ñuû khoân kheùo vaø chieán tranh thì khoác lieät nguy hieåm ñeán tính maïng. Chính vì vaäy ñaây laø moät lôøi khuyeân nhuû vöøa laø lôøi can ngaên.

Xeùt veà phöông dieän tính aùp ñaët cuûa haønh ñoäng ngoân töø, chuùng toâi nhaän thaáy noù coù tính aùp ñaët cao. Bôûi leõ maù ñaõ cheát roài, ba cuõng ñaõ bò Taây noù chaët ñaàu, Chieán laø chò caû gaùnh vaùc troïng traùch cuûa gia ñình neân Chieán coù quyeàn uy trong vieäc

Trang 86

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

daïy doã em. Tuy coøn mang yù nghóa laø lôøi khuyeân nhöng xeùt ôû goùc ñoä vò theá giao tieáp thì tính aùp ñaët cuûa haønh ñoäng ngoân töø naøy cao.

Qua haønh ñoäng thænh caàu (3), (4), (5), chuùng toâi nhaän thaáy söï hieän dieän cuûa phuï töø haõy (Trong khaåu ngö,õ phuï töø naøy bieán aâm laø haüng) keát hôïp vôùi cöù bieåu thò yù thænh caàu tha thieát veà haønh ñoäng caàn thöïc hieän nhö theá, thænh caàu u haüng cöù vaøo nhaø ñaõ, sau ñoù thì haõy hoûi ñaàu ñuoâi theá naøo. Phaùt ngoân vöøa mang yù nghóa thænh caàu vöøa laø yeâu caàu ñeà nghò u thöïc hieän quaù trình do ñoäng töø vaøo nhaø bieåu thò. ÔÛ VD (5), ñaàu caâu coù phaàn boå trôï cuûa töø hoâ goïi thöa ngaøi vaø töø xin laøm taêng löïc ngoân trung cuûa haønh ñoäng thænh caàu. Vöøa bieåu thò yù nghóa trang troïng lòch söï vöøa theå hieän lôøi thænh caàu tha thieát, caàn ñöôïc caûm thoâng thö thö cho ít böõa.

2.1.2.3. Bieåu thöùc “ C ñöøng V”

Ñöøng laø khuyeán caùo phuû ñònh theå hieän lôøi ngaên caám, khuyeân raên, thöôøng

xuaát hieän trong caâu vôùi söï coù maët cuûa chuû ngöõ ngöõ phaùp ôû ngoâi thöù hai.

(249) Toâi laïy oâng! Toâi caén rôm caén coû toâi laïy oâng! OÂng maëc ngöôøi ta. OÂng

ñöøng loâi thoâi nöõa.

(Nam Cao, Röûa hôøn)

(250) Caùc ñoàng chí ñöøng soát ruoät vì coâ gaùi. Haõy ñeå coâ ta ngoài ñaáy giöõa

haøng choàng loáp oâ toâ.

(Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh traêng cuoái röøng)

(251) Toâi chui töø gaàm xe, ñöa hai tay duïi maét.

– Chaøo coâ, laàn sau neáu xe döøng, coâ ñöøng nhaûy xuoáng nhö theá naøy nheù. (Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh traêng cuoái röøng)

(252) OÂng bieát theá naøo thì Mò cuõng baûo oâng raèng Con nay ñaõ bieát cuoác nöông laøm ngoâ, con phaûi laøm nöông ngoâ giaû nôï thay

cho boá. Boá ñöøng baùn cho con nhaø giaøu.

(Toâ Hoaøi, Vôï choàng A Phuû)

(253) Theá nghóa laø toâi khoâng theå chöùng nhaän raèng oâng khoeû, oâng ñöøng daïy

hoïc

(Nam Cao, Queân ñieàu ñoä)

(254) Con ñöøng caõi cha. Con phaûi veà ñaëng lo cöôùi vôï.

(Hoà Bieåu Chaùnh, Cha con nghóa naëng)

Trang 87

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(255) Con ñöøng coù tính baûy.

(Hoà Bieåu Chaùnh, Cha con nghóa naëng)

Ñaët trong moái quan heä vôùi chuû ngöõ ngöõ phaùp, chuùng toâi nhaän thaáy cuøng moät kieåu caâu coù theå dieãn ñaït nhöõng haønh ñoäng ngoân töø khaùc nhau, nhöng chuû yeáu bieåu hieän yù nghóa thænh caàu (249), (252); khuyeân nhuû (250), (251), (253), (255); ra leänh (254),…

Xeùt phaùt ngoân (249) vaø (252), chuùng toâi nhaän thaáy söï hieän dieän cuûa phuï töø ñöøng bieåu thò yù nghóa caàu khieán thænh caàu, lôïi ích cuûa haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän chuû yeáu phuï thuoäc vaøo ngöôøi noùi (249) hoaëc khoâng thuoäc veà ngöôøi nghe (252). Ñeå ñem lôïi laïi cho H, ngöôøi noùi S thænh caàu ngöôøi nghe H khoâng thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu trong phaùt ngoâ. Nhö ôû ví duï (252), Mò khoâng muoán phaûi ñi ôû ñôï cho nhaø giaøu cöïc nhoïc, maát töï do, phaûi xa cha meï, Mò tha thieát mong cha ñöøng baùn cho nhaø giaøu, cho neân vieäc duøng phuï töø ñöøng ñaõ bieåu hieän haønh ñoäng thænh caàu vôøi saéc thaùi naøi næ, van xin boá chaáp thuaän haønh ñoäng. Noù laø öôùc voïng, loøng mong moûi cuûa Mò neân ñaây laø haønh ñoäng ngoân ngöõ thænh caàu.

Haønh ñoäng khuyeân nhuû vôùi söï hieän dieän cuûa phuï töø ñöøng, lôïi ích thuoäc veà ngöôøi nghe. Xuaát phaùt töø tình caûm chaân thaønh, S muoán H khoâng thöïc hieän A vì S nghó raèng haønh ñoäng A khoâng mang laïi lôïi ích cho H. Chaúng haïn nhö haønh ñoäng daïy hoïc (253) gaây toån haïi ñeán söùc khoeû cuûa Haøi. Vieân y só vì löông taâm ngheà nghieäp maø khuyeân Haøi ñöøng daïy hoïc. Lôøi khuyeân cuûa vieân y só ñoái vôùi Haøi ñau tim naëng, phoåi cuõng khoâng ñöôïc laønh Haøi maø daïy hoïc thì cheát mau laém ñaáy theå hieän roõ tính chaân thaønh cuûa ngöôøi noùi. Roõ raøng haønh ñoäng daïy hoïc khoâng chæ gaây toån haïi ñeán söùc khoeû cuûa Haøi maø coøn nguy hieåm ñeán tính maïng vì vaäy ñaây laø lôøi khuyeân chaân thaønh vaø coù theå cho ñaây laø lôøi can ngaên.

2.1.2.5. Bieåu thöùc “C cöù V”

Söû duïng cöù trong kieán truùc caâu caàu khieán nhaèm bieåu thò yù khaúng ñònh döùt khoaùt veà caùi haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu, caàn phaûi thöïc hieän nhö theá, khoâng theå thay ñoåi baát chaáp moïi ñieàu kieän khaùc. Ñoàng thôøi, noù coøn theå hieän thaùi ñoä ñoàng tình cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe.

(256) – Coù maùy bay aø?

– Ñeå em nghó kó xem ñaõ. Anh cöù taét ñeøn ñi.

(Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh traêng cuoái röøng)

Trang 88

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(257) Ñaây laø giang sôn cuûa em roài. Anh ñi ñi khoâng trôøi saùng maát! Roài Nguyeät laïi cöôøi : “Anh cöù yeân taâm veát thöông chæ söôùt da thoâi. Töø giôø ñeán saùng em coù theå ñi leân ñeán taän trôøi ñöôïc!”

(Nguyeãn Minh Chaâu, Maûnh Traêng cuoái röøng)

(258) Maøy cöù noùi thöïc. Tao seõ ñieàu tra, neáu ñuùng thì con maøy ñöôïc cong

nhaän laø coâng daân nöôùc Phaùp, ñöôïc nhaø nöôùc nuoâi naáng, cho aên hoïc.

(Nguyeãn Coâng Hoan, Tranh toái tranh saùng)

(259) Khoâng ñöôïc. Chuùng maøy khoâng tuaân leänh caám troàng luùa chuùng maøy

cöù troàng luùa. Neáu ruoäng naøo cuõng chôø gaët xong thì laøm sao coù ñay ñöôïc.

(Nguyeãn Coâng Hoan, Tranh toái tranh saùng)

(260) Höø, khoâng daïy…mình coøn yeáu laém, cöù nghæ cho bao giôø thaät khoeû, vaû laïi laàn naøy coù khoeû roài toâi cuõng chaúng ñeå cho mình ñi daïy hoïc. Daïy hoïc haïi ngöôøi laém.

(Nam Cao , Truyeän cöôøi)

(261) Taøu ñeán chò ñaùnh thöùc em daïy nheù.

ÖØ, em cöù nguû ñi.

(Thaïch Lam, Hai ñöùa treû)

Khi phaân tích 6 caâu caàu khieán coù chöùa phuï töø cöù chuùng toâi nhaän thaáy cho duø cöù goùp phaàn bieåu hieän nhöõng haønh ñoäng ngoân töø khaùc nhau cuûa caâu nhö ra leänh (256), khuyeân nhuû (257), (258), (259), (260), (261) nhöng ñeàu theå hieän thaùi ñoä ñoàng tình cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu. Caâu (256) theå hieän haønh ñoäng ngoân töø ra leänh. Ngöôøi noùi (ngoâi ra leänh) laø Nguyeät, ngöôøi nghe(ngoâi nhaän leänh) laø Laõm. Laõm hoûi Nguyeät coù/ khoâng coù maùy bay ñeå thöïc hieän haønh ñoäng taét ñeøn ñi. Nguyeät theå hieän thaùi ñoä ñoàng tình uûng hoä cuûa mình thoâng qua vieäc duøng phuï töø cöù. Ñoàng thôøi caâu noùi cuûa Nguyeät coøn coù duïng yù duø coù/ khoâng coù maùy bay thì cuõng cöù taét ñeøn ñi. Ngöôøi khaúng ñònh haønh ñoäng nhaát ñònh phaûi nhö theá. Chính vì vaäy haønh ñoäng ngoân töø mang tính aùp ñaët cao.

Coøn ñoái vôùi haønh ñoäng khuyeân nhuû coù söï hieän dieän cuûa phuï töø cöù, maëc duø laø lôøi khuyeân nhöng mang yù nghóa khaúng ñònh döùt khoaùt veà haønh ñoäng nhaát nhaát phaûi nhö theá, khoâng theå khaùc ñöôïc trong baát cöù hoaøn caûnh naøo, mang tính aùp ñaët cao. Ñieàu ñoù coù giaù trò laøm taêng theâm tính ñuùng ñaén cuûa haønh ñoäng. Chaúng haïn nhö ví nhö cöù noùi thöïc (258), cöù troàng luùa(259), cöù nghæ (260), cöù nguû (261), cöù yeân taâm (257) Haønh ñoäng ñöôïc xaûy ra hoaøn toaøn mang lôïi cho H. Qua ñaây S muoán baøy toû toâi raát taùn thaønh haønh ñoäng aáy, mong anh thöïc hieän.

Trang 89

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

1.4 Phöông thöùc duøng vò töø ngoân haønh (caâu ngoân haønh)

Caâu ngoân haønh bieåu thò haønh ñoäng caàu khieán laø caùc caâu trong ñoù coù chöùa caùc ñoäng töø ngoân haønh (ÑTNH) nhö: yeâu caàu, ñeà nghò, noùi, caám, baûo, xin pheùp, môøi… Trong ngöõ lieäu thoáng keâ, chuùng toâi nhaän thaáy coù 57 caâu ngoân haønh bieåu hieän haønh ñoäng caàu khieán. Chuùng toâi trình baøy laàn löôït vaø mieâu taû, phaân tích, nhaän xeùt nhö sau:

- ÑTNH yeâu caàu

(262) Yeâu caàu xuoáng xe daãn boä, xuaát trình giaáy tôø.

(263) Yeâu caàu ñeå xe ñuùng nôi quy ñònh.

(264) Yeâu caàu anh (chò) xuaát trình giaáy tôø tuyø thaân, giaáy tôø xe.

(265) Yeâu caàu caùc tieåu thöông coù teân sau ñaây(…) ñeán ngay ban quaûn lyù

chôï.

(266) Toâi yeâu caàu anh (chò) phaûi khai baùo ñuùng söï thaät.

(267) Yeâu caàu giöõ im laëng, traät tö.

(268) Coâ yeâu caàu em phaûi thöïc hieän ñuùng noäi quy tröôøng lôùp.

