Luận văn Thạc sĩ Địa lý học: Đặc điểm dân cư, dân tộc huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:99

Thêm vào BST

Báo xấu

47
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là vận dụng những vấn đề lí luận; phân tích, đánh giá những vấn đề thực tiễn về đặc điểm dân cư, dân tộc ở huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái, trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp nhằm ổn định cuộc sống dân cư, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc hướng tới mục tiêu phát triển bền vững.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Địa lý học: Đặc điểm dân cư, dân tộc huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÒ VĂN THỦY ĐẶC ĐIỂM DÂN CƯ, DÂN TỘC HUYỆN TRẠM TẤU, TỈNH YÊN BÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÝ HỌC Thái Nguyên, 2018
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM LÒ VĂN THỦY ĐẶC ĐIỂM DÂN CƯ, DÂN TỘC HUYỆN TRẠM TẤU, TỈNH YÊN BÁI Ngành: Địa lý học Mã số: 8.31.05.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÝ HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Dương Quỳnh Phương Thái nguyên, 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Sản phẩm nghiên cứu là quá trình tích lũy tri thức, nghiên cứu khoa học, không sao chép từ bất cứ nguồn tài liệu nào. Những trích dẫn tài liệu có nguồn gốc cụ thể, rõ ràng từ các tài liệu, tạp chí, công trình đã nghiên cứu, đã công bố hoặc đã được xuất bản. Thành tựu, những đóng góp Luận văn xuất phát từ những cơ sở lý luận và nghiên cứu thực tiễn trong quá trình học tập. Học viên Lò Văn Thủy i
LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian học tập, nghiên cứu, dưới sự chỉ bảo, dạy dỗ tận tình của các thầy cô giáo và sự giúp đỡ của bạn bè, gia đình, Luận văn của tôi đã được hoàn thành. Để hoàn thành Luận văn thạc sĩ chuyên ngành Địa lý học, tôi xin được trân trọng cảm ơn: Ban giám hiệu, Phòng Đào tạo và Ban chủ nhiệm khoa Địa lí, cán bộ giảng viên khoa Địa lí trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã giúp đỡ và tạo điều kiện tốt nhất cho tôi được học tập và nghiên cứu tại nhà trường. Đảng ủy, UBND huyện, các phòng ban chức năng huyện Trạm Tấu Phòng Giáo dục và Đào tạo, Ban giám hiệu và các bạn bè đồng nghiệp trường PTDT Nội Trú THCS và bà con các dân tộc huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái nơi tôi đến thu thập số liệu nghiên cứu để hoàn thành Luận văn Thạc sĩ của mình. Với lòng biết ơn chân thành và sâu sắc, tôi xin gửi lời cảm ơn tới: PGS.TS Dương Quỳnh Phương - Phó chủ nhiệm khoa Địa lí - Giảng viên trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên, người đã nhiệt tình chỉ bảo, hướng dẫn từ khi hình thành ý tưởng, lựa chọn đề tài, xây dựng đề cương, nghiên cứu tài liệu liên quan và hoàn thành Luận văn này. Đồng thời tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến bạn bè, nhất là những người thân trong gia đình đã khích lệ động viên tinh thần, tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, khảo cứu để tôi hoàn thành Luận văn này. Xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 04/2018 Học viên Lò Văn Thủy ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ..........................................................................................................iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ..................................................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG ................................................................................. vi DANH MỤC CÁC BIỂU, HÌNH VẼ................................................................ vii MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................... 2 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................... 5 4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 6 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu .......................................................... 6 6. Dự kiến đóng góp của luận văn ..................................................................... 10 7. Cấu trúc của đề tài ......................................................................................... 10 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐẶC ĐIỂM DÂN CƯ, DÂN TỘC ....................................................................................... 11 1.1. Cơ sở lí luận ................................................................................................ 11 1.1.1. Những vấn đề chung về dân cư ............................................................... 11 1.1.2. Những vấn đề chung về dân tộc .............................................................. 20 1.2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................ 22 1.2.1. Đặc điểm dân cư, dân tộc vùng Trung du và miền núi Bắc Bộ .............. 22 1.2.2. Khái quát về đặc điểm dân cư, dân tộc của tỉnh Yên Bái........................ 26 Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 28 Chương 2: THỰC TRẠNG VỀ ĐẶC ĐIỂM DÂN CƯ, DÂN TỘC CỦA HUYỆN TRẠM TẤU TỈNH YÊN BÁI ............................................... 29 2.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến đặc điểm dân cư, dân tộc huyện Trạm Tấu tỉnh Yên Bái................................................................................................ 29 2.1.1. Vị trí địa lí và phạm vi lãnh thổ ............................................................... 29 2.1.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên .......................................... 31 2.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội ........................................................................ 35 2.2. Đặc điểm dân cư của huyện Trạm Tấu tỉnh Yên Bái ................................. 38 iii
2.2.1. Quy mô dân số ......................................................................................... 38 2.2.2. Gia tăng dân số ........................................................................................ 39 2.2.3. Cơ cấu dân số........................................................................................... 41 2.2.4. Phân bố dân cư......................................................................................... 45 2.2.5. Đô thị hóa - xây dựng nông thôn mới ..................................................... 47 2.3. Đặc điểm dân tộc ........................................................................................ 50 2.3.1. Thành Phần dân tộc ................................................................................. 50 2.3.2. Bản sắc văn hóa các dân tộc huyện Trạm Tấu ........................................ 53 2.4. Đánh giá chung về đặc điểm dân cư, dân tộc trong mối quan hệ với sự phát triển kinh tế - xã hội của huyện Trạm Tấu............................................ 66 Chương 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP ỔN ĐỊNH DÂN SỐ, NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG CUỘC SỐNG DÂN CƯ VÀ GÌN GIỮ, PHÁT HUY BẢN SẮC VĂN HÓA CÁC DÂN TỘC Ở HUYỆN TRẠM TẤU ...................................................................................... 69 3.1. Quan điểm, mục tiêu và định hướng .......................................................... 