(269) Coâ yeâu caàu em phaûi aên maëc goïn gaøng, ñuùng quy ñònh khi ñeán tröôøng.

(270) Coâ yeâu caàu em ñi hoïc ñuùng giôø giaác quy ñònh.

(271) Yeâu caàu noäp baøi ñuùng thôøi haïn.

(272) Toâi yeâu caàu anh aên noùi ñuùng möïc, leã ñoä.

(273) Yeâu caàu trình baøy saïch ñeïp, saùng roõ, khoâng sai loãi chính taû.

(274) Coâ yeâu caàu em hoïc baøi, laøm baøi ôû nhaø ñaày ñuû.

(275) Toâi yeâu caàu caùc ñoàng chí tham döï cuoäc hoïp ñaày ñuû, ñuùng giôø.

(276) Yeâu caàu toå vieân ñem theo phieáu döï giôø.

(277) Yeâu caàu giaùo vieân chuû nhieäm noäp soå chuû nhieäm veà hieäu tröôûng.

(278) Yeâu caàu kieåm tieàn vaø thuoác tröôùc khi rôøi khoûi quaày.

(279) Yeâu caàu giöõ veä sinh chung nôi coâng coäng.

(280) . Yeâu caàu thöïc hieän neáp soáng gia ñình vaên hoaù môùi.

(281) Toâi yeâu caàu anh phaûi ñeán ñuùng giôø.

Qua nhöõng ngöõ lieäu thoáng ke,â chuùng toâi nhaän thaáy coù theå xem nhöõng caâu nhö caâu (262), (263), (264),(265),(267),(271),… laø nhöõng caâu töôøng thuaät vôùi yù

Trang 90

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

nghóa töø vöïng môøi moïc, caàu xin, mong muoán, caám ñoaùn… song cuõng coù theå coi ñaây laø nhöõng caâu thuoäc “Kieåu caâu meänh leänh laâm thôøi”(Dieäp Quang Ban) (caâu meänh leänh laâm thôøi laø caâu coù hình thöùc cuûa kieåu muïc ñích noùi khaùc nhöng laïi ñöôïc duøng cho muïc ñích caàu khieán). Muoán nhaän bieát ñöôïc ñieàu naøy ta caàn ñaët chuùng vaøo tình huoáng giao tieáp cuï theå. Chaúng haïn caâu:

262a : Yeâu caàu xuoáng xe daãn boä, xuaát trình giaáy tôø.

Ñaët vaøo tình huoáng oâng Nam (boá cuûa y taù Tuaán ñang laøm taïi tröôøng só quan luïc quaân II) xuoáng tröôøng thaêm con trai. OÂng cöù chaïy thaúng xe vaøo coång. Moät anh lính gaùc coång chaën xe laïi vaø noùi:

262b :Toâi yeâu caàu baùc xuoáng xe, daãn boä, xuaát trình giaáy tôø.

Ñieàu naøy deã daøng hieåu ñöôïc neáu ta theâm chuû ngöõ thuoäc ngoâi nhaân xöng thöù nhaát vaøo môøi anh vaøo nhaø (Toâi môøi anh vaøo nhaø..), ta seõ hieåu ñöôïc treân ñaây laø nhöõng caâu ngoân haønh bieåu thò haønh ñoäng caàu khieán tröïc tieáp cuûa ngöôøi Vieät. Caâu ngoân haønh bieåu thò haønh ñoäng caàu khieán laø nhöõng caâu coù ñaëc ñieåm sau:

− Chuû ngöõ ôû ngoâi thöù nhaát (chuû ngöõ trong nhöõng caâu treân ñaõ bò löôïc) − Haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän ôû thì hieän taïi

_ Ñoái töôïng tieáp nhaän ñoäng töø ngoân haønh ôû ngoâi thöù hai

(270) Coâ yeâu caàu em ñi ñi ra khoûi lôùp .

(271) Yeâu caàu noäp baøi ngay.

(272) Toâi yeâu caàu anh aên noùi ñuùng möïc, leã ñoä.

- Chuû ngöõ ngöõ phaùp : Toâi (272), (271)-CN aån ;coâ (270)

- Haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän : ñi ra khoûi lôùp(270), ngay (271), aên noùi

ñuùng möïc, leã ñoä(272).

- Ñoái töôïng tieáp nhaän haønh ñoäng : anh (272) ; em(270,271-aån)- ôû ngoâi thöù

hai.

Nhö ñònh nghóa ñaõ neâu, caâu ngoân haønh bieåu thò haønh ñoäng caàu khieán laø caùc caâu trong ñoù coù chöùa caùc ñoäng töø ngoân haønh ñeå bieåu thò yù caàu xin, mong muoán, caám ñoaùn, caàn thieát… moãi ñoäng töø ngoân haønh mang yù moät nghóa töø vöïng rieâng. Yeâu caàu thöôøng ñöôïc duøng ñeå ñöa ra nhöõng yeâu caàu, ñoøi hoûi ñoái töôïng tieáp nhaän caàn phaûi thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong phaùt ngoân. Cuõng nhö ñeà nghò, yeâu caàu ñöôïc duøng ñeå taêng theâm saéc thaùi meänh leänh, lôøi yeâu caàu, ñeà nghò taêng theâm söï cöùng nhaéc, mang tính chaát nghi thöùc, bieåu hieän nhöõng yeâu

Trang 91

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

caàu luaät leä khoù coù theå cöôõng laïi ñöôïc. Ngöôøi ra leänh luoân coù vò theá giao tieáp hay vai xaõ hoäi cao hôn hoaëc ngang baèng ñoái vôùi vai nhaän leänh.

- ÑTNH ñeà nghò

(282) Ñeà nghò caùc ñoàng chí im laëng.

(283) Ñeà nghò nhaø tröôøng coù bieän phaùp ngaên chaën kòp thôøi ñoái vôùi hoïc

sinh nghæ hoïc khoâng pheùp quaù nhieàu laàn.

(284) Ñeà nghò quyù phuï huynh ñoùn hoïc sinh ñaäu xe treân leà ñöôøng.

(285) Ñeà nghò xoaù nôï cho 27 tröôøng hôïp vay voán bò ruûi ro.

(286) Ñeà nghòcaùc ñoàng chí giô tay bieåu quyeát.

(287) Vaên phoøng chính phuû ñeà nghò “Caàn coù bieän phaùp xöû lyù kieân quyeát”.

Ñoäng töø ngoân haønh ñeà nghò ñöôïc duøng ñeå neâu leân nhöõng yeâu caàu, ñoøi hoûi mang tính caàn thieát vaø thöôøng ñöôïc duøng trong nhöõng tình huoáng giao tieáp trang troïng, lòch söï, nôi coâng sôû, trong nhöõng buoåi hoäi hoïp hay nhöõng cuoäc hoäi thoaïi mang tính nghi thöùc xaõ hoäi.

- ÑTNH caám

(288) Toâi caám anh böôùc chaân ra khoûi cöûa.

(289) Boá caám con söû duïng ñieän thoaïi di ñoäng.

(290) Caám xaû raùc trong coâng vieân.

(291) Caám huùt thuoác.

(292) Caám vaøo.

(293) Caám gaây, laøm oàn. Caám noùi tuïc, chöûi theà.

(294) Caám ñoå raùc. Caám tieåu tieän.

(295) Caám ñaäu xe. Caám xe vaøo chôï.

(296) Caám haùi hoa.

(297) Caám leo treøo.

(298) Caám queïo phaûi.

(299) Caám ñaù boùng treân ñöôøng phoá.

(300) Caám tuï taäp buoân baùn tröôùc coång tröôøng.

(301) Caám ngaên caûn vieäc tham gia thò tröôøng cuûa nhöõng ñoái thuû caïnh

tranh môùi.

Trang 92

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(302) Caám giao du vôùi baïn beø xaáu.

Caám thöôøng ñöôïc duøng ñeå ngaên caám thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong phaùt ngoân. Xeùt ôû phöông dieän hình thöùc nhöõng caâu nhö (291)Caám huùt thuoác, (302) Caám giao du vôùi baïn beø xaáu,… laø nhöõng caâu töôøng thuaät. Nhöng ñaët ù vaøo moät hoaøn caûnh giao tieáp cuï theå thì ñoù laïi laø nhöõng caâu ngoân haønh bieåu thò haønh ñoäng caàu khieán .

VD (Cha noùi vôùi con trai):

Boá caám con huùt thuoác.

Boá caám con giao du vôùi baïn beø xaáu. Ngöôøi cha ñaõ thöïc hieän haønh ñoäng vôùi löïc ngoân trung laø caám, söï tình ñöôïc bieåu hieän laø caám vaø haønh ñoäng vôùi noäi dung caám aáy ñöôïc thöïc hieän baèng chính caâu ngöôøi cha noùi. Chính vì vaäy treân ñaây laø nhöõng caâu ngoân haønh bieåu thò haønh ñoäng caàu khieán tröïc tieáp.

- ÑTNH xin/ xin pheùp

(303) Xin pheùp coâ cho em xuoáng phoøng y teá.

(304) – Baåm thaày, teân aáy chuùng laø chuû xöôùng. Xin thaày ñi baåm cho. Haén

ngaïo ngöôïc vaø nguy hieåm nhaát trong boïn.

(Nguyeãn Tuaân, Chöõ ngöôøi töû tuø)

(305) - Maøy laøm con Tuyeát hö hoûng, maøy laøm xaáu maët tao, baây giôø tao xin

nhôø maøy.

(Nguyeãn Tuaân, Soá ñoû)

(306) - Chuû toâi coù löu caùc oâng ôû laïi xôi böõa côm tröa, xin caùc oâng thuaän

cho.

(Vuõ Troïng Phuïng, Moät buoåi tieáp khaùch)

(307) – Vaäy höùa ñi. Ta neân laáy danh döï maø theà vôùi nhau ñi.

– Toâi xin theà.

(Nam Cao , Moät ñaùm cöôùi)

(308) - Xin oâng baø cho pheùp chuùng con khaùm laãn nhau. ï (Nguyeãn Coâng Hoan, Maát caùi ví)

(309) - Chaùu laïy oâng, vôï choàng chaùu coù thaát theá ñieàu gì xin oâng boû qua,

oâng ñöøng ñeå buïng.

Trang 93

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(310) - Chò hai ôi !Nay em ñöôïc coâ khen heát lôøi bôûi vì em giaûi ñöôïc baøi toaùn thaät khoù. Caû lôùp khoâng ai laøm ñöôïc. Caùch laøm cuûa em ñeán coâ cuõng chöa nghó tôùi.

(311) -Thoâi toâi xin baø ñöøng noùi kheùo.

(Nguyeãn Coâng Hoan, Maát caùi ví)

(312) Con xin meï.

(313) Toâi xin thaày xin coâ tha thöù cho chaùu laàn naøy.

(314) Meï xin con ñaáy(yeâu caàu con chaêm chæ hoïc haønh ñöøng chôi bôøi leâu

loång)

Baûn thaân xin laø moät ñoäng töø ngoân haønh, tuy nhieân haønh ñoäng xin coù theå

thöïc hieän baèng phöông tieän phi ngoân ngöõ nhö:

(309) Chaùu laïy oâng, vôï choàng chaùu coù thaát theá ñieàu gì xin oâng boû qua, oâng

ñöøng ñeå buïng.

(310) - Chò hai ôi !Nay em ñöôïc coâ khen heát lôøi bôûi vì em giaûi ñöôïc baøi toaùn thaät khoù. Caû lôùp khoâng ai laøm ñöôïc. Caùch laøm cuûa em ñeán coâ cuõng chöa nghó tôùi.

(311) - Thoâi chò xin em. Ñöøng ñeå cha meï aûo töôûng vì em nöõa.

(312) Con xin meï (meï haõy tha thöù cho con).

(313) Toâi xin thaày xin coâ(tha thöù loãi laàm cho hoïc sinh).

(314) Meï xin con ñaáy (mong muoán con chaêm chæ hoïc haønh, ñöøng chôi bôøi

leâu loång).

Caâu coù ñoäng töø ngoân haønh xin thöôøng mang yù nghóa yeâu caàu, mong moûi ngöôøi tieáp nhaän chuyeän tha thöù cho mình (312) hay cho moät ngöôøi khaùc (313) hoaëc bôùt giaän (309) hoaëc ñöøng noùi doái, noùi pheùt (311) nöõa.

Khi xin ñöôïc duøng nhö moät ñoäng töø tình thaùi vôùi moät ñoäng töø ngoân haønh laøm boå ngöõ, nghóa rieâng cuûa noù bò môø ñi (ngay caû nghóa thænh caàu). Chính vì vaäy vai troø chuû yeáu cuûa noù laø baùo hieäu moät phaùt ngoân ngoân haønh. Thoâng thöôøng ñi theo xin coøn coù töø coù lôøi /xin coù lôøi laøm cho ñoäng töø ñi sau noù coù ñöôïc tính ngoân haønh chaéc chaén nhö :

Con xin coù lôøi chính thöùc hoûi Mai laøm vôï.