69 3.1.1. Quan điểm................................................................................................ 69 3.1.2. Mục tiêu phát triển ................................................................................... 70 3.1.3. Định hướng phát triển dân số đến năm 2020 .......................................... 71 3.2. Một số giải pháp nhằm ổn định dân số, nâng cao chất lượng cuộc sống dân cư của huyện Trạm Tấu ...................................................................... 72 3.2.1. Thực hiện tốt chính sách DS - KHHGĐ để giảm gia tăng dân số, tiến tới ổn định quy mô dân số .......................................................................... 72 3.2.2. Đào tạo nâng cao chất lựơng nguồn nhân lực ......................................... 74 3.2.3. Giáo dục dân số - sức khỏe sinh sản cho người dân................................ 76 3.3. Một số giải pháp về gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc....... 76 3.3.1. Nguyên tắc của bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống .......... 76 3.3.2. Một số giải pháp ...................................................................................... 77 Tiểu kết chương 3 .............................................................................................. 82 KẾT LUẬN....................................................................................................... 83 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 84 PHỤ LỤC ......................................................................................................... 88 iv
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ CLCS Chất lượng cuộc sống CNH – HĐH Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa DS Dân số KHHGĐ Kế hoạch hóa gia đình KT - XH Kinh tế xã hội KHKT Khoa học kĩ thuật PGS. TS Phó giáo sư Tiến sĩ UBND Ủy ban nhân dân THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TNTN Tài nguyên thiên nhiên TS Tiến sĩ STT Số thứ tự v
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Quy mô và tỷ lệ dân số vùng Trung du và miền núi Bắc Bộ, giai đoạn 2009 - 2016 ............................................................................. 23 Bảng 1.2. Dân số thành thị vùng Trung du và miền núi Bắc Bộ và cả nước giai đoạn 2012 - 2016 ...................................................................... 24 Bảng 1.3. Quy mô dân số tỉnh Yên Bái giai đoạn 2012 - 2016......................... 26 Bảng 2.1. Gia tăng dân số huyện Trạm Tấu giai đoạn 2012 - 2016 .................. 39 Bảng 2.2. Tỷ suất di cư trong giai đoạn 2012 - 2016 ........................................ 41 Bảng 2.3. Bảng cơ cấu dân số theo giới của huyện Trạm Tấu từ 2012 - 2016..... 42 Bảng 2.4. Bảng Cơ cấu dân số chia theo nhóm tuổi.......................................... 42 Bảng 2.5: Dân số nam nữ trung bình của huyện Trạm Tấu qua các năm ......... 43 Bảng 2.6: Phân bố dân cư các xã huyện Trạm Tấu năm 2016 .......................... 45 vi
DANH MỤC CÁC BIỂU, HÌNH VẼ Hình 2.1. Bản đồ hành chính huyện Trạm Tấu ................................................. 30 Hình 2.2. Biểu đồ thể hiện tình hình phát triển dân số huyện Trạm Tấu giai đoạn 2012 - 2016 ........................................................................ 39 Hình 2.3: Biểu đồ tháp dân số huyện Trạm Tấu năm 2016 .............................. 43 Hình 2.4. Bản đồ phân bố dân cư ...................................................................... 46 Hình 2.5. Cơ cấu thành phần dân tộc ở Trạm Tấu năm 2016 ........................... 51 Hình 2.6. Bản đồ phân bố dân tộc huyện Trạm Tấu ......................................... 52 vii
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Việt Nam với 54 dân tộc anh em cùng chung sống, mỗi dân tộc mang bản sắc văn hóa riêng đã tạo nên bức tranh văn hóa đa màu sắc trong thể thống nhất của nền văn hóa Việt. Thấy được tầm quan trọng về việc bảo tồn và phát huy nền văn hóa mang bản sắc dân tộc trong Đại hội XII của Đảng, Đảng ta đã nêu lên định hướng về văn hóa với nội hàm toàn diện và sâu sắc: “Các cấp, các ngành phải nhận thức đầy đủ, sâu sắc tầm quan trọng của văn hóa, con người; phải thực hiện có kết quả mục tiêu xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học; xây dựng văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội; xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện”. Với quy mô dân số đông, nhiều dân tộc cùng chung sống, điều này đã tạo ra những thuận lợi đối với sự phát triển của đất nước ta như: nguồn lao động dồi dào và thị trường tiêu thụ hàng hóa rộng lớn. Cộng đồng các dân tộc mang những bản sắc văn hóa hài hòa với tự nhiên, xã hội. Chính sự đa dạng và phong phú của các dân tộc đã làm động lực và đòn bẩy thúc đẩy kinh tế phát triển. Bên cạnh những thuận lợi trên, Việt Nam còn có những khó khăn như: quy mô dân số đông, phân bố dân cư chưa hợp lý, mức sống giữa các vùng còn chênh lệch lớn, sinh đẻ không có kế hoạch dẫn đến tỉ lệ gia tăng dân số tự nhiên cao. Nhất là ở các khu vực miền núi, nơi sinh sống của nhiều dân tộc thiểu số, nhiều hủ tục còn tồn tại, đời sống kinh tế còn nghèo nàn lạc hậu, vấn đề giải quyết việc làm, phát triển kinh tế - xã hội gặp nhiều trở ngại. Tình trạng này có thể thấy rõ ở các huyện miền núi vùng cao, vùng sâu, vùng xa mà Trạm Tấu - huyện vùng cao tỉnh Yên Bái là một ví dụ điển hình. Trạm Tấu là huyện thuộc Chương trình 30a của Chính phủ. Đây là địa bàn cư trú của 6 dân tộc anh em. Trong đó dân tộc Mông 24.464 người chiếm 78,4% dân số; Thái 3.749 người chiếm 12,0% dân số; Kinh 2.293 người chiếm 1
7,4% dân số; Tày 381 người chiếm 1,2% dân số, Khơ mú 265 người chiếm 0,8% dân số; Mường 71 người chiếm 0,2% dân số. Trong thời gian qua, huyện Trạm Tấu đã thực hiện chính sách dân số - kế hoạch hóa gia đình nên cùng với xu hướng chung của cả nước, tỉ lệ sinh của huyện đã giảm xuống. Tuy nhiên, trong cộng đồng các dân tộc thiểu số mức sinh vẫn còn cao so với mức sinh trung bình của cả nước, tỉ lệ sinh con thứ ba trở lên còn rất nhiều, thậm chí là 5 đến 6 con. Đây là một trong những trở ngại rất lớn đối với một huyện vùng cao có nền kinh tế thấp, nghèo của cả nước. Việc nghiên cứu đặc điểm dân cư, dân tộc để đánh giá những mặt mạnh, những mặt hạn chế, từ đó đưa ra các giải pháp phù hợp nhằm ổn định, phát triển kinh tế - xã hội đi đôi với việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc là rất cần thiết. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài “Đặc điểm dân cư, dân tộc huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái”. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Trên thế giới Trên thế giới, vấn đề dân cư và dân tộc từ lâu đã thu hút nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Cách đây 200 năm giáo sư người Anh Thomas Malthus lần đầu tiên đã đề cập đến vấn đề này một cách rõ ràng và có hệ thống trong quyển “Bàn về nguyên tắc dân số” trong lúc dân số chưa đến 1 tỷ người. Ông đưa ra nhiều quan điểm về mối quan hệ giữa gia tăng và sinh tồn. Điều này được thể hiện qua bài luận “Luận về nguyên tắc dân số như nó tác động đến việc cải thiện xã hội”. Ông cho rằng, dân số sẽ đạt được sự cân bằng thông qua tác động hủy diệt của chiến tranh, nạn đói và bệnh tật. Đối lập với tư tưởng của Malthus là quan điểm của Karl Max và Engels. Hai ông có lí giải nguyên nhân mất cân bằng giữa gia tăng dân số và sinh tồn là do nền kinh tế kém phát triển và từ đó rút ra việc phát triển hệ thống sản xuất tốt hơn. Bên cạnh đó, cũng có nhiều công trình nghiên cứu về các khía cạnh của dân cư, dân tộc thế giới. Ví dụ như công trình nghiên cứu của Sharma R.C, Population, Resources, Environment anhd quality of life, Dhanpat Rai  Sons 2