Trong giao tieáp, ngöôøi Vieät duøng xin / xin coù lôøi laøm cho caâu noùi khoâng

duøng ñoäng töø ngoân haønh cuõng mang yù nghóa ngoân haønh.

Trang 94

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

VD : Toâi xin göûi lôøi thaêm gia ñình anh.

Toâi coù lôøi chia buoàn vôùi nhöõng maát maùt maø anh ñang phaûi gaùnh chòu.

Ñoái vôùi caâu ngoân haønh coù xin, ngoaøi giaù trò ngoân trung thöïc söï cuûa noù, coøn coù giaù trò duïng phaùp ñaùng löu yù laø: noù coù taùc duïng laøm giaûm bôùt aán töôïng naëng neà trong giao tieáp.

(1): Ñeà nghò caùc ñoàng chí giô tay bieåu quyeát.

Göûi ñeán baïn lôøi chuùc möøng haïnh phuùc.

Caûm ôn veà söï giuùp ñôõ cuûa coâ giaùo chuû nhieäm vaø caùc baïn.

(1’):Xin ñeà nghò caùc ñoàng chí giô tay bieåu quyeát . Toâi xin göûi ñeán baïn lôøi chuùc möøng haïnh phuùc.

Em xin caûm ôn veà söï giuùp ñôõ cuûa coâ giaùo chuû nhieäm vaø caùc baïn.

Caùc caùch noùi laàn löôït trong tröôøng hôïp (1) nheï nhaøng, thaân aùi, trang troïng vaø lòch söï hôn trong tröôøng hôïp (1’). Söï hieän dieän cuûa ñoäng töø ngoân haønh xin ôû ngoâi thöù nhaát ñaõ bieán taát caû noäi dung chính cuûa meänh ñeà sau noù trong caâu thaønh moät lôøi xin khieâm toán, lòch söï, nhaõ nhaën, thaät deã nghe. Vaø heä quaû laø caùc caùch noùi naøy taïo aán töôïng toát vaø ñaït hieäu quaû cao trong giao tieáp.

Thoâng thöôøng thì nhöõng caâu caàu khieán tröïc tieáp vôùi phöông thöùc duøng ñoäng töø ngoân haønh luoân laøm giaûm tính lòch söï cuûa lôøi caàu khieán. Lôøi yeâu caàu, ñeà nghò, coù phaàn cöùng nhaéc, saéc thaùi meänh leänh cao. Tuy nhieân söï hieän dieän cuûa xin trong caùc tröôøng hôïp naøy thì ngöôïc laïi, laøm giaûm saéc thaùi meänh leänh; lôøi yeâu caàu, ñeà nghò, môøi moïc nheï nhaøng, thaân thieän, meàm moûng hôn. Beân caïnh xin, ñoäng töø ngoân haønh môøi cuõng mang saéc thaùi yù nghóa ñoù. Ñoái vôùi nhöõng caâu caàu khieán coù löïc ngoân trung laø môøi moïc thì söï xuaát hieän cuûa môøi taêng theâm saéc thaùi lòch söï cho haønh ñoäng caàu khieán, so saùnh :

(315) Vaâng! Môøi baø cöù ngoài chôi thö thaû xôi nöôùc xôi traàu ñaõ.

(Nam Cao ,Moät ñaùm cöôùi)

(316) Môøi oâng ngoài xuoáng ñaây.

(317) Môøi baø vaøo nhaø xôi nöôùc.

Vôùi : (315’) Vaâng! Baø cöù ngoài xuoáng ñaây thö thaû xôi nöôùc xôi traàu ñaõ.

(316’) OÂâng ngoài xuoáng ñaây.

(317’) Baø vaøo nhaø xôi nöôùc.

Trang 95

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Roõ raøng nhöõng caâu (315), (316), (317) lòch söï, trang troïng, nhaõ nhaën hôn

nhöõng caâu (315’), (316’), (317’)

Trong khi môøi moïc, neáu ngöôøi môøi coù vò theá giao tieáp hoaëc vai xaõ hoäi thaáp hôn ngöôøi ñöôïc môøi thì ngöôøi Vieät thöôøng duøng caáu truùc caâu ñaày ñuû, troïn veïn, khuyeát chuû ngöõ thì ñöôïc coi laø lôøi môøi chöa ñuû leã ñoä. Ñoàng thôøi, trong caâu thöôøng xuaát hieän tieåu töø tình thaùi aï coù taùc duïng taêng theâm löïc thænh caàu. Ñaây cuõng chính laø daáu hieäu lòch söï trong caùc phaùt ngoân môøi moïc.Ví nhö Môøi oâng vaøo xôi côm khoâng leã ñoä, lòch söï vaø deã nghe baèng Chaùu môøi oâng vaøo xôi côm aï. Vaø ngöôïc laïi, ñoái vôùi ÑTNH baûo xuaát hieän trong caâu caàu khieán coù taùc duïng taïo vaø laøm taêng theâm saéc thaùi meänh leänh.

(318) Meï baûo con ra ñoùng cöûa laïi.

(319) Boá baûo im maø.

2. PHÖÔNG THÖÙC THEÅ HIEÄN GIAÙN TIEÁP HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN

TRONG TIEÁNG VIEÄT

Ñeå theå hieän haønh ñoäng caàu khieán, ngoaøi phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp nhö ñaõ trình baøy ôû treân, ngöôøi Vieät coøn duøng phöông thöùc giaùn tieáp. Theo lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø, moät haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc coi laø giaùn tieáp neáu haønh ñoäng ngoân trung cuûa noù ñöôïc bieåu hieän baèng daïng thöùc cuù phaùp cuûa moät haønh ñoäng ngoân trung khaùc. Ñoái vôùi haønh ñoäng ngoân töø caàu khieán, phöông thöùc giaùn tieáp ñöôïc ngöôøi Vieät söû duïng moät caùch thaät hieäu quaû vaø tìm hieåu caùch thöùc bieåu ñaït cuûa chuùng quaû laø thuù vò. Thay vì söû duïng caâu caàu khieán mang saéc thaùi ra leänh : Con lau nhaø ñi!, ngöôøi Vieät coøn söû duïng nhöõng caùch noùi khaùc nhau nhö : Nhaø dô baån quaù con aï; Con coù thaáy nhaø cöûa baån quaù khoâng con?…; nghe nhöõng caâu töông töï nhö theá naøy ngöôøi con hieåu ñieàu ngöôøi meï noùi vaø seõ ñi queùt doïn, lau nhaø lau cöûa maø khoâng caàn phaûi nghe lôøi sai baûo tröïc tieáp töø meï. Caùch duøng nhöõng caâu coù hình thöùc caáu taïo khoâng phuø hôïp vôùi muïc ñích noùi kieåu nhö treân ñöôïc Austin vaø Searle nghieân cöùu vaø ñaët cho noù thuaät ngöõ Haønh ñoäng ôû lôøi giaùn tieáp. Ngöôøi Vieät theå hieän haønh ñoäng caàu khieán giaùn tieáp chuû yeáu baèng hai daïng sau :Daïng khaúng ñònh vaø daïng nghi vaán.

2.1 Duøng hình thöùc caâu khaúng ñònh

Khaùc vôùi lôøi caàu khieán tröïc tieáp, ôû lôøi caàu khieán giaùn tieáp, haønh ñoäng caàu khieán khoâng ñöôïc bieåu hieän ôû kieán truùc meänh leänh maø ôû daïng thöùc cuù phaùp cuûa caâu khaúng ñònh. Chuùng coù theå ñöôïc suy ra baèng pheùp suy yù.Ví nhö Trôøi möa roài con aï; ÔÛ ñaây noùng nöïc quaù,… Trong tröôøng hôïp naøy thì ngöôøi nghe phaûi döïa vaøo hoaøn caûnh giao tieáp (ngoaøi saân ñang phôi quaàn aùo, taát caû caùc cöûa soå ñeàu ñoùng kín) thì môùi suy ra ñöôïc yù nghóa caàu khieán. Tuy nhieân möùc ñoä giaùn tieáp coøn phuï

Trang 96

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

thuoäc caû vaøo caùc thaønh phaàn boå trôï. ÔÛ daïng khaúng ñònh, yù nghóa caàu khieán ñöôïc suy ra giaùn tieáp nhôø tính quy öôùc cuûa phöông tieän bieåu hieän. Caùc phöông tieän quy öôùc duøng ñeå ñaùnh daáu haønh ñoäng caàu khieán giaùn tieáp thöôøng laø caâu thoâng baùo veà yù muoán nhö :

(320) Meï muoán con haõy chaêm chæ hoïc baøi.

(321) Boá muoán con ñi mua bia cho boá(ñaây laø moät caùch noùi yeâu chieàu, sai

khieán nheï nhaøng)

(322) Con muoán boá meï mua cho con moät chieác xe oâ toâ ñieàu khieån nhö cuûa

baïn Nam aáy.

Nhöõng caâu treân laø nhöõng caâu theå hieän haønh ñoäng caàu khieán nhöng khoâng ñöôïc boäc loä moät caùch tröïc tieáp maø giaùn tieáp qua haøm yù thoâng baùo veà yù muoán : meï muoán…, boá muoán…, con muoán…, caùch duøng caáu truùc caâu kieåu naøy khaù phoå bieán trong giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät. Coù theå coi ñaây laø moät hình thöùc laøm taêng tính lòch söï cho lôøi caàu khieán ta ñem so saùnh laàn löôït 3 caâu treân vôùi 3 caâu sau ñeå thaáy roõ ñieàu naøy:

(320’) – Con haõy chaêm chæ hoïc baøi.

(321’) – Con ñi mua bia cho boá.

(322’) – Boá meï mua cho con chieác xe oâ toâ ñieàu khieån gioáng nhö cuûa baïn

Nam aáy.

Roõ raøng caâu (320’), (321’), (322’) laø nhöõng caâu neâu leân nhöõng yeâu caàu, ñeà nghò laøm giaûm lôïi, taêng thieät cho H, caâu (320’) chaêm chæ hoïc baøi laø giaûm bôùt thôøi gian vui chôi seõ haïn cheá quyeàn töï do haønh ñoäng cuûa H. Tính aùp ñaët ñoøi hoûi thöïc hieän cuûa nhöõng caâu naøy cao, thaäm chí coøn laø caâu meänh leänh (321’)

Vì vaäy, vieäc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán cuûa mình baèng caùch duøng nhöõng caáu truùc caâu thoâng baùo veà yù muoán cuûa ngöôøi noùi ñaõ laøm giaûm möùc aùp ñaët, taêng möùc löïa choïn cho H ôû lôøi caàu khieán. Ví nhö vieäc Boá meï mua cho con chieác xe oâ toâ ñieàu khieån gioáng nhö cuûa baïn Nam aáy chæ laø yù muoán, laø öôùc mô cuûa caäu beù, coøn mua hay khoâng laø tuyø thuoäc vaøo cha meï.

Cuõng laø vieäc baøy toû yù muoán mong moûi song trong giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät, chuùng toâi coøn nhaän thaáy moät caùch noùi khaùc khaù phoå bieán vaø cuõng raát lòch söï :S khoâng tröïc tieáp chæ ra mình laø ngöôøi chuû ñoäng caàu khieán, H laø ñoái töôïng yeâu caàu haønh ñoäng caàu khieán maø thay vaøo ñoù laø caùch duøng xöng hoâ ôû ngoâi thöù ba. Chaúng haïn

Trang 97

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(323) Con : Meï ôi em ñang ñoøi meï mua kem cho em kìa. Meï : Em ñaõ bieát gì ñaâu maø ñoøi. Con thì coù.

Trong tröôøng hôïp naøy, ngöôøi con raát muoán meï mua kem cho mình aên nhöng khoâng daùm ñoøi, ñaønh phaûi “ñoå thöøa” sang cho em. Lôøi caàu khieán khoâng xuaát phaùt töø S cuõng nhö töø H maø xuaát phaùt töø ngoâi thöù ba “em ñoøi”. S nhö khaùch quan hoaù haønh ñoäng caàu khieán cuûa mình. Nhö vaäy S ñaõ neù traùnh vieäc hieån ngoân noùi ra S laø ngöôøi ñöa ra yeâu caàu (S muoán meï mua kem) vaø H laø ngöôøi thöïc hieän nhaèm laøm giaûm bôùt möùc aùp ñaët cuaû phaùt ngoân vaø cuõng laø ñeå giöõ theå dieän cho mình.

Ñoái vôùi haønh ñoäng caàu khieán giaùn tieáp ôû daïng khaúng ñònh, beân caïnh phöông tieän quy öôùc ñöôïc duøng ñeå ñaùnh daáu haønh ñoäng caàu khieán giaùn tieáp, coøn coù nhöõng caâu khoâng xuaát hieän nhöõng phöông tieän aáy. Ngöôøi ñoïc tieáp nhaän ñöôïc haønh ñoäng yeâu caàu laø do söï lieân töôûng quy chieáu giöõa caùc vaät, ñaëc tröng hay haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán vôùi yù ñònh caàu khieán nhôø söï gôïi yù cuûa tình huoáng giao tieáp. Qua phaân tích ngöõ lieäu, chuùng toâi nhaän thaáy ngöôøi Vieät duøng moät soá caùch thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán giaùn tieáp ôû daïng khaúng ñònh maø khoâng coù thaønh phaàn boå trôï, nhôø gôïi yù cuûa haønh ñoäng giaùn tieáp, thoâng qua phaùt ngoân , ngöôøi noùi haøm yù baøy toû mong muoán cuûa mình raèng vieäc C caàn ñöôïc thöïc hieän.

(324) Hoâm nay voäi quaù, ñi daïy maø queân caû ñem phaán maøu! (325) Ñoà ñeïp quaù maø toâi heát maát tieàn roài. (326) ÔÛ ñaây noùng quaù! (327) Quaàn aùo ñeå lung tung.

Xeùt caùc ví duï treân, chuùng toâi nhaän thaáy chuùng ñeàu laø nhöõng caâu coù löïc ngoân trung laø caàu khieán. YÙ nghóa caàu khieán khoâng ñöôïc boäc loä hieån ngoân. Thoâng qua phaùt ngoân, ngöôøi noùi haøm yù baøy toû mong muoán cuûa mình raèng vieäc C caàn ñöôïc thöïc hieän nhö môû cöûa ra (326), xeáp goïn quaàn aùo laïi (327). Ñoái vôùi caùch thöùc bieåu hieän haønh ñoäng caàu khieán giaùn tieáp ôû daïng khaúng ñònh maø khoâng coù thaønh phaàn boå trôï, thöôøng xuaát hieän ôû daïng nhöõng caâu caàu khieán meänh leänh, ñeà nghò ñaëc bieät laø thænh caàu (xin, nhôø vaû, vay möôïn…). Vaø noù coù taùc duïng taïo saéc thaùi yù nghóa meänh leänh.

Con : Boá ôi! Cho con ñi chôi ñi boá. Meï : Laûi nhaûi maõi, ñieác caû tai (haøm yù ngaäm mieäng laïi, khoâng xin xoû gì

nöõa)

Trang 98

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Nhöõng phaùt ngoân (328), (329), (330) sau ñaây laø nhöõng lôøi yeâu caàu, ñeà

nghò, nhôø vaû laàn löôït coù haøm yù (328’), (329’), (330’).

(328) ÔÛ ñaây noùng quaù. (329) Quaàn aùo ñeå lung tung. (330) Baøi luyeän vieát cuûa em chöa ñaït… (328’) Môû cöûa ra cho thoaùng. (329’) Thu doïn quaàn aùo cho goïn gaøng laïi. (330’) Veà nhaø luyeän vieát laïi…

Caùch duøng giaùn tieáp theå hieän haønh ñoäng caàu khieán ôû daïng caâu khaúng ñònh ñaõ taêng theâm tính lòch söï cho lôøi caàu khieán. S ñaõ cho pheùp H töï suy ra haøm yù caàu khieán vaø quyeát ñònh löïa choïn thoâng qua quaù trình suy yù cuûa mình . Chính vì vaäy tính aùp ñaët cuûa caùc phaùt ngoân naøy giaûm, taêng söï löïa choïn. Tuy nhieân khi nghe nhöõng phaùt ngoân caàu khieán giaùn tieáp ôû treân , ngöôøi nghe cuõng seõ thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán maø khoâng caàn phaûi nghe lôøi yeâu caàu moät caùch tröïc tieáp, maëc duø treân beà maët ngoân ngöõ (328), (329) noù chæ laø lôøi nhaän xeùt thaäm chí laø lôøi nhaän xeùt baâng quô (330).

Ñoái vôùi haønh ñoäng thænh caàu (xin, nhôø vaû, vay möôïn)… , S thöôøng ñöôïc lôïi coøn H bò thieät. Caùch noùi giaùn tieáp cuõng laø moät hình thöùc giaûm thieät taêng lôïi cho H. So saùnh caùch noùi giaùn tieáp vaø tröïc tieáp trong tröôøng hôïp sau:

(331): Hoâm nay ñi daïy voäi quaù, em queân caû ñem phaán maøu.

HY: Chò coù ñem theo phaán maøu khoâng cho em xin moät vaøi cuïc

(332) : Ñoà ñeïp quaù maø toâi heát maát tieàn roài .

HY : Baïn coù tieàn khoâng cho tôù möôïn.

(333) : Saùng mai chuû nhaät Minh Ñöùc ñöôïc nghæ ôû nhaø maø chaùu laïi phaûi ñi

hoïp phuï huynh hoïc sinh ñaàu naêm.

HY : Coâ giöõ Minh Ñöùc giuùp chaùu buoåi saùng mai nheù.

Treân ñaây laø nhöõng caâu caàu khieán coù haønh ñoäng ngoân ngöõ laø nhöõng lôøi thænh caàu : xin xoû(331), vay möôïn(332), nhôø vaû(333) Haønh ñoäng ngoân ngöõ thænh caàu luoân ñem lôïi cho S coøn H bò thieät veà thôøi gian coâng söùc caû veà giaù trò vaät chaát, tinh thaàn…Khi buoäc phaûi thöïc hieän haønh ñoäng naøy ví nhö ôû caâu 333 (ngöôøi meï khoâng theå ôû nhaø troâng con ñöôïc) ñaønh phaûi nhôø haøng xoùm, nhöng khoâng bieát ngöôøi haøng xoùm coù nhaän giuùp ñôõ hay khoâng? Vaø ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp, ngöôøi meï ñaõ duøng chieán löôïc giaûm thieät taêng lôïi cho H. Duøng

Trang 99

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

caùch noùi giaùn tieáp thay cho tröïc tieáp ñaõ trôû neân quen thuoäc trong haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi Vieät .

(331’) Chò cho em xin vaøi cuïc phaán maøu.

(332’) Baïn cho toâi möôïn tieàn.

(333’) Coâ giöõ Minh Ñöùc giuùp chaùu

2.2 Duøng hình thöùc caâu nghi vaán

Ngoaøi phöông thöùc bieåu hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán baèng hình thöùc caâu ôû daïng khaúng ñònh, ngöôøi Vieät coøn duøng caâu nghi vaán (caâu hoûi). Ñaây laø caùch thöùc theå hieän haønh ñoäng taïi lôøi khaù quen thuoäc ñoái vôùi ngöôøi Vieät. Thoâng thöôøng ngöôøi ta duøng caâu hoûi ñeå neâu leân vaán ñeà chöa bieát hoaëc coøn hoaøi nghi caàn ñöôïc traû lôøi, giaûi thích…Theá nhöng ñoâi khi ngöôøi nghe laïi duøng caâu hoûi vôùi moät ñích ngoân trung khaùc, caâu hoûi coù giaù trò caàu khieán. Veà vaán ñeà naøy, Searle cuõng ñaõ töøng nhaän xeùt : Khi moät caâu coù hình thöùc hoûi nhöng khoâng coù yeâu caàu cung caáp moät thoâng baùo naøo töông öùng vôùi noäi dung caâu hoûi caû thì giaù trò ngoân trung cuûa noù thay ñoåi, noù trôû thaønh haønh ñoäng ngoân töø khaùc.Vaø Searle goïi ñoù laø haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp.

VD : Caùi aùo möa ñaâu roài nhæ?

HY : Yeâu caàu tìm vaø ñem aùo möa tôùi.

Khi xem xeùt caùc caáu truùc caâu ôû daïng treân chuùng toâi nhaän thaáy veà maët hình thöùc noù laø caâu hoûi nhöng laïi bieåu hieän löïc ngoân trung caàu khieán. Vaán ñeà ñaët ra ôû ñaây laø laøm theá naøo ñeå bieát ñöôïc yù ñònh cuûa ngöôøi noùi, xaùc ñònh ñöôïc löïc ngoân trung? Ví nhö (meï hoûi con gaùi):

_ ÔÛ nhaø coøn xaø boâng khoâng?. Muïc ñích noùi cuûa meï laø yeâu caàu Con ñi mua xaø boâng theå hieän caûm xuùc böïc boäi cuûa meï khi theâm moät laàn nöõa con gaùi ñi chôï queân khoâng mua xaø boâng ÔÛ nhaø coøn xaø boâng khoâng? (maø sao queân hoaøi khoâng thaáy mua vaäy?)

Ñaây laø moät trong nhöõng vaán ñeà khaù lyù thuù. Khi xem xeùt moät soá tröôøng hôïp söû duïng, chuùng toâi nhaän ra raèng: Ñeå ngöôøi nghe nhaän bieát ñöôïc yù ñònh cuûa ngöôøi noùi thì ngöôøi nghe caân phaûi döïa vaøo boái caûnh giao tieáp vaø söï thöông löôïng nghóa. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy thì caùc yeáu toá ngoân ngöõ cuûa phaùt ngoân khoâng cung caáp ñuû caên cöù ñeå xaùc ñònh ñích ngoân trung cuûa noù. Chaúng haïn, khi ngöôøi nghe lónh hoäi ñöôïc nhöõng caâu töông töï nhö sau :

(334) Chò coù khaên giaáy khoâng?

(335) Con muoán aên ñoøn phaûi khoâng?

Trang 100

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(336) Maøy coøn noùi nöõa phaûi khoâng?

(337) Coù aên nhanh leân khoâng naøo?

Caùc yeáu toá ngoân ngöõ cuûa caâu (334) dieãn ñaït yù hoûi xaùc nhaän xem coù/ khoâng coù “khaên giaáy”, ôû caâu (335) hoûi ñeå naém baét ñöôïc quyeát ñònh döøng/ khoâng döøng haønh ñoäng ñang dieãn ra, caâu (336) hoûi xem haønh ñoäng aáy coøn/ khoâng coøn tieáp dieãn, caâu (337) hoûi xem haønh ñoäng aáy coù thöïc hieän nhanh hôn ñöôïc khoâng…Roõ raøng caùc yeáu toá ngoân ngöõ khoâng ñuû ñieàu kieän ñeå nhaän dieän ñích ngoân trung ñích thöïc. Ngöôøi nghe phaûi traûi qua moät quaù trình suy yù thì môùi hieåu ñöôïc yeâu caàu cuûa caùc caâu hoûi vöøa neâu treân. Hoï nhaän ra raèng caâu hoûi ñoù khoâng coù giaù trò hoûi. Hoûi chæ laø hình thöùc beà maët ñeå theå hieän yù nghóa tình thaùi naøo ñoù maø ngöôøi nghe nhaän bieát sao cho coù haønh ñoäng ñaùp öùng phuø hôïp. Vì vaäy xeùt veà löïc ngoân trung ñoù laø nhöõng caâu caàu khieán laàn löôït vôùi haøm yù nhö sau:

(334’) Xin khaên giaáy.

(335’) Yeâu caàu ngöôøi con ngöøng ngay caùi haønh ñoäng ñaùng bò ñaùnh ñoøn

aáy.

(336’) Yeâu caàu ñöøng noùi nöõa.

(337’) Yeâu caàu aên nhanh leân…

Thoâng qua hình thöùc cuûa caâu , chuùng toâi nhaän thaáy ngöôøi Vieät söû duïng hình thöùc caâu nghi vaán ñeå bieåu hieän haønh ñoäng caàu khieán khaù ña daïng, phong phuù,thöôøng xuaát hieän ôû caùc kieåu caâu sau :

− Caáu truùc caâu vôùi keát thuùc baèng caùc töø : aø, ö, aï, a, nhæ, nheù, haû, hôû,

chöù, chôù… ñöùng ôû cuoái caâu. Ví duï:

(338) Caàm laáy maø cuùt ñi, ñi ñi cho raûnh. Roài laøm maø aên chöù cöù baùm ngöôøi ta

maõi aø?.

(Nam Cao, Chí Pheøo)

(339) - Choàng maøy ñaâu, con moïi coäng saûn kia ? Mai xoác laïi ñöùa con treân löng, ngöûng ñoâi maét raát lôùn nhìn thaèng Duïc.

–Maøy caâm aø, con choù caùi ! Noù quaùt boïn lính – Ñöùng ì ra ñoù aø? (Nguyeãn Trung Thaønh, Röøng Xaønu)

(340) Ñeå caëp vôû ôû ñaây aø?

(341) Cuoán chaû gioø nhö vaäy aø?

(342) Nhöõng thaèng naøy hoãn. Choã chuùng maøy ngoài ñaây aø?

(Nam Cao, Treû con khoâng ñöôïc aên thòt choù)

Trang 101

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(343) Chaû nheõ tao goïi maøy vaøo chæ ñeå boùp chaân theá naøy thoâi ö?