Delhi 1988. Leu, V, T, Dzao people living in Ba Vi national park with forest garden modle, http://wwwtfp.org/voices/voices5, 2002... Dân số thế giới tăng nhanh, đặc biệt là ở các nước đang phát triển. Vì thế, khi dân số thế giới đạt mốc 5 tỉ người (năm 1987) Ủy ban dân số của Liên Hợp Quốc đã lấy ngày 11 tháng 7 hàng năm là ngày dân số thế giới. Theo bản báo cáo năm 2006 của Ủy ban dân số Liên Hợp Quốc, dân số thế giới sẽ đạt mức 9,2 tỉ người vào năm 2050, cao hơn ước tính 9,1 tỉ của năm 2004. Xu hướng tăng dân số diễn ra rất khác nhau giữa các nước. Vì vậy cho đến nay, vấn đề dân cư vẫn đang tiếp tục nhận được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học và nhiều tổ chức khác nhau trên thế giới. 2.2. Ở Việt Nam Trong thời đại ngày nay khi nền kinh tế càng phát triển, các quốc gia trên thế giới ngày càng xích lại gần nhau thì bản sắc văn hóa dân tộc ngày càng trở thành trung tâm của sự chú ý. Những năm gần đây văn kiện Đại hội Đảng Việt Nam đã nhiều lần khẳng định vai trò quan trọng của văn hóa trong việc bồi dưỡng và phát triển nhân tố con người, đồng thời đặt mục tiêu xây dựng một nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc. Để góp phần thực hiện mục tiêu đó có nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa đã được tiến hành như “Tìm hiểu về bản sắc văn hóa Việt Nam: cái nhìn hệ thống loại hình” và “Cơ sở văn hóa Việt Nam” do GS Trần Quốc Vượng chủ biên. Đây được xem như những công trình nghiên cứu rất quan trọng và mang tính định hướng cho nghiên cứu về văn hóa của mỗi dân tộc cho nên ở mỗi dân tộc khác nhau sẽ có những nét văn hóa khác nhau. Chính vì thế, hiện nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa của các dân tộc khác nhau trên những địa bàn khác nhau đặc biệt khu vực miền núi phía Bắc và Tây Nguyên nơi có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống. Những nhà dân tộc học hàng đầu như: Nguyễn Văn Huyên, Bế Viết Đằng, Đặng Nghiêm Vạn, Lã Văn Lô,… đã dày công nghiên cứu một cách toàn diện về nhiều dân tộc thiểu số ở nước ta. 3
Những công trình nghiên cứu về vấn đề dân số và dân tộc tiêu biểu khác như: Đào Huy Khuê, Một số vấn đề về dân cư, dân số người Lô Lô ở Việt Nam. Trịnh Thị Quang, Chính sách di dân lao động và phân bố dân cư miền núi Việt Nam. Dân cư, dân số Tây Nguyên trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá, Lê Duy Đại, Dân cư, nguồn lao động trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế vùng duyên Hải Nam Trung Bộ, LATS Địa lý. Hoàng Văn Chức, Phân tích đặc điểm phân bố dân cư và xác định mạng lưới điểm dân cư trung tâm ở nông thôn tỉnh Thừa Thiên Huế, LATS Địa lí. Phạm Viết Hồng. Thân Thị Kim Chung - Luận văn thạc sĩ: “Phân tích thực trạng mức sống dân cư tỉnh Bình Định”. Có nhiều công trình nghiên cứu mối quan hệ giữa dân số và các vấn đề xã hội như: GS.TS Tống Văn Đường, Dân số và phát triển”, NXB Hà Nội 2004. Nguyễn Đình Cử “Dân số và phát triển” do NXB Ủy ban quốc gia dân số xuất bản, năm 2002. Có nhiều công trình nghiên cứu về dân tộc. Ví dụ như Trần Quốc Vượng, Hà Văn Tấn, Cơ sở văn hóa Việt Nam, Trong nhiều năm qua đã có nhiều công trình nghiên cứu về dân tộc. Phan Huy Lê “Quá trình hình thành và phát triển các dân tộc Việt Nam” (1982). Sổ tay các dân tộc Việt Nam của các tác giả (1983). Đặng Nghiêm Vạn, “Cộng đồng quốc gia các dân tộc Việt Nam” (2003). Các công trình nghiên cứu này cho thấy những nét khái quát nhất về nguồn gốc lịch sử, quá trình tộc người, nhóm ngôn ngữ, đặc điểm kinh tế văn hóa của tộc người ở miền núi phía Bắc Việt Nam… 2.3. Ở Yên Bái Trong nhiều năm qua cũng có một số công trình nghiên cứu về dân cư, dân tộc ở Yên Bái, có thể kể đến một số công trình nghiên cứu như: Cuốn sách “Tỉnh Yên Bái một thế kỷ (1900 - 2000)” do Tỉnh ủy, Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân tỉnh Yên Bái đã thể hiện khá rõ nét và toàn diện về con người và lịch sử Yên Bái biên soạn dưới dạng thông sử đã thể hiện khá rõ nét về lịch sử và con người Yên Bái. Trong đó đã giới thiệu đặc điểm dân cư, dân tộc tỉnh Yên Bái. 4
“Kiến thức bản địa của dân tộc Dao trong hoạt động sản xuất nông nghiệp của tính Yên Bái” (Luận văn thạc sĩ - Dương Thị Thanh Vân). Luận văn tập trung vào nghiên cứu những kiến thức bản địa của dân tộc Dao trong trồng trọt, chăn nuôi, trồng, bảo vệ rừng và sử dụng các cây dược liệu quý hiếm. “Phát triển kinh tế huyện Mù Căng Chải tỉnh Yên Bái” (Luận văn thạc sĩ - Nguyễn Thị Hoa). Nội dung chính của luận văn tập trung vào nghiên cứu tiềm năng và thực trạng phát triển kinh tế của huyện, trong đó có phân tích đến một số nét điển hình của dân tộc Mông trong việc ứng phó với tự nhiên để phát triển kinh tế. Nhìn chung cho đến nay chưa có một nghiên cứu chuyên sâu nào về đặc điểm dân cư, dân tộc ở huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái đặc biệt dưới góc độ Địa lí học. Chính vì vậy tác giả nhận thấy hướng nghiên cứu của đề tài là mới và cần thiết. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của đề tài là vận dụng những vấn đề lí luận; phân tích, đánh giá những vấn đề thực tiễn về đặc điểm dân cư, dân tộc ở huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái, trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp nhằm ổn định cuộc sống dân cư, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc hướng tới mục tiêu phát triển bền vững. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan có chọn lọc cơ sở lí luận, cơ sở thực tiễn của đặc điểm dân cư dân tộc. - Phân tích đặc điểm dân cư, dân tộc huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái. - Đánh giá những thuận lợi và khó khăn của vấn đề dân cư, dân tộc ở huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái. 5
- Nghiên cứu định hướng và định hướng một số giải pháp nhằm ổn định dân số và giữ gìn bản sắc văn hóa các dân tộc huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái. 4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu Về nội dung: Nghiên cứu các khía cạnh về đặc điểm dân cư và các khía cạnh liên quan đến dân tộc (tập quán sản xuất, tập quán sinh hoạt, hình thức cư trú của các dân tộc: Mông, Thái, Kinh, Tày, Khơ Mú, Mường. Về không gian: Địa bàn toàn huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái. Về thời gian nghiên cứu: Sử dụng số liệu thống kê và số liệu điều tra trong khoảng thời gian 5 năm, từ 2012 - 2016. 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm nghiên cứu 5.1.1. Quan điểm hệ thống Tính hệ thống làm đề tài trở nên lô gic, thông suốt và sâu sắc trong đề tài này việc nghiên cứu đặc điểm dân cư - dân tộc của huyện Trạm Tấu liên quan đến vấn đề quan trọng nhất là những biến động dân số trong quá trình sinh, tử, chuyển cư, hôn nhân cận huyết thống và vấn nạn tảo hôn đồng thời vấn đề giữ gìn bản sắc văn hóa và cấu trúc cộng đồng của đồng bào các dân tộc huyện Trạm Tấu và chịu tác động của các nhân tố tự nhiên, KT - XH, chính sách, lịch sử khai thác lãnh thổ. Vì vậy cần phải nghiên cứu các mối quan hệ qua lại, các tác động ảnh hưởng giữa các yếu tố để đánh giá chính xác vấn đề nghiên cứu. 5.1.2. Quan điểm tổng hợp Việc nghiên cứu các vấn đề dân cư, dân tộc của huyện Trạm Tấu không thể tách rời vấn đề dân cư, dân tộc của các của các huyện xung quanh của tỉnh Yên Bái. Nghiên cứu đặc điểm dân cư, dân tộc của huyện trên cơ sở xem xét tác động tổng hợp của các nhân tố tự nhiên, KT - XH, chính sách dân số, dân tộc với các nhân tố này. 6
5.1.3. Quan điểm lịch sử Mỗi một hiện tượng địa lí KT - XH đều tồn tại trong một thời gian nhất định. Nói cách khác các hiện tượng này có quá trình phát sinh, phát triển và suy vong. Trong quá trình nghiên cứu khi xem xét hay đánh giá cần đứng trên quan điểm lịch sử. Biến động về dân cư, bản sắc văn hóa dân tộc cũng vậy đều diễn ra trong điều kiện địa lí nhất định và trong thời gian nhất định với xu hướng từ quá khứ, hiện tại tới tương lai đều có mối quan hệ nhân quả và diễn ra trong chu trình khép kín. Việc quán triệt quan điểm lịch sử yêu cầu không chỉ nghiên cứu các nhân tố trình tự liên tục về không gian mà còn vạch ra xu hướng phát triển dân cư trong lịch sử và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, cấu trúc cộng đồng dân tộc. Khi nghiên cứu cần tính đến những nét tiêu biểu do đặc điểm của từng giai đoạn lịch sử gây nên. 5.1.4. Quan điểm sinh thái và phát triển bền vững Nghiên cứu vấn đề dân cư, dân tộc phải dựa trên quan điểm sinh thái và phát triển bền vững. Con người được coi là chủ thể trong hoạt động sản xuất và đời sống. Vì thế vấn đề dân cư và bản sắc văn hóa các dân tộc cũng có những tác động nhất định đến tự nhiên một cách trực tiếp hoặc gián tiếp và ngược lại. Đồng thời bảo vệ và tái tạo TNTN, chống gây ô nhiễm môi trường, kết hợp hài hòa giữa phát triển kinh tế với tiến bộ và công bằng xã hội nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống của con người. 5.2. Phương pháp nghiên cứu 5.2.1. Phương pháp thu thập tài liệu Đây là phương pháp thu thập tài liệu từ các nguồn khác nhau có chọn lọc để đảm bảo tính khách quan và chính xác của thông tin. Cụ thể bằng văn bản và dữ liệu không gian (bản đồ) từ nhiều nguồn khác nhau như báo cáo tổng kết hàng năm, các văn kiện, văn bản chính thức, niên giám thống kê và có sự thống nhất về thời gian. 7
5.2.2. Phương pháp chuyên gia Trong quá trình nghiên cứu, tác giả sẽ tiến hành trao đổi thông tin, tham khảo ý kiến trong lĩnh vực địa lí: Dân cư, dân tộc học, lịch sử, văn hóa, xã hội. Sử dụng phương pháp này giúp ta đưa ra được các kết luận, các kiến nghị, các quyết định và các phương án phát triển kinh tế, ổn định dân cư ở huyện Trạm Tấu một cách đúng đắn. 8
5.2.3. Phương pháp thực địa Trong quá trình làm luận văn, tác giả trực tiếp đi thực tế quan sát, khảo sát ở một số thôn, bản, xã thuộc huyện Trạm Tấu để kiểm tra lại mức độ chính xác của các số liệu đã được thu thập, bổ sung thêm kiến thức cho vấn đề cần nghiên cứu. Từ đó đối chiếu lại một số nhận định kịp thời, điều chỉnh hướng nghiên cứu khi cần thiết. 