(Nam Cao, Chí Pheøo)

(344) Meï ôi! Con aên caùi baùnh boâng lan ôû trong tuû ñöôïc chöù aï?.

(Nam Cao, Chí Pheøo)

(345) Giaù cöù theá naøy maõi thì thích nhæ?.

(Nam Cao, Chí Pheøo)

(346) Meï ñoàng yù cho con ñi chôi roài meï nhæ?

(347) Gôùm caùi ngöïc ñaàm quaù ñi maát. Laøm moái cho tôù nheù?

(Vuõ Troïng Phuïng, Soá ñoû)

(348) Ñi vaøo nhaø nheù?.

(349) Mình ñi ngay nheù?

(350) Meï mua kem cho con aên nheù?

(351) Chaùn soáng roài haû?.

(352) Cho toâi möôïn caùi xe chaïy ra chôï moät chuùt ñöôïc chöù?.

(353) - Goïi noù daäy, noù thoåi côm cho maø aên ñaõ chöù? - Thoâi khoâng aên nöõa . AÊn roài môùi ñi thì naéng maát.

(Nam Cao , Nöôùc maét)

Xeùt veà maët hình thöùc, ñaây laø caùc caâu hoûi coù löïc ngoân trung laø thænh caàu: (344), (345), (346), (347), (350)…Trong haønh ñoäng ngoân ngöõ thænh caàu, ngöôøi noùi thöôøng vò theá giao tieáp thaáp hôn (con / meï) hoaëc ngang baèng vôùi ngöôøi nghe (Thò nôû / Chí Pheøo), ñoàng thôøi lôïi ích cuûa vieäc thöïc hieän chuû yeáu thuoäc veà ngöôøi noùi hoaëc khoâng thuoäc veà ngöôøi nghe. Baèng hình thöùc noùi giaùn tieáp (laøm giaûm möùc aùp ñaët nhöng taêng möùc ñoä lòch söï cuûa lôøi thænh caàu), ngöôøi noùi duøng kieán truùc caâu hoûi coù tieåu töø aø (344) vöøa baøy toû söï leã pheùp, khieâm nhöôøng vöøa theå hieän nieàm mong moûi yeâu caàu cuûa mình ñöôïc ñaùp öùng. TTTT nhæ ôû caâu (345) coù theå coi ñaây laø nieàm mong moûi cuûa Thò Nôû ñöôïc cuøng Chí Pheøo cöù theá naøy maõi.

Caâu (345) ñöôïc keát thuùc baèng nhæ Thò baøy toû thaùi ñoä haøi loøng, thaäm chí thích thuù vôùi ñieàu ñaõ ñöôïc thöïc hieän vaø coøn toû mong öôùc haønh ñoäng Thò vaø Chí soáng chung vôùi nhau ñöôïc duy trì. Ngoaøi ra nhæ coøn theå hieän mong muoán coù ñöôïc thaùi ñoä ñoàng tình cuûa ngöôøi nghe ñoái vôùi mình. Khi caên cöù vaøo caùch thöùc bieåu hieän vaø noäi dung yù nghóa ñöôïc naûy sinh töø tình huoáng giao tieáp, chuùng toâi

Trang 102

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

nhaän thaáy ngöôøi Vieät duøng haønh ñoäng ngoân ngöõ naøy ñeå neâu leân moät vaán ñeà hoaëc moät yù kieán naøo ñoù vaø mong muoán ñöôïc giaûi quyeát. Xeùt veà quan heä xaõ hoäi, vò theá, tuoåi taùc ngöôøi noùi thöôøng thaáp hôn ngöôøi nghe

ÔÛ caâu (346) cuõng vaäy, coù theå xem ñaây laø moät lôøi xin pheùp meï cho ñi chôi moät caùch thaät khoân kheùo cuûa caäu beù. Caäu beù ñaët ra caâu hoûi ñeå xaùc ñònh xem meï ñaõ- roài hay chöa ñoàng yù cho con ñi chôi nhöng thöïc ra caäu ñaõ baøy toû lôøi thænh caàu tha thieát cuûa mình vaø coøn gôûi gaém trong ñoù söï mong muoán meï ñoàng yù vaø ñöøng töø choái.

Ngoaøi ra hình thöùc caâu nghi vaán bieåu thò haønh ñoäng caàu khieán vôùi phöông thöùc duøng TTTT coøn bieåu hieän haønh ñoäng yeâu caàu / ñeà nghò: (338), (340), (341), (342)…Loái noùi naøy ñaõ laøm giaûm möùc ñoä lòch söï cuûa noù. Trong caâu (338) coù haøm yù cheâ traùch löôøi bieáng, aên ôû thieáu ngaên naép (340), vuïng veà (341), hoãn (342). Coøn ñoái vôùi nhöõng caâu caàu khieán coù hình thöùc hoûi ñöôïc keát thuùc baèng aø, ö, haû (hæ, ha)… bieåu hieän yù nghóa caàu khieán laø haõy ngöøng haønh ñoäng P(ñang dieãn ra) laïi vaø thöïc hieän haønh ñoäng P’.

(338) Laøm maø aên chöù cöù baùo ngöôøi ta maõi aø?

(340) Ñeå caëp vôû ôû ñaây aø?

(341) Boùp chaân theá naøy thoâi ö?

(343) Chaùn soáng roài haû?

(351) Cuoán chaû gioø nhö vaäy aø?

Caâu (338) laø lôøi ñeà nghò cuûa cu ïBaù, caâu (343) laø cuûa vôï ba Baù Kieán ñoái vôùi Chí Pheøo, (351) laø cuûa ngöôøi anh ñoái vôùi ngöôøi em vaø caâu (340) laø cuûa boá ñoái vôùi con. Ñaëc ñieåm chung cuûa caùc caâu naøy laø khi phaùt ngoân ngöôøi noùi khoâng nhaèm muïc ñích tìm kieám thoâng tin hay yeâu caàu traû lôøi maø ñeå theå hieän lôøi yeâu caàu ñeà nghò. Caâu hoûi ñöôïc söû duïng nhaèm ñieàu khieån ngöôøi nghe thöïc hieän theo chuû yù cuûa mình vaø coù taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán ngöôøi nghe, gaây thieät cho H vaø lôïi cho S. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, duøng caùch noùi giaùn tieáp khoâng theå hieän tính lòch söï cuûa lôøi caàu khieán maø ngöôïc laïi noù mang haøm yù mæa mai chaâm bieám caâu (343), (341), (351); ñe doaï theå dieän caâu (338), (351)…

ÔÛ caâu (338) : Laøm maø aên chöù cöù baùo ngöôøi ta maõi aø? (haøm yù baûo phaûi

laøm maø aên, ñöøng aên baùm maõi theá)

Caâu (346) : Chaùn soáng roài haû? (haøm yù neáu muoán soáng thì ñöøng hung

haêng, ngoå ngaùo, hoáng haùch nhö theá)

Caâu (343): Chaû nheõ tao goïi maøy vaøo chæ ñeå boùp chaân nhö theá naøy thoâi ö?

(haøm yù boùp caû nhöõng choã khaùc)

Trang 103

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Caâu (340) : Ñeå caëp vôû ôû ñaây aø? (haøm yù caát goïn caëp vôû ñi)

Caâu (351): Cuoán chaû gioø nhö vaäy aø? (haøm yù cuoán chaû gioø gì maø xaáu theá,

cuoán laïi ñi)

Nhöõng lôøi caàu khieán treân ñaây maëc duø coù hình thöùc giaùn tieáp nhöng laïi ñe doaï theå dieän cuûa ngöôøi nghe vaø mang tính xuùc phaïm cao bôûi ngoaøi haøm yù chính laàn löôït nhö sau.

(338): Laøm maø aên. (340): Boùp caû nhöõng choã khaùc. (341): Ñöøng hung haêng, ngoå ngaùo, hoáng haùch. (343): Caát caëp vôû ñi. (351): Cuoán chaû gioø laïi.

noù coøn chöùa ñöïng haøm yù phuï tieâu cöïc.

(338) Ñoà aên baùm, voâ tích söï. (chöûi, ruûa) (340) Ngöôøi ñaâu maø khôø khaïo theá. (maéng nhieác) (341) Coøn coù thaùi ñoä nhö vaäy tao ñaäp cheát. (ñe doaï) (343) Aên ôû thieáu ngaên naép. (cheâ traùch) (351) Laøm aên vuïng veà. (cheâ traùch)

Nhö vaäy, trong giao tieáp, neáu S duøng caâu hoûi ñeå bieåu thò yù caàu khieán vôùi söï tham gia cuûa caùc töø aø, ö, haû (hæ, ha)…laø S ñaõ cho pheùp H töï suy ra haøm yù caàu khieán vaø quyeát ñònh löïa choïn haønh ñoäng cho phuø hôïp. Quaù trình suy yù naøy qua hai böôùc. Tröôùc heát, phaûi xaùc ñònh ñöôïc caùi muïc ñích ngoân trung chính khaùc vôùi muïc ñích ngoân trung beà maët vaø xaùc ñònh xem caùi muïc ñích ngoân trung aáy laø gì. Haøm yù phuï cuûa caùc caâu treân ñaõ laøm giaûm tính lòch söï cuûa phaùt ngoân caàu khieán .

- Caâu coù ñaïi töø nghi vaán : gì, naøo (nhö theá naøo), sao, bao nhieâu, maáy, bao giôø, bao laâu, ñaâu…thöôøng ñöùùng ôû ñaàu caâu.

(354) Aên maëc gì maø loâi thoâi vaäy?

(355) Em ôi buoàn laøm chi Anh ñöa em veà beân kia soâng Ñuoáng.

(Hoaøng Caàm)

(356) Chuùng maøy laøm gì maø to moàm theá ? Noùi kheõ cho thaày nguû, hoâm qua

thaày thöùc khuya.

(Nguyeãn Coâng Hoan, Maát caùi ví)

Trang 104

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(357) Khoå quaù maøy ôi ! Nhöõng theá chuoái chaêng, keïo hoûng kia maøy coøn ñeå

ñaáy laøm gì? Cho ngöôøi ta khoâng laáy thì vöùt ñi chöù.

(Nguyeân Hoàng, Môï Du)

(358) Anh khoâng ra coøn ñöùng laøm gì ñaáy. (Nam Cao, Xem boùi)

Ñaïi töø nghi vaán gì, laøm gì tham gia kieán taïo caâu caàu khieán ñaõ laøm giaûm tính lòch söï cuûa lôøi caàu khieán, theå hieän roõ thaùi ñoä böïc töùc cuûa ngöôøi noùi tröôùc haønh ñoäng to moàm (357), ñeå maõi nhöõng ñoà oâi thiu khoâng chòu doïn deïp (358), khoâng ñi ra ngoaøi (359), cuûa ngöôøi nghe hay laø thaùi ñoä pheâ phaùn (355). Caùc ví duï naøy chöùng toû giaùn tieáp khoâng ñoàng bieán vôùi lòch söï maø ngöôïc laïi noù ñe doaï theå dieän cuûa ngöôøi nghe. Ñaïi töø nghi vaán gì cuõng mang duïng yù haõy ngöøng haønh ñoäng P to moàm (357), ñöùng ñaáy (359) vaø thöïc hieän ngay haønh ñoäng P’ im mieäng laïi, ra ngoaøi…Ngöôïc laïi vôùi saéc thaùi yù nghóa böïc töùc, mæa mai ñaïi töø nghi vaán gì xuaát hieän trong caâu vôùi löïc ngoân trung caàu khieán, bieåu hieän lôøi khuyeân nhuû aân tình Em ôi buoàn laøm chi (356), hoûi buoàn laøm gì nghóa laø phuû ñònh haønh ñoäng buoàn vaø khuyeân haõy chaám döùt haønh ñoäng aáy vì noù gaây thieät cho H.

(359) Cheát! Laïy oâng, con chaùu naøo daùm theá! sao oâng laïi nghó vaån vô laøm

vaäy?

(Nguyeãn Coâng Hoan , Maát caùi ví)

(360) Cheát ! sao oâng laïi laøm theá ? (Nguyeãn Coâng Hoan, Maát caùi ví) (361) Vôï choàng chaùu coù ñieàu gì khoâng phaûi thì oâng laø ngöôøi treân oâng cöù

maéng chöûi, sao oâng laïi ñeå taâm laøm vaäy?

(Nguyeãn Coâng Hoan, Maát caùi ví)

(362) Sao laïi coù ngöôøi ñieân ñeán theá? Veà giöõa luùc trôøi thì ñeïp, phoá thì vui theá

naøy?

(Nam Cao, Ñôøi thöøa)

(363) Sao con laïi boác baèng tay nhö theá?

(364) Sao anh khoâng veà chôi thoân Vó?

(Thô Haøn Maëc Töû)

(365) Sao khoâng caøi khuy aùo laïi anh ? Trôøi reùt ñaáy hoâm nay trôøi trôû reùt .

(Thô Xuaân Quyønh)

(366) Sao giôø naøy con vaãn ngoài ñaáy coi Tivi?

Trang 105

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(367) – Veà bao giôø theá ? Sao khoâng vaøo nhaø chôi ? Ñi vaøo nhaø uoáng nöôùc

(Nam Cao ,Chí pheøo)

(368) – Sao coâ khoâng theå döøng laïi ? Quaùi thaät ! Sao coâ cöù maõi tieáp tuïc caùi

troø haøi ñoù ?

(369) Oám theá sao khoâng nghæ ôû nhaø ??

(370) Sao meï noùi maõi maø con khoâng nghe vaäy?

(371) Con khoâng tu chí laøm aên ñôïi boá meï xuoáng loã môùi baùo hieáu sao?

Nhöõng caâu treân coù hình thöùc laø caâu hoûi vôùi söï tham gia kieán taïo cuûa ñaïi töø nghi vaán sao khoâng mang duïng yù hoûi veà nguyeân nhaân taïi sao, vì sao laïi nghó vaån vô (359), laøm theá (360), ñieân (362), boác baèng tay (363), khoâng caøi khuy aùo laïi (365)…maø boäc loä thaùi ñoä ngaïc nhieân, söûng soát cuûa ngöôøi noùi, ñoàng thôøi vôùi haøm yù ngöôøi nghe caàn phaûi nhìn laïi haønh ñoäng cuûa mình.

Caâu caàu khieán coù maët cuûa ñaïi töø sao theå hieän yù nghóa duïng phaùp ña daïng phong phuù. Coù theå ñoù laø lôøi thænh caàu (359), (360) – ñöøng nghó vaån vô, ñöøng ñeå taâm hay laø lôøi khuyeân (363) – ñöøng boác baèng tay, caøi khuy aùo laïi bôûi trôøi reùt (365) hay lôøi môøi moïc chaân thaønh tha thieát (367).

(372) Theá bao nhieâu thì chò môùi baùn cho toâi

(373) Ñònh haõm em treân xe bao nhieâu ñoä nöõa môùi cho anh em veà ñaáy maáy boá

taøi nhaø ta?

(Nguyeãn ngoïc Hieán , Ngöôøi kieåm tuø)

(374) Con ñònh ñeå cho ba meï chôø ñeán bao giôø môùi chòu sinh chaùu?

(375) Thong thaû ñaõ! Ñi ñaâu maø voäi? Chuùng mình ñi uoáng röôïu …

(Nam Cao, Ñôøi thöøa)

(376) Giaù nhö nhaø haûo taâm naøo cöùu vôùt cuoäc ñôøi em?

Ñaïi töø nghi vaán bao nhieâu, bao giôø,…thöôøng ñöôïc duøng ñeå hoûi veà soá löôïng haïn ñònh, thôøi gian…nhöng ôû caùc ví duï treân noù coøn tham gia taïo nghóa caàu khieán. Söï xuaát hieän aáy taïo yù nghóa thænh caàu (372) haõy baùn cho toâi, (373) cho xe chaïy hay lôøi traùch moùc (374).

Ví duï:

(377) Ñaõ nhòn ñöôïc ñeán baèng naøy tuoåi thì nhòn haún, ai laïi ñi laáy thaèng Chí

Pheøo?

(Nam Cao , Chí Pheøo)

(378) Ai laïi laøm theá bao giôø? (Nam Cao , Chí Pheøo)

(379) Ai khieán nhaø baùc choõ moàm vaøo ñaây theá?

Trang 106

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

(380) Ai cho maøy chôi vôùi con nhaø ñoù?

“Ai” trong caâu hoûi (hình thöùc) khoâng phaûi hoûi veà ai, ngöôøi naøo laøm theá (379), khieán xui (380), cho pheùp (381) maø haøm yù laàn löôït laø ñöøng laøm theá, ñöøng tham gia “choõ moàm vaøo”, ñöøng chôi vôùi con nhaø ñoù. Beân caïnh haøm yù treân lôøi caàu khieán coøn mang tính xuùc phaïm cao coøn mæa mai, chaâm bieám vöøa ñe doaï theå dieän cuûa ngöôøi nghe. ÔÛ caâu (379), (380), (381), haøm yù phuï laàn löôït laø laøm theá laø toát, ñoà nhieàu chuyeän, khoâng bieát choïn baïn maø chôi…Nhöõng haøm yù phuï tieâu cöïc naøy laøm giaûm möùc ñoä lòch söï cuûa phaùt ngoân caàu khieán giaùn tieáp.

− Caâu chöùa quan heä töø hay.

(381) Hay laø mình sang ñaây ôû vôùi tôù moät nhaø cho vui

(382) Chuû nhaät coâ khoâng giöõ con . Hay laø anh cho con ra cöûa haøng?

(383) Toâi ñang keït tieàn. Hay laø coâ cho toâi möôïn vaøi böõa ?

(384) Ngaøy mai em cuõng leân tröôøng . Hay laø em gheù qua thoâng baùo vôùi lôùp

lòch thi giuøm chò ?

Hay laø töø duøng trong caâu hoûi coù löïa choïn cho phía ngöôøi nghe. Nhöng ôû nhöõng caâu treân khoâng nhaèm yeâu caàu ngöôøi nghe traû lôøi söï löïa choïn cuûa mình theá naøy hay theá kia maø haøm yù laø haõy thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu mình sang ñaây ôû vôùi tôù moät nhaø cho vui (382), cho con ra cöûa haøng (371)…Caâu caàu khieán giaùn tieáp luoân laøm giaûm möùc aùp ñaët, taêng möùc löïa choïn cho ngöôøi nghe. Ñaây laø moät trong nhöõng phöông thöùc theå hieän tính lòch söï cuûa lôøi caâu khieán.

_ ÔÛ daïng caâu hoûi : coù(coù phaûi)…khoâng?; ñaõ…chöa?; xong(roài)…chöa?…

(385) Chò coù ñem theo phaán maøu khoâng ?

(386) Anh coù ñoàng hoà khoâng ?

(387) Baây giôø anh coù raûnh khoâng ?

(388) Baïn coù ñi xe khoâng ?

(389) Con coù nhanh leân khoâng ?

(390) Meï ôi con choù boâng ñeïp khoâng kìa?

Taùc giaû Nguyeãn Ñöùc Daân cho raèng: trong caâu tuyeån choïn coù chöùa töø coù kieåu coù A khoâng? neáu ñaët vaøo moät tình huoáng giao tieáp cuï theå seõ naûy sinh moät haønh vi giaùn tieáp laø lôøi ñeà nghò. Do vaäy caùc caâu (374), (375), (376), (377) chính laø nhöõng lôøi ñeà nghò coù hình thöùc nghi vaán.Thoâng thöôøng ôû haønh ñoäng ngoân töø ñeà nghò luoân coù xu höôùng ñe doaï theå dieän cuûa H vaø laøm cho H bò thieät. Vì vaäy khi thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng naøy maø khoâng muoán laøm maát theå dieän cuûa H vaø cuõng giöõ theå dieän cuûa mình, S ñaõ söû duïng nhieàu phöông thöùc khaùc nhau . Trong

Trang 107

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

ñoù duøng caâu hoûi ñeå boäc loä yù caàu khieán giaùn tieáp laø moät trong nhöõng phöông thöùc maø ngöôøi Vieät söû duïng coù hieäu quaû. Ñieàu naøy laøm taêng möùc löïa choïn cho H.

Toùm laïi, qua vieäc phaân tích ngöõ lieäu cho thaáy: ngöôøi Vieät duøng hình thöùc caâu nghi vaán theå hieän haønh ñoäng caàu khieán ñaõ trôû neân quen thuoäc vaø phoå bieán vaø ñöôïc tri nhaän moät caùch heát söùc töï nhieân. Vôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau nhö duøngTTTT, ñaïi töø nghi vaán quan heä töø hay, daïng caâu hoûi coù…khoâng… ñaõ boäc loä saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau, mang neùt ñaëc thuø, phaûn aùnh nhöõng neùt ñaëc tröng vaên hoaù cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät.

Nhö vaäy, vieäc söû duïng saùch löôïc ngoân ngöõ giaùn tieáp coù theå hoaëc laø ñaùp öùng quyeàn lôïi cuûa ngöôøi nghe (ñieàu naøy baét nguoàn töø nguyeân taéc cuûa tính lòch söï) hoaëc laø coù haïi cho ngöôøi nghe. Trong tröôøng hôïp maø ngöôøi noùi traùnh dieãn ñaït tröïc tieáp nhöõng ñieàu mong muoán cuûa mình maø vieäc thöïc hieän chuùng coù theå gaây khoù deã cho ngöôøi tieáp chuyeän thì ngöôøi noùi seõ söû duïng nhöõng hình thöùc thoå loä yeâu caàu mang laïi cho ngöôøi tieáp chuyeän khaû naêng töø choái tieän lôïi baèng caùch thay cho vieäc yeâu caàu tröïc tieáp veà söï giuùp ñôõ, ngöôøi noùi seõ duøng caâu nghi vaán. Söï thay theá naøy, khi xeùt veà muïc ñích giao tieáp, noù phuø hôïp vôùi ñieàu maø D.Gordon vaø G.Lakoff goïi laø söï laøm dòu bôùt yù ñònh giao tieáp.

Trang 108

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

KEÁT LUAÄN

Vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu laø haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät, luaän

vaên ñaõ giaûi quyeát veà cô baûn hai muïc ñích ñaõ ñeà ra nhö sau:

1.Tieáp nhaän thaønh töïu nghieân cöùu cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, cuûa nhöõng nhaø ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng vaø ñaëc bieät laø cuûa caùc nhaø ngöõ duïng hoïc vôùi lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø, luaän vaên ñaõ tieán haønh khaûo saùt haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät, tìm hieåu khaùi nieäm caàu khieán töø söï toång hôïp yù kieán cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu. Veà khaùi nieäm caàu khieán, chuùng toâi xaùc ñònh nhö sau: Haønh ñoäng caàu khieán laø loaïi haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi söû duïng nhaèm ñieàu khieån ngöôøi nghe thöïc hieän haønh ñoäng theo chuû yù cuûa ngöôøi noùi. Caàu khieán laø loaïi haønh ñoäng coù möùc ñe doaï theå dieän cao. Tuyø theo löïc ngoân trung vaø haønh ñoäng xuyeân ngoân cuûa caàu khieán maø haønh ñoäng naøy coù taùc ñoäng tích cöïc hay tieâu cöïc cho caû hai phía ngöôøi noùi laãn ngöôøi nghe. Trong tieáng Vieät, cuøng coù yù nghóa caàu khieán nhöng coù nhieàu töø cuõng nhö nhieàu phaùt ngoân mang saéc thaùi yù nghóa ít nhieàu khaùc nhau nhö yeâu caàu/ ñeà nghò, ra leänh, thænh caàu, khaån caàu, xin, cho pheùp, khuyeân raên, môøi moïc, ruû reâ,…neân luaän vaên cuõng ñaõ ñi vaøo xaùc ñònh nhöõng haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu. Ñoù laø nhöõng haønh ñoäng caàu khieán caïnh tranh (ra leänh, thænh caàu, nhôø vaû, xin pheùp,..) vaø nhöõng haønh ñoäng caàu khieán hoaø ñoàng (khuyeân raên, môøi moïc, ruû reâ,… ). Maët khaùc, haønh ñoäng caàu khieán coù lieân quan ñeán ñaëc ñieåm vaên hoaù cuûa töøng coäng ñoäng ngoân ngö,õ vì vaäy luaän vaên cuõng ñi vaøo vieäc khaûo saùt moät soá tình thaùi caàu khieán lòch söï. Trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi nhaän ra raèng moät lôøi caàu khieán ñöôïc coi laø lòch söï thì treân beà maët ngoân töø thöôøng xuaát hieän nhöõng toå hôïp töø nhö laøm ôn, laøm phöôùc, xin, nhôø, caäy,…Trong giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät, caùch duøng naøy ñaõ trôû thaønh quy öôùc, mang nghi thöùc xaõ giao. Ñoàng thôøi vieäc duøng heä thoáng ñaïi töø, caùc töø xöng hoâ ôû ngoâi thöù nhaát soá nhieàu nhö chuùng mình, chuùng ta, nhaø mình,..thay cho ngoâi thöù nhaát soá ít ôû vai caàu khieán laø phöông saùch laøm dòu möùc ñoä phöông haïi (Fraser, 1986). Ñaây cuõng chính laø lôøi caàu khieán lòch söï bôûi noù mang tính khaùch quan, phi nghi thöùc, giaûm bôùt möùc aùp ñaët, …Beân caïnh ñoù thì söï khaùc nhau trong caùch xöng hoâ cuûa ngöôøi ñöa ra lôøi caàu khieán seõ coù taùc duïng dieãn taû möùc ñoä trònh troïng, xa laï hay thaân maät, gaàn guõi giöõa caùc nhaân vaät trong cuoäc giao tieáp. Ñaây cuõng laø phöông dieän bieåu hieän möùc ñoä lòch söï cuûa lôøi caàu khieán tieáng Vieät.