5.2.4. Phương pháp bản đồ, biểu đồ và sử dụng công nghệ GIS Biểu đồ: Là phương pháp được sử dụng để phản ánh quy mô, cơ cấu, hiện trạng và sự biến động kinh tế theo ngành, thành phần kinh tế và theo lãnh thổ. Bản đồ: Phản ánh sự phân bố không gian, các mối liên hệ của các đối tượng địa lý kinh tế theo lãnh thổ. Sử dụng công nghệ GIS: Để số hóa và vẽ các bản đồ, biểu đồ một cách chính xác mang tính khoa học cao. Trong luận văn tác giả đã sử dụng phương pháp này để vẽ các biểu đồ và bản đồ của huyện Trạm Tấu. Cụ thể: Bản đồ hành chính huyện Trạm Tấu; bản đồ phân bố dân cư huyện Trạm Tấu; Bản đồ phân bố các dân tộc huyện Trạm Tấu. 5.2.5. Phương pháp dự báo Sử dụng phương pháp dự báo ta căn cứ vào số liệu thu thập, xử lí số liệu trong quá khứ và hiện tại từ đó xác định được xu thế vận động của dân cư, dân tộc ở huyện Trạm Tấu trong vòng 5 năm. Từ đó thấy được sự biến động và xu thế phát triển của quy mô dân số, mức sinh, tử, cơ cấu dân số, phân bố dân cư, đô thị của cộng đồng các dân tộc ở huyện Trạm Tấu trong giai đoạn 2012 - 2016 sử dụng phương pháp dự báo quy mô dân số đến năm 2020. 5.2.6. Phương pháp thống kê toán học Từ những số liệu đã thu thập tác giả sử dụng phương pháp thống kê toán học để sử lí số liệu quy mô dân số, tỉ lệ sinh, tử, mật độ dân số từ đó thấy được vai trò của dân cư, dân tộc các huyện Trạm Tấu với các huyện lân cận trong tỉnh. 9
6. Những đóng góp của luận văn Nghiên cứu tổng quan về huyện Trạm Tấu trên các mặt: Vị trí địa lí, điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên,… từ đó thấy được sự ảnh hưởng của các nhân tố tự nhiên và KT - XH tới đặc điểm dân cư, dân tộc huyện Trạm Tấu. Phân tích được đặc điểm dân cư của huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái trong giai đoạn 2012 - 2016. Phân tích được đặc điểm dân tộc, đặc biệt là phân tích được những nét văn hóa truyền thống của các dân tộc huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái. Đánh giá được mặt mạnh, mặt tồn tại trong vấn đề dân cư, dân tộc huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái. Đề xuất được một số giải pháp trên các phương diện: phát triển dân cư phù hợp với phát triển kinh tế, nâng cao chất lượng cuộc sống và gìn giữ, phát huy bản sắc văn hoá các dân tộc ở vùng cao Trạm Tấu. 7. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của luận văn gồm ba chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về đặc điểm dân cư, dân tộc Chương 2: Thực trạng đặc điểm dân cư, dân tộc của huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái Chương 3: Định hướng và một số giải pháp ổn định dân số và gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái 10
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐẶC ĐIỂM DÂN CƯ, DÂN TỘC 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Những vấn đề chung về dân cư 1.1.1.1. Dân số và quy mô dân số * Dân số: “Dân số là một tập hợp người sống trên một lãnh thổ được đặc trưng bởi quy mô, cơ cấu, mối quan hệ qua lại với nhau về mặt kinh tế, bởi tính chất của sự phân công lao động và cư trú theo lãnh thổ” [4]. Dân số liên tục thay đổi và tăng không ngừng trong những năm qua. Do vậy các nước trên thế giới thường dựa vào DS để đánh giá tình hình DS từ đó đưa ra các biện pháp cụ thể về DS của quốc gia mình. * Quy mô dân số: “Quy mô dân số được hiểu là số lượng người sống trên một lãnh thổ (xã, huyện, tỉnh, quốc gia, vùng…) tại một thời điểm xác định. Thông tin về quy mô dân số thời điểm được sử dụng để tính tốc độ tăng hay giảm dân số theo thời gian” [34]. Dân số trung bình năm được tính theo công thức: p 0  p1 P= 2 Trong đó: P: Dân số trung bình năm (population) P0: Dân số đầu năm P1: Dân số cuối năm Trong trường hợp không đủ số liệu để tính toán, người ta cũng có thể lấy số dân vào thời điểm giữa năm (1/7) làm dân số trung bình của năm đó. 1.1.1.2. Gia tăng tự nhiên (Rate of Nataral Increase- RNI) Dân số của một lãnh thổ tăng hay giảm trước hết là kết quả của mối tương quan giữa số sinh và số tử. Sự biến động này gọi là gia tăng dân số tự nhiên. Tỷ suất gia tăng dân số tự nhiên có ảnh hưởng lớn đến tình hình biến động dân số và được coi là động lực phát triển dân số. 11