2. Baát kyø moät haønh ñoäng ngoân ngöõ naøo cuõng ñöôïc theå hieän baèng ít nhaát moät hình thöùc ngoân ngöõ naøo ñoù, haønh ñoäng caàu khieán cuõng vaäy. Ñeå ñaït döôïc hieäu quaû trong giao tieáp, ngöôøi noùi ñaõ döïa vaøo moái quan heä giöõa ñích phaùt ngoân vaø

Trang 109

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

caùch thöùc theå hieän haønh ñoäng maø löïa choïn phöông thöùc tröïc tieáp hay giaùn tieáp. Moãi phöông thöùc tröïc tieáp hay giaùn tieáp laïi coù nhöõng phöông thöùc theå hieän khaùc nhau.

2.1.Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Haønh ñoäng ngoân töø noùi chung vaø haønh ñoäng caàu khieán noùi rieâng ñöôïc coi laø tröïc tieáp khi haønh ñoäng ñoù thöïc hieän ñuùng vôùi caùc ñieàu kieän söû duïng, vôùi caùc ñích taïi lôøi cuûa chuùng. Ñoái vôùi haønh ñoäng caàu khieán, muoán caùi yù nghóa ñöôïc noùi ra tröïc tieáp, chuùng toâi nhaän thaáy caàn phaûi döïa vaøo caùc yeáu toá ngoân ngöõ nhö aâm, töø, keát caáu caâu…Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi Vieät bao goàm: Phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai, phöông thöùc duøng TTTT , phöông thöùc duøng vò töø- phuï töø tình thaùi, phöông thöùc duøng caâu ngoân haønh .

* Phöông thöùc tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai

- Khi tìm hieåu veà caáu truùc caùc phaùt ngoân caàu khieán bò tænh löôïc chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai , chuùng toâi nhaän thaáy noù coù caáu taïo khoâng hoaøn chænh. Treân beà maët chæ coù moät thaønh phaàn hieän höõu. Caáu truùc cuûa noù chæ bao goàm chuû ngöõ vaø vò ngöõ, ngoâi thöù nhaát (ngoâi caàu khieán) vaø vò töø ngoân haønh coù yù nghóa caàu khieán khoâng xuaát hieän; ngoâi thöù hai (ngoâi nhaän leänh) bò tænh löôïc; coù theå theâm caùc nhoùm phuï töø, vò töø tình thaùi vaøo ñaàu phaùt ngoân hoaëc caùc TTTT vaøo cuoái phaùt ngoân .

- Caáu truùc ôû daïng naøy thöôøng theå hieän haønh ñoäng ra leänh, mang tính baét buoäc ôû möùc ñoä cao.

- Söï löôïc boû chuû ngöõ ôû ngoâi thöù hai trong caùc phaùt ngoân caàu khieán ñöôïc coi laø daáu hieäu laøm giaûm tính lòch söï .

* Phöông thöùc duøng TTTT ñi, ñaõ, nheù, naøo, vôùi, chöù,.. vaø bieåu thöùc P ñi; bieåu thöùc P ñaõ; bieåu thöùc P nheù; …

- TTTT coù moät vai troø to lôùn trong vieäc hình thaønh hieäu löïc taïi lôøi cuûa phaùt ngoân caàu khieán . Vieäc theâm TTTT vaøo cuoái caâu traàn thuaät seõ bieán caâu traàn thaät thaønh caâu caàu khieán, yù nghóa caàu khieán coù tröôøng hôïp ñöôïc theå hieän tröïc tieáp vaø cuõng coù tröôøng hôïp ñöôïc suy ra moät caùch giaùn tieáp töø yù nghóa chung, khaùi quaùt maø tieåu töø naøy mang laïi cho phaùt ngoân.

- TTTT ñoùng moät vai troø quan yeáu trong vieäc bieåu ñaït thaùi ñoä cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe.

- Duøng TTTT khaùc nhau seõ mang laïi cho phaùt ngoân nhöõng saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau, thöôøng thì laøm giaûm saéc thaùi meänh leänh (ngoaïi tröø TTTT ñi) khieán cho lôøi caàu khieán theâm nheï nhaøng, thaân maät, gaàn guõi hôn vaø mang laïi hieäu quaû

Trang 110

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

cao hôn trong giao tieáp. Vì vaäy söï tham gia kieán taïo phaùt ngoân caàu khieán cuûa TTTT ñöôïc coi laø daáu hieäu cuûa phaùt ngoân caàu khieán lòch söï.

* Phöông thöùc duøng vò töø, phuï töø tình thaùi

- Phöông thöùc duøng vò töø tình thaùi caàn, phaûi, neân vaø bieåu thöùc Caàn P, Phaûi

P, Neân P ; bieåu thöùc C caàn P, C phaûi P, C neân P.

+ Phöông thöùc naøy bieåu thò yù nghóa caàn thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc neâu leân trong caâu. Phaûi mang tính aùp ñaët cao, coù yù nghóa eùp buoäc khoâng cho pheùp ngöôøi nghe töø choái. Neân, caàn thöôøng bieåu hieän haønh ñoäng khuyeân nhuû. Tuy nhieân haønh ñoäng ñoù ñöôïc thöïc hieän hay khoâng thì tuyø thuoäc vaøo ngöôøi nghe.

+ Vò töø tình thaùi xuaát hieän trong caùc kieåu caâu khaùc nhau (xeùt trong moái quan heä vôùi chuû ngöõ ngöõ phaùp). Rieâng vôùi caáu truùc caâu treân cô sôû caâu tænh löôïc khuyeát chuû ngöõ mang ñeán cho phaùt ngoân tính khaùch quan.

- Phöông thöùc duøng phuï töø haõy, ñöøng, chôù vaø bieåu thöùc Haõy P, Ñöøng P, Chôù P; bieåu thöùc C haõy P, C ñöøng P, C chôù P.

Duøng phuï töø taïo yù nghóa caàu khieán phaàn lôùn taïo saéc thaùi trung hoaø, khaùch quan vaø thöôøng bieåu thò yù nghóa khuyeân nhuû, caàu xin,…

* Phöông thöùc duøng caâu ngoân haønh

- Caâu ngoân haønh bieåu thò haønh ñoäng caàu khieán laø caùc caâu trong ñoù coù chöùa caùc ñoäng töø ngoân haønh nhö yeâu caàu, ñeà nghò, noùi, caám, baûo, xin pheùp,môøi,…

- Caâu ngoân haønh theå hieän haønh ñoäng caàu khieán tröïc tieáp khi:

+ Chuû theå thöïc hieän haønh ñoäng ngoân haønh ôû ngoâi thöù nhaát.

+ Ñoái töôïng tieáp nhaän ñoäng töø ngoân haønh ôû ngoâi thöù hai.

+ Haønh ñoäng ñöôïc thöïc hieän ôû thì hieän taïi.

Ñeå tieän cho vieäc mieâu taû vaø phaân loaïi caùc phöông thöùc theå hieän haønh ñoäng caàu khieán tröïc tieáp trong tieáng Vieät, trong caùch phaân loaïi cuûa chuùng toâi theå hieän söï taùch baïch, raïch roøi boán phöông thöùc vöøa neâu treân. Tuy nhieân treân thöïc teá, coù nhieàu phaùt ngoân caàu khieán ñöôïc theå hieän baèng hai, ba phöông thöùc nhö Con haõy coá gaéng ôû giai ñoaïn cuoái nheù.

2.2. Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieân cuûa ngöôøi Vieät

Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi Vieät khaù ña daïng, phong phuù, mang nhöõng saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau. Xeùt ôû phöông dieän hình thöùc theå hieän, phöông thöùc giaùn tieáp chæ ñöôïc xuaát hieän ôû hai daïng caâu laø caâu khaúng ñònh vaø caâu nghi vaán.

* ÔÛ hình thöùc caâu khaúng ñònh, muoán hieåu ñöôïc ñích taïi lôøi vaø ñeå ruùt ngaén thôøi gian suy yù, ngöôøi nghe phaûi döïa vaøo hoaøn caûnh giao tieáp. ÔÛ daïng caâu khaúng ñònh, yù nghóa caàu khieán ñöôïc suy ra giaùn tieáp nhôø Tính quy öôùc cuûa Trang 111

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

phöông tieän bieåu hieän. Moät trong nhöõng phöông tieän mang tính quy öôùc ñoù laø caâu thoâng baùo veà yù muoán nhö Con muoán.., Em muoán,.. Ñaây laø caáu truùc caâu ñöôïc söû duïng roäng raõi, phoå bieán, khoâng gaây khoù hieåu cho phía ngöôøi nghe. Tính aùp ñaët cuûa haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc theå hieän baèng phöông thöùc naøy thaáp thaäm chí khoâng mang tính aùp ñaët. Do vaäy, phöông thöùc duøng caâu thoâng baùo veà yù muoán ñöôïc xeáp vaøo moät trong nhöõng phöông thöùc theå hieän caàu khieán lòch söï.

Cuõng laø caâu thoâng baùo veà yù muoán, nhöng trong lôøi yeâu caàu ngöôøi noùi che giaáu ñi yù ñònh cuûa mình baèng caùch chuyeån ñoái töôïng cuûa chuû theå caàu khieán töø ngoâi thöù nhaát sang ngoâi thöù ba nhö Meï ôi! Em ñoøi…,…Boá baûo…,…maø thöïc chaát laø chính mình ñoøi, mình muoán,…Ngöôøi noùi duøng phöông thöùc naøy nhaèm khaùch quan hoùa haønh ñoäng caàu khieán vaø cuõng laø ñeå giöõ theå dieän cho baûn thaân mình.

Beân caïnh caâu coù phöông tieän quy öôùc ñöôïc duøng ñeå ñaùnh daáu haønh ñoäng caàu khieán giaùn tieáp, trong tieáng Vieät coøn coù nhieàu caâu caàu khieán khoâng xuaát hieän nhöõng phöông tieän aáy. Ngöôøi nghe / ngöôøi ñoïc tri nhaän ñöôïc ñích taïi lôøi laø do söï lieân töôûng , quy chieáu giöõa caùc vaät, nhôø söï gôïi yù cuûa tình huoáng giao tieáp…Ñoù laø nhöõng caâu baøy toû mong muoán cuûa mình raèng vieäc C caàn ñöôïc thöïc hieän . Trong caáu truùc caâu thöôøng coù veá neâu nhaän xeùt, ñöa nguyeân do…nhö voäi quaù,baän quaù,…ñeå mong coù ñöôïc söï caûm thoâng, ñoàng tình töø phía ngöôøi nghe vaø ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp (ngöôøi nghe thöïc hieän haønh ñoäng neâu leân trong caâu)

* ÔÛ hình thöùc caâu nghi vaán theå hieän haønh ñoäng caàu khieán, ngöôøi nghe muoán nhaän bieát ñöôïc yù ñònh cuûa ngöôøi noùi cuõng caàn phaûi döïa vaøo boái caûnh giao tieáp vaø söï thöông löôïng nghóa. Bôûi caùc yeáu toá ngoân ngöõ khoâng ñuû caên cöù ñeå xaùc ñònh ñích ngoân trung. Hoûi chæ laø hình thöùc beà maët ñeå theå hieän yù nghóa tình thaùi naøo ñoù sao cho ngöôøi nghe coù haønh ñoäng ñaùp öùng phuø hôïp. Hình thöùc caâu nghi vaán theå hieän haønh ñoäng caàu khieán xuaát hieän ôû nhöõng caáu truùc caâu sau:

- Caáu truùc caâu vôùi keát thuùc baèng caùc tieåu töø tình thaùi: aø, ö, aï, a, nhæ,

nheù, haû, hôû, chöù,…

- Caâu coù ñaïi töø nghi vaán: gì, naøo, sao, bao nhieâu, nhö theá naøo, maáy,

: coù/coùphaûi … khoâng?; …ñaõ…chöa?, …xong

bao giôø, bao laâu, ñaâu, … - Caâu chöùa quan heä töø hay. - Daïng caâu hoûi (roài)…chöa?,…

Trang 112

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

Ngoaøi haøm yù chính trong moät soá tröôøng hôïp coøn theå hieän haøm yù phuï tieâu cöïc nhö mæa mai, chaâm bieám, ñe doaï, cheâ traùch… Phöông thöùc giaùn tieáp theå hieän haønh ñoäng caàu khieán baèng hình thöùc caâu nghi vaán theå hieän ñaëc tröng vaên hoaù cuûa töøng ñòa phöông.

Nhö vaäy, haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät laø moät ñeà taøi lyù thuù vaø boå ích. Trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi ñaõ phaùt hieän ra söï khaùc nhau cô baûn giöõa caâu caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán. Neáu nhö caâu caàu khieán laø döïa vaøo daáu hieäu hình thöùc ñeå xaùc ñònh thì haønh ñoäng caàu khieán laïi caên cöù vaøo giaù trò ngoân trung. Haønh ñoäng caàu khieán laø loaïi haønh ñoäng ngoân töø coù möùc ñe doaï theå dieän cao. Chính vì vaäy, khoâng phaûi ngaãu nhieân maø ngöôøi noùi söû duïng phöông thöùc naøy hay phöông thöùc khaùc maø noù hoaøn toaøn naèm trong muïc ñích caàn ñaït ñöôïc hieäu quaû trong giao tieáp cuûa ngöôøi phaùt ngoân . Ñoàng thôøi, qua vieäc khaûo saùt haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät, töø söï ña daïng, phong phuù cuûa phöông thöùc theå hieän noù ñaõ phaûn aùnh moät caùch chaân thöïc vaø sinh ñoäng nhaát nhöõng neùt ñaëc tröng vaên hoaù cuûa töøng ñòa phöông, coù moái lieân heä maät thieát vôùi tính lòch söï trong giao tieáp.

Trang 113

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. R.E. Asher (1994), The encyclopedia of language and linguistics,

Pergamon Press.

2. Dieäp Quang Ban – Hoaøng Vaên Thung (2000), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, T.1,

Nxb Giaùo duïc.

3. Dieäp Quang Ban (2000), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, T.2, Nxb Giaùo duïc. 4. Dieäp Quang Ban (chuû bieân) 2000, Tieáng Vieät lôùp 10, Nxb Giaùo duïc. 5. Leâ Bieân (1998), Töø loaïi tieáng Vieät hieän ñaïi, Nxb Giaùo duïc. 6. Nguyeãn Thò Thanh Bình (2000), Quan heä “Quyeàn” vaø haønh ñoäng ngoân töø “caàu khieán” ôû gia ñình noâng daân Vieät, trong Ngoân töø, giôùi vaø nhoùm xaõ hoäi töø thöïc tieãn tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi.

7. Leâ Caän vaø Cuø Ñình Tuù (1962), Ñaïi cöông veà ngöõ ngoân, trong Giaùo

trình veà Vieät ngöõ, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm, Nxb Giaùo duïc.

8. Buøi Ñöùc Tònh (1995), Vaên phaïm Vieät Nam, Saøi Goøn. 9. Phan Maäu Caûnh (2000), Xung quanh kieåu phaùt ngoân tænh löôïc trong

tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 8.

10. Ñoã Höõu Chaâu (1993), Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, T.2, Nxb Giaùo duïc. 11. Ñoã Höõu Chaâu (1998), Cô sôû ngöõ nghóa hoïc töø vöïng, Nxb Giaùo duïc. 12. Ñoã Höõu Chaâu (2001), Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, T.2, Ngöõ duïng hoïc,

Nxb Giaùo duïc.

13. Nguyeãn Hoaøng Chi (1998), Khaûo saùt hoaït ñoäng cuûa caùc hö töø bieåu thò tình thaùi caàu khieán trong tieáng Vieät, Luaän aùn Thaïc só, Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi.

14. Tröông Vaên Chình, Nguyeãn Hieán Leâ (1963), Khaûo luaän veà ngöõ phaùp

Vieät Nam, Ñaïi hoïc Hueá.

15. Nguyeãn Ñöùc Daân (1999), Loâgich vaø tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 16. Nguyeãn Ñöùc Daân (1998), Ngöõ duïng hoïc, Quyeån I, Nxb Giaùo duïc. 17. Leâ Ñoâng – Nguyeãn Vaên Hieäp (2003), Khaùi nieäm tình thaùi trong ngoân

ngöõ hoïc, Ngoân ngöõ soá 7,8.

18. Vuõ Tieán Duõng (2002), Tìm hieåu moät vaøi bieåu thöùc tình thaùi gaén vôùi tính

lòch söï cuûa nöõ giôùi trong giao tieáp, Ngoân ngöõ soá 3.

19. Ñinh Vaên Ñöùc (2004), Ngöõ phaùp tieáng Vieät – Töø loaïi, Nxb Ñaïi hoïc

Quoác gia, Haø Noäi

Trang 114

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

20. W. Frawley (1992), Linguistic semantics, Hillsdale, New Jersey:

Lawrence Erlbaum Associates Publishers.

21. Nguyeãn Thieän Giaùp (2000), Duïng hoïc Vieät ngöõ, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia,

Haø Noäi.

22. Nguyeãn Thieän Giaùp (1998), Cô sôû ngoân ngöõ hoïc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi,

Haø Noäi.

23. Nguyeãn Thieän Giaùp (1998), Töø vöïng hoïc, Nxb Giaùo duïc. 24. Nguyeãn Thieän Giaùp (chuû bieân) (1999), Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc, Nxb

Giaùo duïc.

25. M.A.Halliday, Daãn luaän ngöõ phaùp chöùc naêng, Ngoân ngöõ soá 12/2000, soá

2,3,7/2001.

26. Cao Xuaân Haïo (1991), Tieáng Vieät sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng, Quyeån

I, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi.

27. Cao Xuaân Haïo (1998), Tieáng Vieät maáy vaán ñeà ngöõ aâm, ngöõ phaùp, ngöõ

nghóa, Nxb Giaùo duïc, TP. Hoà Chí Minh.

28. Nguyeãn Vaên Haøo (chuû bieân), (1988), Tieáng Vieät, Tröôøng Cao ñaúng Sö

phaïm Long An.

29. Nguyeãn Thò Ngoïc Haân (2001), Tieåu töø tình thaùi cuoái caâu “nheù”, haøm yù

cuûa ngöôøi noùi, Ngoân ngöõ soá 6.

30. Nguyeãn Vaên Hieäp (2001), Höôùng ñeán moät caùch mieâu taû vaø phaân loaïi

caùc tieåu töø tình thaùi cuoái caâu tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 5.

31. Traàn Hoaøng (tuyeån choïn) (2001), Taøi lieäu tham khaûo veà ngöõ phaùp tieáng

Vieät.

32. Buøi Maïnh Huøng (1999), Nhöõng hình thöùc theå hieän haønh ñoäng caûnh baùo

trong tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 3.

33. Buøi Maïnh Huøng (2003), Baøn theâm veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc

ñích phaùt ngoân, Ngoân ngöõ soá 2.

34. Vuõ Thò Thanh Höông (2001), Bieán theå xaõ hoäi cuûa lôøi caàu khieán giao tieáp lòch söï trong tieáng Haø Noäi, trong Haø Noäi nhöõng vaán ñeà ngoân ngöõ vaên hoaù, Hoäi Ngoân ngöõ hoïc Haø Noäi, Nxb Vaên hoaù Thoâng tin.

35. Vuõ Thò Thanh Höông (2000), Lòch söï vaø phöông thöùc bieåu hieän tính lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät, trong Ngoân töø, giôùi vaø nhoùm xaõ hoäi töø thöïc tieãn tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

36. Vuõ Thò Thanh Höông (1999), Giaùn tieáp vaø lòch söï trong lôøi caàu khieán

tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 1.

Trang 115

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

37. Hoà Leâ (1992), Cuù phaùp tieáng Vieät quyeån 2, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø

38.

39.

40.

Noäi. J. Lyons (1968), Introduction to theoretical linguistics, Cambridge University Press (Baûn dòch cuûa Vöông Höõu Leã, 1996). J. Lyons (1977), Semantics, Two volumes, Cambridge University Press. J. Lyons (2002), Caùc haønh ñoäng ngoân töø vaø löïc ngoân trung, Ngoân ngöõ soá 1.

41. Phaïm Thò Ly (2002), Tieåu töø tình thaùi cuoái caâu – Moät trong nhöõng phöông tieän chuû yeáu dieãn ñaït yù nghóa tình thaùi trong tieáng Vieät (ñoái chieáu vôùi nhöõng phöông tieän dieãn ñaït töông öùng trong tieáng Anh), Ngoân ngöõ soá 13.

42. F. Palmer (1986), Mood and Modality, Cambridge University Press. 43. Hoaøng Pheâ (1989), Loâ gich Ngoân ngöõ hoïc, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi. 44. Hoaøng Troïng Phieán (1980), Ngöõ phaùp tieáng Vieät, Haø Noäi. 45. Traàn Troïng Kim (1940), Vieät Nam vaên phaïm, Saøi Goøn. 46. Doaõn Quoác Syõ (1943), Löôïc khaûo veà ngöõ phaùp Vieät Nam, Tröôøng Sö

phaïm Saøi Goøn.

47. Nguyeãn Quang (2001), Tính phuø hôïp vaø aùp löïc quyeàn löïc trong giao

tieáp noäi vaên hoaù vaø giao vaên hoaù, Ngoân ngöõ soá 6.

48. Nguyeãn Quang (2002), Caùc chieán löôïc lòch söï döông tính trong giao

tieáp, Ngoân ngöõ soá 13.

49. Phaïm Vaên Tình (2001), Caáu truùc giaû ñònh cuûa caùc phaùt ngoân tænh löôïc,

Ngoân ngöõ soá 1.

50. Vuõ Theá Thaïch (1981), Nghóa cuûa caùc töø “ñöôïc, bò, phaûi” trong tieáng Vieät hieän ñaïi, trong Giöõ gìn söï trong saùng cuûa tieáng Vieät veà maët töø ngöõ T.2, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi.

51. Vuõ Theá Thaïch (1984), Ngöõ nghóa vaø chöùc naêng cuûa caùc töø “ñöôïc, bò,

phaûi” trong tieáng Vieät hieän ñaïi, Ngoân ngöõ soá 3.

52. Nguyeãn Kim Thaûn (1997), Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, Nxb

Giaùo duïc, Haø Noäi.

53. Nguyeãn Kim Thaûn (1977), Ñoäng töø trong tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ

hoäi.

54. Huyønh Vaên Thoâng (1996), Vò töø tình thaùi tieáng Vieät, Luaän vaên Thaïc só

Khoa hoïc Ngöõ vaên.

Trang 116

Haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät

55. Nguyeãn Thò Thuaän (2001), Thöû giaûi thuyeát tính chaát “chuyeån tieáp” cuûa ñoäng töø tình thaùi phaûi trong moái quan heä vôùi caùc ñoäng töø tình thaùi neân, caàn vaø bò, ñöôïc, Ngoân ngöõ soá 7.

56. Nguyeãn Thò Thuaän (2002), Tình thaùi cuûa nhöõng caâu chöùa 5 ñoäng töø tình

thaùi neân, caàn, phaûi, bò , ñöôïc, Ngoân ngöõ soá 9, 10.

57. Trung taâm Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Quoác gia (2002), Ngöõ phaùp

tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi.

58. Ñaëng Thò Haûo Taâm (2001), Böôùc ñaàu tìm hieåu cô cheá lí giaûi nghóa haøm aån cuûa moät soá haønh vi ngoân ngöõ giaùn tieáp trong hoäi thoaïi, Ngoân ngöõ soá 14.

59. Nguyeãn Vaên Tu (1978), Töø vaø voán töø tieáng Vieät hieän ñaïi, Nxb Ñaïi hoïc

vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi.

60. Hoaøng Tueä (2001), Tuyeån taäp Ngoân ngöõ hoïc, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia,

TP. Hoà Chí Minh.

61. Hoaøng Tueä (1962), Heä thoáng ngöõ aâm vaø ngöõ phaùp cuûa Vieät ngöõ trong Giaùo trình veà Vieät ngöõ, tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm, Nxb Giaùo duïc. 62. Buøi Taát Töôm (chuû bieân), (1995), Giaùo trình tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc. 63. Phaïm Huøng Vieät (1994), Vaán ñeà tính tình thaùi vôùi vieäc xem xeùt chöùc

naêng ngöõ nghóa cuûa trôï töø tieáng Vieät, Ngoân ngöõ soá 2.

64. Vieän Ngoân ngöõ hoïc (2001), Töø ñieån tieáng Vieät, Nxb Ñaø Naüng.

65. Nguyeãn Nhö YÙ (chuû bieân) (1996),Töø ñieån thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc,Nxb

Giaùo duïc

66. Nguyeãn Thò Hoaøng Yeán (2001), Thaønh phaàn môû roäng vaø caùc yeáu toá lòch

söï trong phaùt ngoân cheâ, Ngoân ngöõ soá 4.

67. Yule G.(2003), Duïng hoïc, Moät soá daãn luaän nghieân cöùu ngoân ngöõ (Dieäp

Quang Ban dòch), Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia HaøNoäi.

Trang 117